TURİ ZM Tİ CARET ALANI NDA YAYALAŞTI RMA ÖLÇÜTLERİ Hİ SARÖNÜ ÖRNEĞİ

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ TURİ ZM Tİ CARET ALANI NDA YAYALAŞTI RMA ÖLÇÜTLERİ Hİ SARÖNÜ ÖRNEĞİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancısı Ercan ÇI NAROĞLU 502981215 Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMASI Progra mı : ŞEHİ RSEL TASARI M Tez Danış manı: Doç. Dr. Tül ay KI LI NÇASLAN HAZİ RAN 2002

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ TURĠ ZM TĠ CARET ALANI NDA YAYALAġTI RMA ÖLÇÜTLERĠ HĠ SARÖNÜ ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Ercan ÇI NAROĞLU 502981215 Anabili m Dalı : ġehġ R VE BÖLGE PLANLAMA Progra mı : ġehġ RSEL TASARI M Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 27 Hazi ran 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 27 Mayıs 2002 Tez DanıĢ manı Di ğer Jüri üyeleri : Doç. Dr. Tül ay KI LI NÇASLAN : Prof. Dr. Hal e ÇI RACI : Prof. Dr. Hüseyi n CENGĠ Z MAYI S 2002

ÖNS ÖZ Yüksek lisans eğiti mi m sırası nda ve bu çalıģ manın hazırlanması nda, benden bili msel yardı m ve danıģmanlı ğı nı esirge meyen Sn. Doç. Dr. Tül ay KI LI NÇASLAN a maddi ve manevi yardı ml arı i çi n baģta annem ve baba m ol mak üzere aile me, manevi desteği nden dolayı Sn. ġube Müdür ü Nesri n Sı dal GÜNDOĞAN a ve Ma ki ne Mühendisi Serhat TOPCU ya, maddi ve manevi desteği nden dol ayı Sn. Ki mya Mühendisi Kazi me GÜNI ġi LDAR a sonsuz t eģekkürleri mi sun mayı bir borç biliri m. Ma yı s, 2002 Er can ÇI NAROĞLU II

Ġ ÇĠ NDEKĠ LER Sayf a No: ġekġ L LĠSTESĠ TABLO LĠ STESĠ GRAFĠ K LĠSTESĠ RESĠ MLĠ STESĠ ÖZET SUMMARY VI VII IX VII XII XIII 1. GĠ RĠ ġ 1 1. 1 Turi z mi n GeliĢi mi 1 1. 2 ÇalıĢ manı n Amaç ve Kapsa mı 3 1. 3 Yönt e m ve Ġçeri k 6 2. TĠ CARET ALANLARI NI N SI NI FLANDI RMASI 7 2. 1 Açı k Pazarlar 7 2. 2 Dükkanlı Yollar 9 2. 3 Küçük Üniteler ve Etrafı Dükkanl arla Çevrili Al anl ar 11 2. 4 Yerel Dükkanl ar 13 2. 5 Ko mģ ul uk Biri mi Ticaret Mer kezi 13 2. 6 Tali Ticaret Mer kezl eri 14 2. 7 Kent Mer kezleri 14 2. 8 Kent içi ve Kent DıĢı AlıĢ VeriĢ Mer kezleri 15 3. TURĠ ZM TĠ CARET ALANLARI NI N OLUġUMU 18 3. 1 Turi z m YerleĢ mel eri nde '' Kendiliği nden ve '' Planlı'' GeliĢ me 18 3. 2 Turi z m Ti caret Al anlarını n Ol uģumu 19 4. GÜNÜMÜZ TURĠ ZM TĠ CARET ALANLARI 25 4. 1 BaĢlıca Turiz m Ticaret Al anl arı 25 4. 2 Tari hi Turiz m Ti caret Al anl arı 26 4. 3 Yapay Turiz m Ti caret Al anl arı 27 4. 4 Doğal Turiz m Ti caret Al anları 30 III

5. ULAġI M VE YAYALAġTI RMA 33 5. 1 AlıĢ VeriĢ Mekanl arı na Ul aģılabilirlik 33 5. 1. 1 Yaya TaĢıt ĠliĢkisi 34 5. 2 Yayal aģtır manı n Sı nıflandırıl ması 35 5. 2. 1 Ort adan Beslenme 36 5. 2. 2 Ġçten Beslenme 37 5. 2. 3 Çevreden Beslenme 37 5. 3 Yolları n Araç Trafiği Açısı ndan Yayal aģtır ma Bi çi ml eri 38 5. 3. 1 Ta ma men Yayal aģtır ma 38 5. 3. 2 Kı s men Yayal aģtır ma 39 5. 3. 3 Ar aç ve Yayanı n Birlikte Ol duğu Yayal aģtır ma 39 5. 4 Turi z m Al anı nda YayalaĢtır ma 40 5. 4. 1 Yayal aģtırıl mıģ Yollar 40 5. 4. 2 ÖzelleĢtiril miģ Ġç Yollar 41 5. 4. 3 De mokrati k Yollar 41 6. TURĠ ZM- TĠ CARET ALANI NDA YAYALAġTI RMANI N AMAÇLARI 42 6. 1 Turi z m Ti caret Al anl arı nda Yayal aģtır ma Gereksini mi ni n 42 Ortaya Çı kıģı 6. 2 Yayal aģtır manı n Amaçl arı 43 6. 2. 1 Çevreyi Kor uma Amaçları 44 6. 2. 2 Çevre Ġle ĠliĢki ni n Güçlendiril me Amaçl arı 44 6. 2. 3 BoĢ Za manl arı Değerlendir me ve Eğl ence Amaçl arı 45 6. 2. 4 Topl umsal Kült ürel KaynaĢ ma ve Büt ünl eģ me Amaçl arı 46 6. 2. 5 Ekono mi k Amaçl ar 47 6. 2. 6 Tekni k ve Çevresel ĠyileĢtir me Amaçl arı 48 6. 2. 7 ÇeĢitlilik Sağl a ma Amaçları 48 6. 2. 8 Büt ünl ük Sağl a ma Amaçl arı 49 7. TASARI MĠ LKELERĠ, YAYALAġTI RMADA STANDART VE ÖLÇÜTLER 51 7. 1 Yayal aģtır mada Tasarı m Ġlkeleri 52 7. 2 Turiz m Ti caret Al anı nda Yayal aģtır mada St andart ve Öl çütler 60 7. 2. 1 Yayal aģtır ma Standartları 61 7. 2. 2 Yayal aģtır ma Öl çütleri 65 IV

8. ALAN ÇALI ġ MASI 72 8. 1 Al anı n Tanıtıl ması 72 8. 2 Kullanılan Yönt e m 77 8. 3 El de Edilen Bul gul ar 78 8. 4 Anket Sonuçl arı nı n Değerl endiril mesi 108 SONUÇ VE ÖNERĠ LER 110 KAYNAKÇA 114 EKLER 115 ÖZGEÇMĠ ġ V

ġekġ L LĠSTESĠ Sayf a No: ġekil 2. 1 Açı k Pazar Yerleri 8 ġekil 2. 2 Tek Taraflı Ticaret Yol u 9 ġekil 2. 3 Çift Taraflı Ticaret Yol u 9 ġekil 2. 4 Yaya Ti caret Yolu 10 ġekil 2. 5 Orta Mekanı Ot opark Ol arak Kullanılan Ticaret Al anı 12 ġekil 2. 6 Orta Mekanı Yayalara Ayrıl mıģ Ticaret Al anı 12 ġekil 2. 7 AlıĢveriĢ Merkezleri ni n Ti pol ojisi 15 ġekil 3. 1 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 1. AĢa ması 20 ġekil 3. 2 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 2. AĢa ması 21 ġekil 3. 3 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 3. AĢaması 22 ġekil 3. 4 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 4. AĢaması 23 ġekil 3. 5 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 5. AĢa ması 24 ġekil 3. 6 Young ı n Kı yı GeliĢi m Modeli ni n 6. AĢa ması 24 ġekil 5. 1 Yol GeniĢliği ve Yaya Yoğunl uğu ĠliĢkisi 34 ġekil 5. 2 Araç Trafi ği Yaya Yoğunl uğu ĠliĢkisi 35 ġekil 5. 3 Ortadan Beslenme 36 ġekil 5. 4 Ġçten Beslenme 37 ġekil 5. 5 Çevreden Beslenme 38 ġekil 7. 1 Woonerf Hollanda 54 ġekil 7. 2 Yaya Yoğunl ukları 64 ġekil 7. 3 Ġki Durak Arası Ġnsanları n Ġlgi Eğrisi 66 ġekil 7. 4 Yaya Öl çütleri 67 ġekil 7. 5 Yaya Yol u Kesiti 68 ġekil 7. 6 Bi na Yüksekli kleri ile Gör me Açısı ĠliĢkileri 69 ġekil 8. 1 ÇDP- Hi sarönü 73 ġekil 8. 2 1/ 5000 ölçekli Hisarönü Nazı mġ mar Planı 75 VI

TABLO LĠSTESĠ Sayf a No: Tabl o 2. 1 Ġstanbul daki AlıĢ VeriĢ Mer kezleri ndeki Büyük Üniteler 17 Tabl o 4. 1 Kırsal Rekreasyon Faali yetleri 32 Tabl o 5. 1 Ul aģı m Araçları, Et ki nli k Çapı ve 45 dak. içi n Öngörülen Mesafe 33 Tabl o 7. 1 Örnek Yaya Yolu Uzunl ukl arı 66 Tabl o 7. 2 Türki ye ve Avrupa da AlıĢ veriģ Caddel eri GeniĢlikleri 69 Tabl o 8. 1 Araç sayı ml arı 76 Tabl o 8. 2 ĠĢlet me Sahi bini n Me ml eketi 80 Tabl o 8. 3 ĠĢlet me Sahi bini n Eğiti m Dur umu 80 Tabl o 8. 4 ĠĢlet me Sahi bi nin Daha Önceki ĠĢi 81 Tabl o 8. 5 ĠĢlet me Sahi bi nin BaĢka Bir ĠĢ Kurup Kurmak Ġste medi ği 81 Tabl o 8. 6 Yeni Kur mak Ġstedi ği ĠĢlet me Türü 82 Tabl o 8. 7 ĠĢlet meyi Kurulmak Ġstedi ği Yer 82 Tabl o 8. 8 KıĢı n ĠĢlet mecini n ĠĢ Durumu 83 Tabl o 8. 9 ĠĢlet meci ni n BaĢka ĠĢyeri Ol up Ol madı ğı 84 Tabl o 8. 10 Di ğer ĠĢlet menin Türü 84 Tabl o 8. 11 Anket Yapılan ĠĢlet meni n Türü 85 Tabl o 8. 12 ĠĢlet me Mül ki yetini n Ki me Ait Ol duğu 85 Tabl o 8. 13 Kira ise Yıllı k Ki ra Bedeli 86 Tabl o 8. 14 Kaç Yılında ĠĢlet meye Açıl dı ğı 86 Tabl o 8. 15 ĠĢyeri ni Daha Önceki Kullanı mġekli 87 Tabl o 8. 16 ĠĢlet meni n Yakl aģı k Al anı 87 Tabl o 8. 17 ĠĢyeri ne Ġlave Al an Ġhtiyacı Durumu 88 Tabl o 8. 18 Ġhtiyaç Duyul an Al an Mi kt arı 89 Tabl o 8. 19 Servis Sorunu 89 Tabl o 8. 20 Ot opark Sorunu 90 Tabl o 8. 21 Ġhtiyaç Duyul an Ot opark Mi kt arı 90 Tabl o 8. 22 Satılan Ürünl erin Nerenden Te mi n Edil diği 91 Tabl o 8. 23 ĠĢlet mel eri n Bir Yıl Ġçi nde Açı k Kal dı ğı Süre 91 Tabl o 8. 24 ĠĢlet mel eri n Açık Kal dı ğı Süre Ġçi nde Ortala ma Aylı k Geliri 92 Tabl o 8. 25 ĠĢlet mel eri n Önünden Geçen Araç Yol unun YayalaĢtırıl ma Dur umu 92 Tabl o 8. 26 Günde Bir ĠĢlet meni n Yakl aģı k MüĢt eri Sayısı 93 Tabl o 8. 27 ĠĢlet meye MüĢterileri n En Yoğun Gel di ği Saatler 93 Tabl o 8. 28 Çevrede Eksi kliği Hissedilen El e manl ar 94 Tabl o 8. 29 Dükkanl arı n Yeri nden Me mnuni yet Durumu 95 Tabl o 8. 30 Me mnun Değillerse AlıĢ- VeriĢ Caddesi ni n Neresi nde Ol ması Gerektiği 95 VII

Tabl o 8. 31 ĠĢyeri nde ÇalıĢan ĠĢçi Sayısı 96 Tabl o 8. 32 Personeli n Kaldı ğı Yer 96 Tabl o 8. 33 Personeli n ĠĢletmeye Nasıl Geli p Gittiği 97 Tabl o 8. 34 ÇalıĢan KiĢilerin Ortala ma Aylı ğı 97 Tabl o 8. 35 ĠĢlet mede ÇalıĢanl arı n Ortala ma YaĢı 98 Tabl o 8. 36 ĠĢlet mede ÇalıĢanları n Eğiti m Dur uml arı 98 Tabl o 8. 37 Yaya Yol unu Kullanan Yayaları n Ül kesel Dağılı mı 99 Tabl o 8. 38 Yayal arın Hisarönü ne Nasıl Gel di kleri 99 Tabl o 8. 39 Hisarönü' nü Terci h Et me Nedenl eri 100 Tabl o 8. 40 Hisarönü nde Kal dı kları Yerler 100 Tabl o 8. 41 Hisarönü nde Kaç Kez Bul undukl arı 101 Tabl o 8. 42 Tatilin Ne Kadar Ol duğu 101 Tabl o 8. 43 Hisarönü nde Ne Kadar Süre Kal acakları 102 Tabl o 8. 44 Meslek durumları 102 Tabl o 8. 45 Eğiti m Dur uml arı 103 Tabl o 8. 46 Gürült üden HoĢlanma Dur umu 103 Tabl o 8. 47 Hangi sıklıkta Hi sarönü nü Zi yaret Ettikleri 104 Tabl o 8. 48 Ni çi n AlıĢ VeriĢ Al anı na Gel di kleri 104 Tabl o 8. 49 AlıĢ VeriĢ Al anında Kaç Katlı Yapılar Görmek Ġstedi kleri 105 Tabl o 8. 50 Hisarönü ne ne kadar bir uzaklı ktan gel di kleri 105 Tabl o 8. 51 Günün Hangi Saatleri nde AlıĢ VeriĢ Yapıldı ğı 106 Tabl o 8. 52 Yaz Tatilinde Ort ala ma Ne Kadar Para Harcadı kları 106 Tabl o 8. 53 AlıĢ VeriĢ Ödemel eri ni n Nasıl Yapıl dı ğı 107 Tabl o 8. 54 AlıĢ VeriĢ Al anından Genellikle Nel er Satın Alı ndı ğı 107 Tabl o 8. 55 AlıĢ VeriĢ Al anına Nasıl Geli ndi ği 108 Tabl o 8. 56 AlıĢ VeriĢ Al anı Çevresi nde Eksi kliği Görül en Tasarı m Ele manl arı 108 VIII

GRAFĠ K LĠSTESĠ Sayfa No: Gr afi k 7. 1 Yaya Hı zı nı n Yoğunl uğa Göre DeğiĢi mi 61 Gr afi k 7. 2 Yaya Hı zı, AkıĢ ve Yoğunl uğunun Birbirine Göre değiģi mi 62 Gr afi k 8. 1 ĠĢlet me Sahi bi nin Me ml eketi 80 Gr afi k 8. 2 ĠĢlet me Sabi ni n Eğiti m Dur umu 81 Gr afi k 8. 3 ĠĢlet me Sahi bi nin Daha Önceki ĠĢi 81 Gr afi k 8. 4 ĠĢlet me Sahi bi nin BaĢka ĠĢ Kurup Kur mak Ġste medi ği 82 Gr afi k 8. 5 Yeni Kur mak Ġstedi ği ĠĢlet me Türü 82 Gr afi k 8. 6 ĠĢlet meyi Kurulmak Ġstenen Yer 83 Gr afi k 8. 7 KıĢı n ĠĢlet mecini n ĠĢ Durumu 83 Gr afi k 8. 8 ĠĢlet meci ni n BaĢka ĠĢyeri Ol up Ol madı ğı 84 Gr afi k 8. 9 Di ğer ĠĢlet menin Türü 84 Gr afi k 8. 10 Anket Yapılan ĠĢlet meni n Türü 85 Gr afi k 8. 11 ĠĢlet me Mül kiyeti ni n Ki me Ait Ol duğu 85 Gr afi k 8. 12 Kirası ise Yıllık Kira Bedeli 86 Gr afi k 8. 13 Kaç Yılında ĠĢlet meye Açıl dı ğı 86 Gr afi k 8. 14 ĠĢyeri ni n Daha Önceki Kullanı mġekli 87 Gr afi k 8. 15 ĠĢlet meni n Yakl aģı k Al anı 88 Gr afi k 8. 16 iģyeri ne Ġlave Al an Ġhtiyacı Durumu 88 Gr afi k 8. 17 Ġhtiyaç Duyul an Al an Mi kt arı 89 Gr afi k 8. 18 Servis Sorunu 89 Gr afi k 8. 19 Ot opark Sorunu 90 Gr afi k 8. 20 Ġhtiyaç Duyul an Ot opark Mi kt arı 90 Gr afi k 8. 21 Satılan Ür ünl erin Nereden Te mi n Edil di ği 91 Gr afi k 8. 22 ĠĢlet meni n Bir Yıl Ġçi nde Açı k Kal dı ğı Süre 91 Gr afi k 8. 23 ĠĢlet meni n Açık Kal dı ğı Süre Ġçi nde Ortala ma Aylı k Geliri 92 Gr afi k 8. 24 ĠĢlet mel eri n Önünden Geçen Araç Yol u YayalaĢtırıl ma Durumu 92 Gr afi k 8. 25 Günde bir ĠĢletmeni n Yakl aģı k MüĢt eri Sayısı 93 Gr afi k 8. 26 ĠĢlet meye MüĢterilerin En Yoğun Gel di ği Saatler 94 Gr afi k 8. 27 Çevrede Eksi kliği Hissedilen Ele manl ar 94 Gr afi k 8. 28 Dükkanı n Yerinden Me mnuni yet Durumu 95 Gr afi k 8. 29 Dükkanı n Yerinden Me mnun Değilseniz Caddeni n Neresi nde Ol masını Ġsterdi niz 95 Gr afi k 8. 30 ĠĢyeri nde ÇalıĢan ĠĢçi Sayısı 96 Gr afi k 8. 31 Personelin Kaldı ğı Yer 96 Gr afi k 8. 32 Personelin ĠĢlet meye Nasıl Geli p Gittiği 97 Gr afi k 8. 33 ÇalıĢan KiĢilerin Ortala ma Aylı ğı 97 IX

Gr afi k 8. 34 ĠĢlet mede ÇalıĢanları n Ortala ma YaĢı 98 Gr afi k 8. 35 ĠĢlet mede ÇalıĢanları n Eğiti m Dur uml arı 98 Gr afi k 8. 36 Yaya Yol unu Kullanan Yayaları n Ül kesel Dağılı mı 99 Gr afi k 8. 37 Yayaları n Hisarönü ne Nasıl Gel di kleri 99 Gr afi k 8. 38 Hisarönü nü Terci h Et me Nedenl eri 100 Gr afi k 8. 39 Hisarönü nde Kal dı kları Yerler 100 Gr afi k 8. 40 Hisarönü nde Kaç Kez Bul undukl arı 101 Gr afi k 8. 41 Tatillerini n Ne Kadar Ol duğu 101 Gr afi k 8. 42 Hisarönü nde Ne Kadar Süre Kal acakları 102 Gr afi k 8. 43 Meslek Dur umları 102 Gr afi k 8. 44 Eğiti m Dur umları 103 Gr afi k 8. 45 Gürült üden HoĢlanma Dur uml arı 103 Gr afi k 8. 46 Hangi Sı klıkta Hisarönü ne Gel di kleri 104 Gr afi k 8. 47 Ni çi n AlıĢ VeriĢ Al anı na Gel di kleri 104 Gr afi k 8. 48 AlıĢ veriģ alanında kaç katlı yapılar gör mek istedi kleri 105 Gr afi k 8. 49 Hisarönü ne Ne Kadar Bir Uzaklı ktan Gel di kleri 105 Gr afi k 8. 50 Günün Hangi Saatleri nde AlıĢ VeriĢ Yapıldı ğı 106 Gr afi k 8. 51 Yaz Tatilinde Ort ala ma Ne Kadar Para Harcandı ğı 106 Gr afi k 8. 52 AlıĢ VeriĢte Öde mel eri ni n Nasıl Yapıl dı ğı 107 Gr afi k 8. 53 AlıĢ VeriĢ Al anı ndan Genellikle Nel er Satın Alı ndı ğı 107 Gr afi k 8. 54 AlıĢ VeriĢ Al anı na Nasıl Geli ndi ği 108 Gr afi k 8. 55 AlıĢ VeriĢ Al anı Çevresi nde Eksi kliği Görülen Tasarı m El e manl arı 109 X

RESĠ MLĠ STESĠ Sayf a No: Resi m8. 1 Hisar Tepe 72 Resi m8. 2 Hisarönü Genel GörünüĢ 75 XI

TURĠ ZM TĠ CARET ALANI NDA YAYALAġTI RMA ÖLÇÜTLERĠ HĠ SARÖNÜ ÖRNEĞĠ ÖZET Özellikle 17. Yüzyıl da baģlayan t uristik a maçlı geziler, 20. Yüzyılın i kinci yarısı ndan itibaren ul aģım ve t elekomüni kasyondaki geliģ mel eri n et kisi yle kitlesel bir boyut kazanmı Ģtır. Teknol oji deki geliģ mel ere paralel ol arak i nsanl arı n daha rahat, güvenli ve sağlı klı ortaml arda yaģa ma gereksini mi art mı Ģ ve gün geçti kçe de art makt adır. Özellikle hı zlı ve düzensiz geliģen kent mer kezleri n de alt yapı yet ersizlikleri nedeni yle, araç ve yaya trafi ği ni n bir biri nden ayrıl ması zor unl ul uğu ortaya çı kmı Ģ, bu a maçla yayal aģtır ma politika ve uygul a mal arı ticaret hane sahi pleri ni n karģı ol masına rağmen hızla tümdünyada yayıl maya baģla mı Ģtır. Gl oballeģ meni n de et kisiyl e ül keler arası i nsan hareketleri art mıģ, Turi zmi n kitlesel öl çek kazanması yla birlikte et kilerini n daha da ağırlaģması ve ol u ms uzl aģ ması, 1990 lar da, çeģitli pl atfor ml arda daha arzu edil ebilir t uri z m Ģekilleri ni n alternatif olarak ortaya sürül mesi ne neden ol muģt ur. Ayrıca doğal güzelliği ile t urist çeken yerleģi m biri ml eri birer bet on yı ğı nları na dönüģ meye baģla mı Ģlardır. Turi z m yerleģi m biri ml eri nde sürdürülebilir kapasiteni n üzeri nde meydana gel en yı ğıl mal ar, mevcut uygul a mal arı yet ersiz kıl mıģ ve bu dur um çevreni n tahri bi ni arttır mıģtır. Yapılan yayal aģtır ma çalıģmal arı, bu t ür al anları n kor un ması ve sağlı klı yaģa m koģulları nı n sağl anması na yöneli k pl anl a ma çalıģ mal arı ile sı nırlı kal mı Ģtır. Bu nedenl e yayal aģtırıl maya iliģki n ölçütleri n t espit edil mesi i nsanl arı n daha rahat, daha güvenli ve daha konf orlu orta ml ar ol uģt ur masına kat kı da bul unacaktır. Ör nek al an ol arak Hi sarönü nde yayal aģtır ma koģulları i ncelenmi Ģ ve öl çütler ol uģt urul maya çalıģıl mıģtır. ÇalıĢ manı n biri nci böl ümünde; t uriz mi n geliģi mi, çalıģ manı n a maç, kapsa m ve yönt e mi el e alı nmı Ģtır. Ġki nci böl ümde; günü müz ticaret alanl arı ve mekansal özellikleri anl atıl mıģtır. Üçüncü böl ümde; t uriz m ticaret alanları nı n ol uģumu süreç içi nde değerlendiril miģtir. Dör düncü böl ümde; günü müz baģlıca t uriz m ticaret mekanl arı ele alı nmı Ģtır. BeĢi nci böl ümde; kentlerde ul aģı m ve yayal aģtır ma iliģkisi içi nde alıģ veriģ mekanl arı na ul aģılabilirlik, yayal aģtır ma t ürleri ve kentlileģ me iliģkileri el e alı nmı Ģtır. Altı ncı böl ümde; t uriz m ticaret alanı nda yayal aģtır manı n a maçl arı irdelenmi Ģtir. Yedi nci böl ümde; t asarım il keleri, yayal aģtır ma öl çütleri el e alı nmı Ģtır. Seki zi nci bölü mde; al anı n t anıtıl ması, anket araģtır ması nda kullanılan yönt e m ve el de edilen bul gul ar doğr ult usunda sonuç ve öneriler ortaya konul maya çalıģıl mıģtır. Bu çalıģ ma; günü müz t uriz m kent mer kezl eri nin di nlence, eğl ence a maçlı kor unması, yaģatıl ması insanl ara peyzaj da daha geniģ al anl ar ayrıl ması, yaģanabilir mer kezler yaratarak i nsanl arı n elleri nden yüz yıllar önce alı nan ser best dol aģı m hakl arı nı n geri iade edilmesi ne bir kat kı sağlanması amaçl anmakt adır. XII

PEDESTRI ANI ZATI ON I N THE TOURI STIC COMMERCI AL AREA: EXAMPLE OF HĠ SARÖNÜ SUMMARY Touristic tri ps, whi ch started especi ally i n t he 17t h cent ury, have gained mass di mensi on after t he second half of t he 20t h cent ury wit h t he devel op me nt s i n transportation and t eleco mmuni cati on syste ms. Parallel t o t echnol ogi cal advances, the need f or peopl e t o live i n a more relaxed, secure and healt hy enviro ment has increased and t his i ncrease is still a conti nui ng process. Particularl y; i n t he fast and disorderl y devel opi ng cent ers t hat l ack efficient i nfrastruct ures, t he separati on of vehi cle and pedestrian move ments has beca me a must and f or t his pur pose despite the reacti ons of shop owners t he pedestrianizati on policies and i mpl e mentati ons have beco me wi despread ar ound t he worl d. Parallel t o t his, t oget her wit h t he fast devel opment pr ocess of the coastal t owns and cities, t he entity of t he ur ban l andscape has det eri orated and vehicular roads have i nt errupt ed relation bet ween city and t he coast. Moreover, i n coastal t owns and cit y cent ers t he i nefficiencies of i nfrastruct ure have caused an congestion of vehi cles. As a result, t he settlements where t he mai n acti vit y is t ouris m have beco me pr obl e matic areas. For t his reason, research subj ect of t his st udy has been chosen as pedestrianizati on i n t ouristic co mmercial areas. This st udy is co mposed of eight chapt ers. In t he first chapt er, st udy subj ect, cont ent and research met hodol ogy has been i ntroduced. In t he second chapt er, t oday s commercial areas and t heir spatial characteristics have been el aborated wit h t heir hist orical devel opment pr ocess. In t he t hird one, t he e mer gence of t ouristic commercial areas have been eval uated wit hin t his pr ocess. Fourt h chapt er concentrates on t oday s mai n t ouristic comme rcial areas. Here, general desi gn criteria for devel opi ng commer ci al social relations i n t ouristic co mmerci al areas have been tried t o be set. In the fifth chapt er, wit hi n the cont ext of relationship bet ween transportation and pedestrianizati on. Ġn t he sixt h chapt er, mai n aims of t he pedestrializati on i n t he t ouristic co mmercial areas has been expl ai ned. I n the sevent h one, t he pri nci ples and criteria of pedestrianization have been assessed generall y. Fi nall y, i n t he ei gt h chapt er; t he case st udy are has been meseureted. Results of applied questi onnaires have been eval uated wit h respect t o t he desi gn criteria i n t his XIII

previ ous one. Fi ndi ngs of t he st udy, concl usi ons and recommendati ons have been gi ven i n t he l ast chapt er. This st udy is not hi ng more t han a try t o attract an attenti on for t he need of ret urni ng t he ri ghts of free- wanderi ng of peopl e from who m it was taken cent uries before by creati ng li vabl e cit y cent ers vi a preservi ng and keepi ng ali ve t oday s t ouristic city cent ers i n t er ms of t heir resti ng, ent ertai ni ng qualities and reservi ng wi der areas for peopl e in the human landscape. XI V

BÖLÜM1 GĠ RĠ ġ 1. 1 TURĠ ZMĠ N GELĠ ġġ MĠ 17. Yüzyıl da baģlayan turistik a maçlı geziler, yir mi nci yüzyıl da kitlesel özellik kazanmı Ģtır. 17. Yüzyıl öncesi nde, dünya ül keleri nde, boģ za man kavra mı henüz çoğunl uk i çi n belirgi nleģ me mi Ģti. Tatil kavra mı da zat en di ni günl erden doğ muģt ur: Holi day, kutsal gün de mek ol an holy day' den gel mekt edir. ÇalıĢ ma dıģı nda kal an za manl arda, di ni t atiller, festiva11er, panayırlar, düğünl er, har man kutla mal arı gi bi t opl umsal ol aylar gerçekl eģi yordu. Ġl k t uriz m a maçlı turlar 1670 yılında baģla mı Ģtır [1, S. 216]. Ġlk ot e1 1634' te Londra'da ve 1667' de Paris'te açıl mıģtır. Ġl k seyahat rehberi '' Rhei nland'' 1828 yılında Baedeker t arafı ndan Ġ ngiltere' de yayıml an mı Ģtır. Sanayii ni n geliģ mesi nden önce di nsel a maçlı ve asilleri n yazı n sıcağı ndan kurt ul mak içi n sayfi ye yerleri ne gittikleri bilinmekt edir. Bel ki de t uriz mi n baģlangı cı di yebileceği mi z bu eyl eml er Tho mas Cook' un 1841 yılı nda de miryol unu kul 1anarak Lei cester ile Loughbor ough (Ġngiltere ) arası nda 510 kiģilik bir gr upl a düzenl edi ği il k kitle ve organi ze yol cul uğu, turiz mtari hi nde bir kilometre taģı ol muģt ur [1,S. 218]. 1911 yılında Ġ ngiltere ve Ga11er nüf usunun %55' ni n deni z kı yıları na günübirlik geziler yaptıkları ve %20' si ni n kıyı da bir t atil geçirdi ği t ahmi n edil mekt edir. 20. yüzyılı n il k yarısı ndan sonra dünyada sanayi ve ul aģı m ol anakl arı ndaki geliģ me ve değiģ mel er hi z met sekt örünün art ması na ve geliģ mesi ne neden ol muģt ur. 1950 yılında 25 mil yon t urist seyahat ederken ( 2 mil yar $), 1985 yılında 329 mil yon t urist (115. 4 mil yar $), 1990 yılında 458, 3 mil yon t urist yıllı k %8 büyü me ( 266. 2 mil yar $) oranı na ul aģ mı Ģtır. 1995 yılı nda 566. 4 mil yon t urist %13. 1 büyü me ( 393. 3 mil yar $), 2000 yılı nda 702 mil yon t urist %10 büyü me ( 2. 000 mil yar$) ul uslararası alanda yaģanmı Ģtır [1, S. 221-222]. 1

Dünyada bu geliģ mel er yaģanırken Tür ki ye de t urizm; Tho mas Cook' un kıta Avr upa' sı na baģlattığı i 1k gezi ni n Paris sergisi ne ol ması gibi Os manlı Ġ mparat orl uğu nda il k t opl u ör gütl ü gezi, yada bir baģa deyiģle i 1k mode m t uri z m hareketi böyl e bir sergi yle baģladı; 1863' te '' Sergi-i Umu mi -i Os mani'' adlı sergi ni n açılıģı dol ayısı yla, baģta Avust urya ol mak üzere, çeģitli yerlerden t urist grupl arı Ġstanbul' a gel mi Ģti. AĢağı yukarı aynı za manl arda Os manlı Ġ mparat orl uğu' ndan (Ġstanbul' dan) da i 1k turist grupl arı çeģitli düzenl e mel erle yurt dıģı na git meye baģladılar. Gez mek bir yerden bir yere di nlenme-eğl enme a maçlı git mek, sıradan bir Tür k i çi n alıģkanlı k olmadı ğı i çi n ot eller ül kemi zde ge1iģ me mi Ģti. Büyük pazar mer kezleri ne malları nı getiren t üccarlar kervansaray yada hanl arda kalırlardı. MüĢt erileri genel 1i k1e tüccarlar ol an hanl ar ise dört köģe, büyük, genellikle t aģtan yapıl mıģ ve geniģ bir i ç avl unun etrafı nda çeģitli malları n kor unduğu depol ardan ol uģ muģl ardır. 1830' lardan iti baren küçük, evden boz ma ot eller gör ül meye baģlanmı Ģtır. 1860' ları n sonl arı nda Edirne' de i1k açılan ot el ol an '' Auber ge de l' Et oile'' de gel eneksel han yapısı üzeri ne i nģa edil miģtir. 19. yy.' da i se iģ ve di pl omasi faali yetleri ni n t opl andı ğı yer Pera (Beyoğl u) i di. Pera' nı n 30 bi n dol ayı nda nüf usunun yarısı yabancı ydı, geri kalan yarısı azı nlı klardan oluģuyor du. 1841' de açılan '' Hot el d' Angl etérré'' den sonra gerçek anl a mda il k ot eller Pera' da ortaya çı ktı. Moder n anl amda t uriz ml e Os manlı Ġmparat orl uğu' nun 1863' de t anıģ ması ve 1870' de Ġstanbul u Paris' e bağl ayan '' ġark De miryol u'' nun ( Orient Express) açılıģı, t urist sayısı nı n daha sonraki artıģı nda et kili ol muģt u. ġark De mi r yol u müģt erileri ni ağır1a mak içi n 1892' de Pera Pal as Ot eli' ni yaptırdı. Bu arada i 1k kez bir t uriz m sekt örü de oluģ maya baģla mı Ģ; ot eller, l okant a1ar, para bozdur ma. ve rehberlik hi z metleri Pera da ör gütlenme yol una gir mi Ģlerdi, Yabancıların Ġstanbul dıģı nda en çok gör mek istedi kleri yer ise Bursa i di. Tari hi önemi yanı nda, Ġstanbul dan aynı gün gidilip dönül ecek Ģekil de eriģilebilir ol ması t uristleri Bursa ' ya çeki yordu [1, S. 586]. 1. Dünya savaģı yılları nda t uriz m kesi nti ye uğra mı Ģ Tür ki ye Cu mhuri yeti ni n kur ul ması ndan sonra t uriz ml e il gili faali yetlerin sürdürül mek üzere At at ürk' ün e mri yle '' Seyyahı n Ce miyeti'' (bu günkü Tür kiye Turi ng ve Ot omobil Kur u mu) kur ul muģ, II. Dünya savaģı na kadar faali yet göster mi Ģtir. l 934 yılında Tür k Ofis adı yla kur ulan bir bür o ile devl et t uriz m faali yetleri ni yür üt meye baģladı. Özelli kle 2

1950 lerden sonra t urizmi n kitlesel bir boyut kazanması ile 1957 den i tibaren de sekt ör Bakanlı k düzeyi nde el e alı nmaya baģladı. Ġl k büyük ot el l 954' te Ġstanbul da yapılan Hi 1t on Ot eli dir. Tür ki ye' de t uriz mi n geç geliģ mesi ni n nedenl eri ne baktı ğı mı z za man bunl arı n baģı nda, Tür ki ye de geniģ bir yerel müģt eri t abanı yoktu ayrıca, Ġstanbul, Ort adoğu t urizm mer kezl eri arası na gire me mi Ģti ve yerel ser maye t uriz me dol ayısı yla da ot ellere yönel me mi Ģti. 1950' de 30 bi n t urist gel mi Ģ olup, 1980' de 1. 288 mil yon, 1985' te 2.190 mil yon, 1990' da 5. 389 mil yon, 1995' te 7. 726 mil yon, 2000' de 10. 000 mil yon t urist gel mi Ģtir. Turistleri n ayl ara göre dağılı mı na baktı ğı mı zda, Ağust os aynı nı n zirve ol ma özelliği ni kor uduğu ül ke mi zde t uriz m sezonu martta baģla makl a birlikte, nisan- eki m arası ol duğunu söyl eyebiliriz. Bir turistin ortala ma kalıģ süresi 6. 57 güne yüksel miģtir. En çok yabancı gelen ül kel er sırala ması nda Al manya i 1k sırada yer alırken Bağı msı z Devl et Topl ul ukl arı, Ġngiltere, A. D, D., Fransa, Ro manya, Ġran, Avust urya Ģekli nde sıralanmakt adır. Ancak bu sırala ma za man içi nde çeģitli nedenl erle değiģebil mekt edir [1, S. 587-593]. Dünyada ve Tür ki ye de bu geliģ mel er yaģanırken Fet hi ye gi bi sahil kasabaları mı zda ise sayfiye a maçlı i ç t uriz m hareketi yaģanmakt a i di. Ancak 1980 li yıllardan sonra geliģen gl oballeģ me hareketleri, ul aģı m ve t elekomüni kasyondaki geliģ mel er dıģ t uriz mi arttır mıģtır. Sahil kasabal arı mı z hı zlı bir yapılaģ ma beraberi nde t urist akı nı ma uğra mı Ģtır. 1990 lı yıllarda körfez krizi nedeniyl e t uriz m yavaģla mı Ģtır. Bu yi ne de t uriz mi n geliģ mesi ni engelle me mi Ģtir. Ancak hı zlı ve ki mli ksiz kentleģ me kı yıları mı zı da sorun yu mağı hali ne getir miģtir. Fet hi ye ve Hi sarönü ne gel en t urist sayıları ol arak t espit edile me mi Ģtir. Çünkü t uristleri n t ekne, kara yol u, günü birlik ve t urlar Ģekli nde gel mel eri sağlı klı verileri n el de edil mesi ni engelle mekt edir. 1. 2 ÇALI ġ MANI N AMAÇ ve KAPSAMI Genel de ol ayl ara bir üst öl çekt en baktı ğı mı zda, t uriz m ticaret al anı nı t a m ol arak sı nırla manı n, t anı ml a manı n ve dağıl dıkl arı alanları t espit etmeni n güç ol duğunu gör mekt eyi z. Bununl a birlikte seyahat, gez mek, eğl enmek, di nlenmek, alıģ veriģ, iģ... vs a maçlı eyl eml erden biri veya bir kaçı nı i çeren ve bu eyl e m i çerisi nde turistleri n t uristik t esislerden baģlayarak bire bir ticari iliģki i çerisi nde bulundukl arı her türl ü eyle mi içeren ticari iliģkiler ağı nı n ta mamı na turiz mticaret di yebiliriz. 3

Turi z m- Ti caret al anl arı çeģitli a maçl ar1a bir yeri ziyaret et mekt e ol an t uristler içi n t eģekkül edil miģ ticari eğl ence, di nlence, gez me, gör me, alıģ veriģ ve sosyal ihtiyaçları karģıla maya yöneli k fizi ksel mekan ol uģuml arı dır. Bu a1an1arı ticaret al anl arı ndan farklı kılan zi yaretçilerle yal nızca ticari a maçlı ve kısa süreli bir iliģki kur makt an zi yade belli a maçl ara yöneli k zi yaretçilere kendi ki mli ği nden, üretti ği ür ünl ere deği n bir çok mesajı da beraberi nde i çermesi dir. Bu nedenl e mesajı n düzgün a1gılanması nı sağ1ayacak orta mı n t eģekkül edil mesi, kullanı cıları n t alepleri ile paralel sunul ması, ticaret eyl e mi ni n baģarısı kadar mekansal t asarı m açısı ndan da öne mli dir. Tari hte ol uģ muģ ticaret alanı for ml arı Ģehirleri n çeģitli böl geleri nde yer al mıģ, bir çokl arı günü müze kadar ul aģ mı Ģ ol up, bir çoğu hal en iģlevleri ni sürdür mekt edir. Günün değiģen ve geliģen koģulları karģısı nda ticaret al anı fom1arı değiģtiği gi bi ticaret akti vitesi ni n Ģekli ve za manı da değiģ mektedir. Bu değiģi me ül ke mizde geçt e o1sa uyu m sağl a ma çabası i çi ne gir mi Ģtir. Bu yeni geliģen değiģi mlere ayak uydur mak gerekmekt edir. Bu çerçevede; 1- SanayileĢ mesi ni ve bilgi t opl umuna geçiģi ni t am ol arak t a ma ml aya ma mıģ ü1ke mi z içi n son yı 1larda geliģmeye baģlayan ve gel ecekt e ül ke mi z i çi n du mansız sanayi ol arak değerlendirilen t uristik alanları mı zı n geliģ mesi ne kat kı da bul unul malıdır. 2-20. yüzyılın i ki nci yarısında baģlayan göç hareketi ile düzensiz ve pl ansız geliģi m içerisi ne giren ki mli ksiz t uristik kentleri mi zi n dur umunun düzeltil mesi ne yar dı mcı ol unmalı dır. 3- Çevresel fakt örler nedeni yle yok ol maya ve kirlenmeye baģlayan sürdür ülebilir çevreyl e uyu ml u geliģme ni n sağl an ması ve çok hı zlı geliģen bu yerl eģi m biri ml eri mi ze yön veril mesi ile beraber çevresel standartları n yükseltil mesi sağlanmalı dır. 4- Çevresel kirlenme ile t ehdit altında bul unan, t ari hi, kült ürel ve doğal güzellikleri mi zi n yok ol ması nı önl eyerek kor un ması na kat kı da bul un mak gerekmekt edir. 5- Gerek kentsel arazi kullanı m anl ayıģı nda ortaya çı kan yeni bakıģ açıları gerek mekanı kullanan yayal arın asırlar önce elleri nden a1ı nan hakl arı nı n geri veril mesi sağlanmalı dır. 4

6- Bu mekanl arı zi yaret edenl erle kült ür alıģ veriģi ni ve payl aģıl ması nı sağl ayarak topl uml ar arası hoģgörü, di yal og iliģkileri ni n arttırıl ması na kat kı da bul unulmalı dır. Bu çalıģ ma kapsa mı nda, t uriz m ticaret mekanl arı t asarı mı ile ilgili pr obl e ml eri n çözül mesi, eğl ence, di nlence ve ticari a maçlı t urizm ti caret al anl arı ndaki yaya yolları nı n daha cazi p, daha çeki ci ve daha çok kullanılan mekanl ar hali ne getiril mesi ne iliģki n ölçütleri n tespiti amaçl anmı Ģtır. Ti caret al anları nı n günümüzde özelleģi p farklılaģ maya baģla ması yla birlikt e, ül kesel ve kentsel öl çekteki farklılaģ mal ar yerel öl çekt e mekana yansı mıģ ve yeni tanı ml anması gereken ticaret mekanl arı ol uģ muģt ur. Bu doğr ult uda ticaret al anl arı nı n t uriz m ticaret al an1arı na dönüģümü ve t uriz m ticaret mekanı türleri el e alı nması gereken öne mli bir konudur. Çünkü artan sayı da ot omobil sahi pliliği sonucu alıģ veriģe ot omobil ile gel me isteği alıģ veriģ mekanl arı yakı nı nda ot opark i hti yacı nı doğur muģ, buna paralel ol arak t uriz m ticaret alanları ndaki yaya yoğunl uğu göz önüne alı ndı ğı nda, t uriz m ticaret alanları nı n araç trafi ği açı sı ndan ul aģı m ve yayal aģtırıl ma eğili mi nin irdelenmesi gerekliliği ortaya çı kmı Ģtır. AlıĢ veriģ mekanl arı nda yayal arı n taģıtlardan bağı msı z, güvenli k i çi nde dol aģ ması, alıģ veriģ yapabil mesi içi n yaya-taģıt birlikteliği veya ayrı mı nı n yapıl ması gerekmekt edir. Ġnsanl arı n çalıģ ma hayatı dıģı nda kal an kısıtlı vakitleri ni en i yi Ģekilde değerlendir mek iste me1eri, alıģ veriģ mer kezleri nde alıģ veriģi n yanında di ğer akti viteleri de ( si ne ma, tiyatro, ye me i ç me yerleri, sergi al anları, eğl ence mer kezleri, kült ür mer kezl eri gi bi) i çeren al anlar hali nde t asarlanması na iliģki n öl çütleri n belirlenmesi gerekliliğini doğur muģt ur. Bu açı dan t uriz m ticaret al anı nda uygul anabilecek yayal aģtır maya esas t asarı m öl çütleri bir örnekl e ml e t est edil meli dir. DeğiĢi k kaynakl arda ticaret alanları nda uygul anan yayal aģtır ma öl çütleri vur gul anmakt adır. Bu çalıģ mada; günü müz ticaret alanları ve bu al anları n t uriz m ticaret al anl arı na dönüģümü açısı ndan ul aģı m ve yayal aģtır maya et ki eden t asarım öl çütleri el e alı nı p değerlendirilmi Ģtir. Ayrıca, t uriz m ticaret alanları nda yaģanan ve karģılaģılan sorunl arı n çözü müne yöneli k yayal aģtır maya esas t asarı m ölçütleri bir ör nek1e ml e test edilerek tespit edil miģtir. 5

1. 3 YÖNTE M ve Ġ ÇERĠ K Gerek konu ile il gili kur um kaynakl arı ndan, gerekse il gili yapıl mıģ tez, araģtır ma, makal e ve raporlardan veri t ara ması yapıl mıģtır. Dünyada 18. yüzyıl da, Tür ki ye de 1950 li yıllardan sonra, Hi sarönü nde 1980' li yıllarda baģl ayan t uriz m geliģi m süreci ne iliģkin he m al anda he m de literat ür t ara ması yoluyl a bil gi derlenmi Ģtir. Turi z m ve ticaret mekanl arı nı n genel geliģi m süreçleri ni kapsayan bilgi topla ması ndan sonra, kentlerdeki ul aģı m iliģkileri, özellikle ticaret alanlarında yayaaraç trafi ği iliģkisi, yayal aģtır maya esas verileri n t opl anması ve yayal aģtır ma kentlileģ me iliģkileri açısı ndan yayal aģtır manın a maçl arı nı n nel er olabileceği, yayal aģtır maya esas tasarı milkeleri ne iliģki n görüģler icelenmi Ģtir. ÇalıĢ ma al anı Hi sarönü Mahallesi t uriz m ticaret alanı nda ise ayrı ntılı veri derle mesi yapıl mıģtır. Bu a maçl a al anda i ki ayrı kullanıcı üzeri nde anket çalıģ ması yapıl mıģtır. AraĢtır mada yayal aģtırılacak al anı n ticaret alanı ol ması nedeniyl e, anket çalıģ ması nı n il k hedef gr ubu ol arak ticaret hanel er seçil miģtir. Ġkinci anket araģtır ması ise bu al anı kullanan t uristler üzeri nde yapıl mıģtır. ÇalıĢ manın a maçl arı ve kapsa mı doğr ult usunda ankette sorgul anmak istenen konul ar belirlenmi Ģtir. Turi z m ticaret al anı na nasıl eriģildi ği ve ne kadar uzaklı ktan geli ndi ği, hedefleri, geliģ a maçl arı, neden burayı t erci h ettikleri, ne sı klı kta geli ndi ği, t urizm ti caret al anı nda eksi kli ği hissedilen konul ar, alan hakkı nda seyahat edenl erin gör üģleri, iģlet me sahi pleri ni n alan ve t uristler arası ndaki mekansal iliģkiler tanı ml anmı Ģtır. ÇalıĢ manı n biri nci böl ümünde; çalıģ manı n a maç, kapsa m ve yönt e mi el e alı nmı Ģtır. Ġki nci böl ümde; günü müz ticaret anl anl arı ve mekansal özellikleri anl atıl makt a, Üçüncü böl ümde; t uriz m ticaret al anl arı nı n ol uģumu süreç i çi nde değerlendiril miģtir. Dör düncü böl ümde; günü müz baģlıca t uriz m ticaret mekanl arı el e alınmı Ģtır. BeĢi nci böl ümde; Kentlerde ul aģı m ve yayal aģtırma iliģkisi i çi nde alıģ veriģ mekanl arı na ul aģılabilirlik, yayal aģtır ma t ürleri ve kentlileģ me iliģkileri ele alı nmı Ģtır. Altı ncı böl ümde; Turizm ti caret alanı nda yayalaģtır manı n a maçl arı irdel enmi Ģtir. Yedi nci böl ümde; t asarım il kel eri, yayalaģtır ma öl çütleri ele alı nmı Ģtır. Seki zi nci böl ümde; Al anı n t anıtılması, anket araģtır ması nda kullanılan yönt e m ve el de edilen bul gul ar, sonuç ve öneriler ortaya konul maya çalıģıl mıģtır. 6

BÖLÜM 2 TĠ CARET ALANLARI NI N SI NI FLANDI RMASI Ti caret alanları nı geliģim s üreci i çi nde fizi ksel al anl arı n ol uģum sırsı na göre el e al dı ğı mı z za man alıģ veriģ eyl e mi ni n yapıl dı ğı fi zi ksel mekanl ar farklı sı nıflara ayrıl makt adır. Pr of. Dr. Gündüz ÖZDEġ t arafı ndan bu mekanl ar beģ gr upt a toplanmı Ģtır; açı k pazarlar, dükkanlı yollar, dükkanl a çevrili alanl ar, büyük mağazal ar, alıģ-veriģ merkezl eri dir [4, S. 8-20]. Bu sı nıfla mayı Or han GÖÇER Avr upa da ki geliģ mel eri göz önüne al arak dört gr upt a topla mı Ģtır [2, S. 8-20]. 1- Yol boyunca ticaret (Dükkanlı Yollar): TaĢıt trafi ği ne açı k alıģ veriģ caddel eri, 2- Yaya ticaret yoları: Yayal aģtırıl mıģ alıģ veriģ caddel eri, 3- ġehir dıģı ticaret ( Shopping Cent er lar): ġehir dıģında büyük al anl ar üzerinde ol uģt urulan, alıģ veriģ mekanl arı, 4- Açı k Pazar al anl arı: Hal kı n rahatça ul aģabileceği mekanl arda ol uģt urulan üst ü kapalı veya açı k en eski alıģ veriģ mekanl arı dır [2, S. 6]. Bu veriler ıģı ğı nda ve ticaret alanl arı nı n t arihsel geliģi m sürece i çerisi nde incelenmesi sonucunda ortaya çı kan farklı ol uģumları seki z ti pte t opl ayabiliriz. Açı k pazarlar, dükkanlı yollar, küçük üniteler ve etrafı dükkanl a çevrili alanl ar, yerel dükkanl ar, ko mģul uk biri mi ticaret mer kezleri, t ali ticaret mer kezl eri, kent mer kezleri, kent içi ve kent dıģı alıģ veriģ mer kezleri dir. 2. 1 AÇI K PAZARLAR Ort açağ da Ģehirler pazar meydanl arı etrafı nda geliģ miģlerdir. Bu nedenl edir ki, pazar yerleri, yapılaģmaya geç meden önce alıģveriģ iģlevi ni n gerçekl eģtirildi ği il k yerleģi k al an ol arak kabul edilir. Pazar yerleri, küçük veya geniģ bir çevrenin mer kezi nokt ası ol makt adır. Aynı za manda bir t akı m yolları n birleģtiği veya kesiģti ği nokt alarda yer al makt adır[3, S. 2]. 7

Pazar yerleri, hal kı n i çi nde kol aylı kla dol aģabileceği bazen kapalı, bazen açı k ol an satıģ sergileri veya kabi nl eri di zisi nden oluģur ( ġekil 2. 1). Pazar yerleri nde bahçe ür ünl eri (sebze, meyve), kıs mi gi yecek, mutfak al etleri ve di ğer ev aletleri nden bazıları satıl makt adır [4,S. 98]. ġekil 2. 1 Açı k Pazar Yerleri [15, S. 11] Pazar al anl arı ndaki t e mel düzenl e me t ezgahl arı bir biri ni n ardı sıra paral el ol arak sıralanmakt adır. Tezgahl arı n araları yaya dol aģı m al anları dır. Yayal ar bu al anda t ezgah di zileri araları ndaki boģl uk di zileri eni ne keserek daha geniģ bir dol aģı m alanı ol uģt ur makt adır[4, S. 99]. Pazar yerleri ni n kapl adı kları alan büyükl üğü hitap ettiği nüf usa göre değiģir. Nüf us 25. 000-35. 000 ci varı nda ol an küçük Ģehir üniteleri nde açı k pazarlar içi n 4000-6000 m2 lik bir alan yeterli olacaktır [5, S. 59]. Bi r anl a mda gel eneksel alıģ veriģ anl ayıģı nı n te mel t aģları ol an bu siste m kendi i çi nde bir yaya ticaret al anı dır. Bu satıģ biri ml eri za manl a dükkanl ara dönüģ müģ ve dükkanlı yollar hali ne gel miģtir. 8

2. 2 DÜKKANLI YOLLAR Tr afi k yol u boyunca uzanan ticaret al anları dükkanl ardır. Eski pazarlar za man i çerisi nde geliģerek pazar t ezgahl arı bi nal ara dönüģ müģ ve sürekli bir hal al mı Ģlardır. Ti caret yolları t ek veya çift taraflı ol arak alıģ veriģ akti vitesi ne sahi p kal dırı mlı yollardır ( ġekil 2. 2 ve ġekil 2. 3). Bu ticaret yolları ndaki dükkanl ar servis hi z meti ni genellikle ortadaki yol dan al makt adır. Fakat servisi arka yol dan al an ticaret yolları da vardır [4, S. 101-7]. ġekil 2. 2 Tek Taraflı Ticaret Yol u [15, S. 12] ġekil 2. 3 Çift Taraflı Ticaret Yol u [15, 12] 9

Za man i çi nde Ģehirler büyüyüp geliģtikçe, ot omobil sayısı da arttıkça bu t ür ticaret yolları he m yaya he m de t aģıt içi n sakı ncalı hal e gel mi Ģtir. ġehir mer kezleri nde bul unan bu al anlar fizi ksel yı pranmanı n yanı sıra ekono mi k yatırı ml arı n mer kezden uzakl aģ ması sonucu sosyal çeki cilikleri ni kaybet miģlerdir. Bunun önl enmesi i çi n taģıtlı ticaret yolları kısmen trafi ğe kapatılarak kazanılan al anl ar yayal ara ayrıl mı Ģtır. Öncel eri yaya ticaret yolları nı n uzunl ukl arı kı sa i ken uzunl uk gittikçe art mıģtır. Ve böyl ece yaya ticaret (aksları) yolları za man i çi nde geliģ meye baģla mı Ģtır. Yaya ticaret yolları nda servis genellikle dükkanl arı n ar ka kıs mı ndaki servis yollarından veril mekt edir ( ġekil 2. 4). Yani kısaca yaya ticaret yol u ticaret yol unun taģıta kapatılıp yaya ayrıl mıģ Ģeklidir [6, S. 12-13]. TaĢıt trafi ği bu al anların dıģı nda kal makt a, alan çevresi nde çeģitli ot opar k düzenl e mel eri ile kullanı cılar rahatlıkla bu al anl ara eriģe bil mekt edirler. Bu t ür al anl ar dükkanl ar arası nda rekabeti arttırır ancak ze mi nde fazla yer iģgal ederler. Büyük satıģ mağazal arı bu t ür al anlarda yer al abilirler. TaĢıt trafi ği nden t a ma men arı ndırıl mıģ bu al anlarda her ci ns malı n satıģı na ol anak veren mağazalar, ni yet dıģı alıģveriģi de sağl a mal arı açısı ndan t erci h edilirler. Bu al anl arda çevrede par k yeri sağlanması sorun ol makt adır. Çünkü t üm katlardaki ticaret alanı nın 2 katı büyükl üğünde ot opark yeri ne gereksi ni m duyul makt adır. ÇeĢitli sosyal ve kült ürel faali yetlere de ol anak tanı yan bu t ür yerler, yaya al anları ndan ol uģan küçük mer kezler niteliği ndedirler [5, S. 8]. ġekil 2. 4 Yaya Ti caret Yolu [15, 13] 10

2. 3 KÜÇÜK ÜNĠ TELER VE ETRAFI DÜKKANLARLA ÇEVRĠ LĠ ALANLAR Küçük dükkanl ar, yal nızca t ekbir al anda i htisaslaģ mı Ģ gi yi m, yi yecek, hedi yeli k eģya gi bi kategoriler i çi nde sadece biri ni n ticareti ni yapan dükkanl ar ol makl a birlikte çok amaçlı kullanı ml ar i çi n meydan, odak nokt aları ve yaya yolları nda t asarlanırlar. SatıĢ al anı 280 m 2 den küçük, üç kattan fazla katta faali yet göster meyen ayrıca 9 m 2 ye kadar pl anl anabilen ünitelerdir. Küçük dükkanl ar da terci h edilen boyutlar Ģunl ardır; Vitri n cephesi: 5. 5.ile 7, 3 m arası, Derinli ği: 13, 1 ile 39, 37 m ar ası dır. Ancak büfe ol arak düģünül düğünde 3x3 m mi ni mu m ebatları nda da planlanabilir. Küçük üniteler Ģu kat egorileri i çi ne alır: kadın er kek gi yi m dükkanları, ayakkabı, mücevherat, kuaför, mobil ya, kur u t emi zl e me, ça maģır yı ka ma, üt ül e me, kitap, kırtasi ye, madeni eģya, koz meti k ür ünl er sat an dükkanl ar, küçük özel ticaret dükkanl arı, büfeler (saat, ayakkabı vs.), özel yi yecek dükkanl arı, bankal ar, Özel üniteler ze mi nde, giriģ katı nda yada odak nokt aları nda, meydanl arda ve yaya yolları nda çok a maçlı hi z metler sunarlar. Küçük ünitelerde büyük üniteler kadar öne mli dir. Bir alıģ veriģ alıģ veriģ al anını n % 60 ı küçük ünitelerden ol uģt ur makt adır. Bunl ar t opl a mda büyük ünitelerden daha çok müģt eri çekmekt edirler [2, 57]. Etrafı dükkanl arla çevrili ol arak düzenl enen ticaret meydanl arı dır. Yaya ticaret yolları nı n f onksi yon ol arak benzeri dirler. Ta ma men yayal ara ayrılmı Ģ ticaret meydanl arı yaya- t aģıt kar maģası nı çözer, yayal ar bu al anda rahatça hi çbir engel ile karģılaģ madan güvenli k i çi nde gezi nebilir vitrinl ere bakabil mekt edir. Dükkanl ar genellikle 1-2 katlıdır. Ze mi nde fazla yer iģgal et mel eri nden dol ayı ancak yeni geliģ me al anl arı nda uygul anabil mekt edir. Bunun yanı sıra orta mekanı n t a ma men yayal ara ayrıl mıģ ve ot opark ol arak kullanılan tipl eri de vardır. Ort a al anı ortaparklı tipte yaya-taģıt kar maģası yaģanmakt adır [4, S. 104] (ġekil 2. 5, 2. 6). 11

ġekil 2. 5 Orta Mekanı Ot opark Ol arak Kullanılan Ticaret Al anı [6, S. 15] ġekil 2. 6 Orta Mekanı Yayalara Ayrıl mıģ Ticaret Al anı [6, S. 15] Me ydanl arda dıģ mekanla ol an il gi ni n en aza indiril mesi, onun bir t oplanma mekanı ol arak al gılanması a macı yl a kapalı t ut ul ması gerekir. ġehir meydanl arı nı n en öne mli özellikleri nden biri i nsanl arı bir araya getir me, t opl a ma f onksi yonu ol duğundan büyükl ükl eri öne mli dir. Gereği nden çok büyük ol ma malı ve i nsan öl çeği nde t asarlanmalı dır. Meydanl arı n büyükl üğü, sı kıģı k bir i nsan kal abalı ğı i çi n 1 m2 ye 3 kiģi ol arak hesapl anır. Bundan daha fazl a i nsan al ması da mümkündür. 50x80 m öl çül eri ndeki bir meydan yakl aģı k 15. 000 kiģi alabilir. Yayal ar çevreleri ni her yönde gözl erler. Yayal ar gün boyunca normal ol arak, di keyde 30, yat ayda 60 dereceli k bir açı içi nde kal an alanı gör mekt edirler[5, S. 62]. 12

Bi r bi na ze mi n çi zgisi ile çatı çizgisi ni t a m ol arak görecek Ģekil de, yüksekliği ni n iki katı kadar uzaklı ktan bakıl dı ğı nda bi nayı gör me açısı 27 derecedir. Bu açı, ılı man bir i kli mde kıģ ayl arı nda güneģten gel en ıģı nları n geliģ açısı na eģittir. Bu dur umda, bi nal arı n yönlenmesi ne bağlı ol makla birlikte, güneģlenme ve gör me açısı ndan, i ki bi na arası ndaki uzaklı ğı n, bi na yüksekli kleri ni n i ki katı kadar ol ması gerekti ği de söyl enebilir. Eğer meydanı n zemi ni ve gökyüzü de al gılanmak isteni yorsa yüksekli ği n üç katı kadar bir uzaklıkt an, yani 18 dereceli k bir açı dan bak mak gerekir [5, S. 63]. 2. 4 YEREL DÜKKANLAR Kı sa süreli günl ük i hti yaç maddel eri ni n ( gazete, ekmek, süt gi bi) sağl andığı bir yada birkaç dükkandan ol uģ makt adırlar, 400 kiģi ye kadar bir mar ket yet erken 1500 kiģi ye hi z met i çin bir süper mar ket, bir kasap, bir fırın, bir pastane, bir temi zleyici, bir kadı n- erkek berberi, bir diģ dokt oruna i hti yaç duyulmakt adırlar [7, S. 29]. Ayrı ca yaya yür üme mesafesi i çi nde 500-750 m yarı çaplı bir al an i çi nde pl anlanmalı dır. Genel de küçük öl çekli konut biriml eri arası nda yer alırlar ve kenti n büyü mesi ile birlikte komģ ul uk biri mi ticaret merkezl eri ne dönüģürler. 2. 5 KOMġ ULUK BĠ RĠ MĠ TĠ CARET MERKEZĠ Peri yodi k ve aperi yodi k günl ük gereksi ni ml eri n alıģ veriģi ni n yapıl dı ğı bir mahalle çarģısı niteliği ndedir ve pl anlanması nda di kkat edilecek konu yayal ar i çi n eriģ me mesafesi i çi nde bul unması dır. (10 dk.) Ko mģ ul uk biri ml eri geliģ mi Ģ ül kelerde, il kokul yerleģme biri ml eri ol arak pl anl anmakt a ve 5000-7500 kiģi den ol uģt uğu varsayı mı yl a hareket edil mekt edir. Al manya da küçük Ģehirlerde, Ġ ngiltere de yeni Ģehirlerde yet erli nüfus büyükl üğüne sahi p konut al anl arı na hi zmet veren ticari üniteler komģul uk biri mi ticaret mer kezleri ne örnektirler [7, S. 29]. Bu üniteleri n ortası nda yada en çok yet erli fiziki iliģki i çerisi nde bul unan ko mģul uk mer kezi geliģerek t ali ticaret mer kezlerini meydana getir mekt edirler. Tali ticaret merkezleri genel de 4 yada 5 adet komģul uk biri mi ne hiz met et mekt edir. 13

2. 6 TALĠ TĠ CARET MERKEZLERĠ Se mt veya banli yö merkezleri nde günl ük, haftalık, aylı k gereksi ni ml er karģılanmakt adır. AlıĢ veriģleri n % 65 i peri yodik, % 35 i aperi yodi ktir. 20-50 bi n nüf usa hi z met et mesi planl anan t ali mer kezler bünyesi nde Ort aokul ve-veya Li se biri mi yerleģ me ünitelerini barı ndır makt adırlar. Farklı yoğunl uk i çeren 700 ha kadar al an et ki al anı ndadır ve uygun eriģ me süresi 20 daki ka kadar ol malı dır. Perakende servis veren dükkanl ar ve zanaat karları n sayısında artıģ ve çeģitlenme harici nde serbest mesl eklerde de ( dokt or, mühendis, muhasebeci, avukat gi bi) artıģ gör ül mekt edir [4]. Tali mer kezl eri n bağlı bul unduğu ve et kisi nde ol duğu esas ana mer kezl er mer kezi iģ alanları dır. 2. 7 KENT MERKEZLERĠ ġehir hayatı nda i ki öne mli akti vite vardır. Bi rincisi sosyal, kült ürel ve ekono mi k et kenl erden oluģan ka mu yaģa mı, di ğeri ise; özel ve kendi i çi ne kapanı k ol an kiģisel (özel) yaģa mdır. Ka mu yaģa mı daha çok açı k mekanl arda cereyan eden bir akti vitedir. Bu akti vite kiģileri n günl ük ul aģımı, alıģ veriģi, ticaret, eğl en me ve di nlenme fonksi yonl arı ile ilgilidir. Genellikle aylı k ve yıllık gereksi ni ml er i çi n varolan bu t ür mer kezl erde satılan mallardan çok çeģitlilik l üks ve özel gereksi ni ml eri n kol ayca bulunabil me niteliği aranmakt adır, rekabet esastır. 60-70 bi n kiģi ye hi z met ver mesi pl anl anan mer kezlere ka mu t aģıtlarıyla 20-30 daki kada ulaģı m sağl anmalı dır. Çünkü di ğer donatıları n da mer kezi dir. Eğl ence ve kült ür t esisleri, rekreatif a maçlı alanl ar, spor al anl arı, üni versite ve yüksek okullar, ka mu kuru m ve kur ul uģları, hastane ve özel sağlı k t esisleri, l üks ot el ve rest oranl ar yer al maktadır. ÇeĢitli ül kelerde ticaret al anı standartları i ncelendi ği nde mi n. 1. 30 m 2 / ki yaygın ol arak mi n. 2. 50-6. 50 m 2 / ki al an ayrı mı gör ül müģt ür. Bu sayılar nüf us, yerleģi m ve ekono mi k et menl erle değiģ mekt edir.[4] Mer kezi iģ al anları nda farklı dükkanl ara farklı alanlar ayrıl malı dır. Yi yecek gi yecek, koz meti k, ku maģ, madeni eģya vs. dükkanl arda kiģi baģı na 1.9 m2 satıģ 14

al anı düģünül ür. Mobil ya, kuyu mcu, halı, kürk, terzi gi bi l üks dükkanlarda kiģi baģı na 7 m2 alan ayrılır [2, S. 56]. Bu al anlarda satıģı yapılan ür ünün nitelikleri ne göre dükkan büyüklüğü değiģ mekt edir. Ortala ma kiģi baģı na 2. 5 m2/ kiģi li k bir al anı n ayrıl ması yet erlidir. Mer kezi iģ al anl arı dolunca mer kez dıģı nda ve i çi nde alıģ veriģ mer kezleri ol uģ muģt ur. 2. 8 KENT Ġ ÇĠ VE KENT DI ġi ALI ġ VERĠ ġ MERKEZLERĠ Büyük kentleri n çeki m gücü yüksek mer kezl eridir. 1940 ları n ort alarında Ameri kan kent mer kezi nde trafi k ve park pr obl eml eri nden kurt ul uģu kent çeperi ne kaç makt a bul an büyük alıģ veriģ mer kezleri ni n kur ul ması yla sağl anmaya çalıģıl mıģtır. 1950 sonrası nda hı zlı yaygı nlaģmı Ģtır. Te mi z havalı bir çevrede yaģa mak a macı yl a kent mer kezi nden t aģı nan çalıģ ma ve barı nma al anlarına hi z met verecek komģul uk üniteleri geliģ mi Ģtir[7, S. 30]. Genel ticareti n yapıl dığı büyük st orelar ve gi ysi, ayakkabı gi bi moda ür ünl eri ni satan dükkanlar bu mer kezlerde en fazla al anı kapl a makl a beraber satıģ ve kazancı en yüksek grupl ardır [7, S. 31]. Rekabetsiz günl ük alıģ veriģlerde çeki m uzaklı ğı bir i ki mili geç mezken kent içi ve kent dıģı mer kezl er 25 mil öt eden müģteri çekebil mekt edirler. Ör neği n Ne wcastle alıģ veriģ merkezi ni Ġskandi nav ül kelerinden düzenli müģt eri gel mekt edir. Süper mar ketler ise 8-10 mil öteden müģt eri al maktadırlar [7, S. 32]. ġekil 2. 7 AlıĢveriĢ Merkezleri ni n Ti pol ojisi [7, S. 32] 15

AlıĢ veriģ mer kezi bantsal f or ml arı n en basit olanl arı dır (a). KöĢe çözüml er içi n üretilen L ( b) ve U ( c) f or ml arı yanı sıra bu üç f or mun birlikte kullanıl dı ğı for mda esas bir yaya yolunun i ki t arafı nda dükkanl ar bantsal ol arak yerleģ mi Ģlerdir (d). Bir di ğer f or mda ise küçük yaya yolları ve kortlarda ayrıl mıģ bir grup l abirent gi bi perakende dükkan bul unmakt adır (e) ( ġekil 2. 7). bazı mer kezl er gal eria t arzı nda di zayn edil miģlerdir. Bazı mer kezler ise bünyel erinde bir yada birkaç büyük mağaza barı ndır makt adırlar. Bu büyük öl çekli alıģ veriģ mer kezleri nde geniģ ot opark al anl arı bul unmakt adır [7, S. 32]. Bu ti p mer kezlerde, yüksek servis ve t ekni k donatı ko mpl eksleri, t asarı m ve pl an özellikleri mevcutt ur. AlıĢ veriģ mer kezleri sosyal iliģkiler, sergiler, promosyona dayalı akti viteler, canl andırıcı di nlendirici özellikler i çi n bir odaktır. Dükkanl ar arası nda sirkül asyonu sağla mak i çi n bu t ür akti vitelere yer verilir. Ġkli msel ekstre ml er (sıcak, soğuk, yağmur vs.) öne m t aģımakt adır. Gez mek dol aģmak i çi n çevresel koģullar, dükkan vitrinleri, di nlenme ve vakit değerlendir me akti viteleri kullanıcı yı me mnun edi ci Ģekil de t asarlanmalı dır. Bu dur um he m alıģ veriģ mer kezi ni çeki ci bir hal e getirir, he m de kullanı cıları n sıkıl mal arı nı ve he men orayı t erk et mel eri ni önl e mi Ģ ol ur [7, S. 50]. Vitri nlerde çeģitlilik sunul ur. Avl ular ve i ç pl azalar büyük öl çekli mekanl ardır ve topl ul uk ol ayları i çi n t oplayıcı mekan ol urlar. Ayrıca aydı nlı k, mekanl ar da alıģ veriģ eden kiģiler, satıcılar ve güvenli k mensupl arı içi n e mni yet sağl ar. Hafif renkli duvarlar, zemi n, i yi aydı nlatıl mıģ mekanl ar, dükkan sahi pl eri ni n ve müģt eri ni n o mekanı kullanmal arı nı cesaretlendirir. Her t asarı mcı dayanı klı ve kl asi k bir yapı yap mak ister. AlıĢ veriģ mer kezi nde kent ve ka mu f onksi yonl arı, (i yi kalite kullanılarak, granit, mermer ve paslanmaz çeli k gi bi) su ile birlikte düģünül düğünde, ot ur ma gr upl arı ve doğr u büyükl ükt e seçil miģ bit kiler ile moder n alıģ veriģ mer kezi ni anl a mlı kılacak i ç i çe mekanı yarat mı Ģ ol acaktır. AlıĢ veriģ kori doru, gel eneksel alıģ veriģ caddesi konu muna gel mekt edir. Bu yüzden bu kori dorlarda sı k ol arak peyzaj el e manl arı kullanıl makt a ve doğal orta myaratıl maya çalıģıl makt adır [7, S. 54-55]. Büyük üniteleri n karakteri ve sayısı, alıģ veriģ mer kezi ni n karakt erini, özelliği ni ve cazi besi ni etkiler. AlıĢ veriģ mer kezine büyük üniteler özellik kat arlar. Büyük mağaza, süper market, hi per mar ket ve çok çeģitli ürünl eri satan mağazal ardan ol uģur [7, S. 58]. 16