1 BİREYSEL EMEKLİLİK SİSTEMİ DOÇ.DR. ERDEM KIRKBEŞOĞLU 1 Özel Emeklilik Sistemlerinin Doğuşu 2 İnsanlara daha güvenli bir hayat sağlamak amacıyla kurulan sosyal güvenlik sistemleri, tarih boyunca çeşitli krizlerle sürekli bir finansman güçlüğü çekmiş ve ülkelerin sosyal güvenlik sistemlerini yeniden yapılandırmalarını zorunlu kılmıştır. (Sosyal güvenlikte aktüeryal denge sorunları) Bu yeniden yapılanma çalışmaları ortak bir sistemden ziyade ülkelerin tarihsel, ekonomik ve siyasi yapılarına göre çeşitlilik göstermiştir. Genel tercih, ülkelerin kamu sosyal güvenliğinin korunmasına ek ve tamamlayıcı bir unsur olarak özel emeklilik fonlarının finansmanı desteklemesi şeklinde gerçekleşmiştir. Dünya genelinde nüfusun giderek yaşlanması, ekonomik trendlerin değişmesi nedeniyle pek çok ülkede mevcut sosyal güvenlik sistemlerinde reformlar gerçekleştirilmekte ve çok basamaklı emeklilik sistemlerine geçiş yaşanmaktadır. 2 1
Özel Emeklilik Sistemlerinin Doğuşu 3 Aktüeryal denge bozulacak. 65+ nüfusu finanse etmesi gereken 15 64 yaş arası çalışan nüfus azalacak. Uzun ömürlülük dolayısıyla, emeklilikte geçirilen süre artacak ve buna bağlı olarak da emeklilik harcamalarının artması kaçınılmaz olacaktır. Bu problemin çözümü için, hükümetlerin çok daha etkin olması ve mevcut çok sütunlu (devlet, sigortacılar ve katılımcılar) emeklilik sisteminin güçlendirilmesi gerekecektir. 3 Emeklilik Sistemlerinin Yönetimi Dünya da gerçekleştirilen reformlar kamunun sorumluluğunda olan tek basamaklı sistemlerden kamu, işveren ve özel emeklilik şirketlerinin ortaklaşa paylaştığı çok basamaklı sistemlere geçilmesi şeklindedir. 4 Emeklilik Sistemleri Dünya da iki yapıda sürdürülmektedir: 1. Dağıtım esaslı sistemler aktif çalışan nüfusun ödediği primler ile yaşlı nüfusun emeklilik maaşlarının finanse edilmesi üzerine kurulmuştur. 2. Fon esaslı sistemlerde ise katılımcının ödediği katkılar yatırım fonlarında değerlendirilir ve emekliliği geldiğinde katılımcıya maaş olarak geri ödenir. 4 2
Çok Basamaklı Emeklilik Sistemleri 5 Dünya Bankası tarafından 1994 yılında, yaşlı nüfusun artmasına bağlı olarak ortaya çıkabilecek sorunlarla mücadele edebilmek amacıyla birbirini tamamlayan üç basamaklı emeklilik sistemi önerildi. 1. Basamak: Zorunlu kamu emeklilik sistemi Örneğin; Sosyal güvenlik sistemi 2. Basamak: Zorunlu ancak tamamen özel katkı paylarına dayalı emeklilik sistemi Örneğin; 2017 sonrası BES 3. Basamak: Gönüllülük esaslı özel emeklilik sistemi Örneğin; 2017 öncesi BES 5 Amacı 6 Sistemin amacı, kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve gönüllü katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasına göre oluşturulan bir emeklilik sisteminin düzenlenmesi ve denetlenmesidir. Bireysel Emeklilik Sistemi (BES), bireylerin gelir elde ederken düzenli olarak tasarrufta bulunmaları, tasarruf edilen bu birikimlerin fonlarda değerlenmesi ile emeklilikte gelir elde edilmesi üzerine kurulmuş bir sistemdir. 6 3
Tanımı 7 Bireysel Emeklilik Sistemi, bireylerin aktif çalışma hayatları boyunca yapmış oldukları birikimleri yatırıma dönüştürmek ve bu sayede emekliliklerinde rahat etmelerine yardımcı olacak toplam birikimlere ulaşmalarını sağlamak üzere kurulmuş bir sistemdir. Bu sistemdeki en önemli husus; her katılımcının kendi yatırım kararlarına göre oluşturacağı bilgi birikimi ile orantılı bir emeklilik geliri elde etmesidir. 7 8 Ekonomiye olan katkısı açısından; Sistem, fonların yatırıma dönüşmesi ile yeni istihdam olanakları yaratacaktır. Yurtiçi tasarruf seviyesi artacaktır. Kamu sosyal güvenliğinin yükü azalacaktır. Uzun vadeli fonların artması ile mali sektör daha sağlıklı işleyecektir. Enflasyonla mücadele ve istikrarlı büyümeye katkı sağlayacaktır. Sermaye piyasası derinleşecek, piyasalardaki dalgalanmalar ve spekülasyonlar azalacaktır. 8 4
9 Bireylere olan katkısı açısından; Bireyler, sosyal güvenlik aylıklarının yanı sıra ikinci bir emeklilik geliri ile refah seviyelerini arttıracaktır. Devlet katkısı ile tasarrufta bulunma olanağı sağlanmaktadır. Emeklilik tasarruflarının değerlendirme aşamasında bireyler tercihte bulunabileceklerdir. Bireysel emeklilik sistemi şeffaftır ve katılımcılarını sürekli bilgilendirmektedir. 9 Bireysel Emeklilik Sisteminin Faydaları 10 1. Rahat Bir Emeklilik Bireysel emeklilik sistemi, emeklilik döneminizde ek bir gelir sağlayarak refah seviyenizi arttırmak amacıyla sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak oluşturuldu. Sistemde en az 10 yıl kalarak ve 56 yaşını tamamlayarak emekliliğe hak kazanılır. Emekliliğe hak kazandığınızda birikimlerinizi toplu olarak alabileceğiniz gibi ya da yıllık gelir sigortası ürünü satın alarak emeklilik maaşı alabilir. 2. Güven Sistemin tüm unsurları denetim altındadır. Şirketinizin faaliyetleri Hazine Müsteşarlığı, fonların ve portföy yöneticilerinin faaliyetleri ise Sermaye Piyasası Kurulu tarafından denetlenir. Şirketinizin bağımsız dış denetim yaptırması zorunlu olduğu gibi, fonların hesap ve işlemleri ayrıca bağımsız dış denetime tabidir. Şirketlerin günlük faaliyetleri ise Emeklilik Gözetim Merkezi (EGM) tarafından elektronik ortamda izlenir. 10 5
11 3. Şeffaflık Şirketinizin internet sitesinde sizin adınıza oluşturulan ve şifre ile girilebilen güvenli sayfadan bireysel emeklilik hesabınıza ait günlük bilgilere erişebilirsiniz. Ayrıca bireysel emeklilik hesaplarınız Takasbank nezdinde tutulduğundan, bu hesaplardan da günlük olarak fon paylarınızı izleyebilirsiniz. 4. Devlet Katkısı Bireysel emeklilik sistemine ödediğiniz katkı payı tutarının %25 i, ilgili yıla ait brüt asgari ücret tutarının %25 i ile sınırılı olmak kaydıyla, devlet katkısı olarak hesabınıza ödenir. 11 12 5. Emeklilik Gelirinizi Etkileyen Kararlarda Söz Hakkı Bireysel emeklilik aracınız, emekliliğe yönelik beklentilerinize, gelir düzeyinize ve yaşınıza uygun bir emeklilik planı teklifi sunar. Fon dağılımı sizin tercihinize göre belirlenir. Herhangi bir fon dağılım tercihinde bulunmamanız halinde birikimleriniz, portföy sınırlamaları Kurulun görüşü alınarak Müsteşarlıkça belirlenen standart fonlarda yatırıma yönlendirilir. Emeklilik planınız çerçevesinde, yatırım yapmak istediğiniz fonu alma, istediğiniz risk derecesine göre seçme ve yılda 6 defa değiştirme hakkınız bulunmaktadır. 12 6
13 6. Profesyonel Fon Yönetimi Emeklilik sisteminde, emeklilik şirketleri katılımcılara faizli ve faizsiz fon seçenekleri sunarlar. Fonlar, emeklilik şirketleri tarafından kurulur ancak portföy yönetim şirketlerince yönetilir. 7. Lisanslı Aracılardan Hizmet Bireysel emeklilik sisteminin tanıtım, pazarlama ve satışı, mesleki yeterlilikleri ölçülmüş, sınavda başarılı olmuş bireysel emeklilik aracıları tarafından yapılır. 8. Ödemeye Ara Verme Hakkı Mali durumunuzda beklenmedik gelişmeler olduğu dönemlerde katkı payı ödemeye ara verilebilir (şirket tarafından yapılacak kesintilere maruz kalınabilir). 13 14 9. İşveren Grup Emeklilik Sözleşmeleri İşverenler; çalışanlarının adına ödediği katkı paylarını, ücretle ilişkilendirmeksizin ticari kazancınızın tespitinde gider olarak indirebilirler. 10. Başka Bir Emeklilik Şirketine Aktarım Mevcut şirketinizdeki emeklilik sözleşmelerinizi yürürlük tarihinden itibaren en az 2 yıl şirkette kaldıktan sonra, başka şirketten aktarımla düzenlenen sözleşmelerinizi ise en az 1 yıl şirkette kaldıktan sonra başka bir emeklilik şirketine aktarabilirsiniz. 14 7
BES ve Hayat Sigortası Farkı 15 BES 1. herhangi bir teminat içermez, sadece birikim yapar. 2. Yatırım bir uzman yardımıyla ancak katılımcının kararı ile seçilir. 3. Esnektir. Katılımcı fon dağılımını yılda 6 kez, emeklilik planını 4 kez değiştirebilir. 4. Bireysel emeklilikte katılımcı istediği zamanda ve miktarda ara ödeme yapılabilir. 5. Bireysel emeklilikte 1 yıl sonra şirket değişikliğine gidilebilir. 6. Bireysel emeklilik fonları Takasbank ta saklanır ve şeffaf olarak takibi yapılabilir. 7. Bireysel emeklikte en az 10 yıl prim ödemek ve 56 yaşı doldurmuş olmak şartı aranmaktadır. 8. Bireysel emeklilik sistemi teminat vermediği için kesinti oranları da daha düşüktür. 9. %25 devlet katkısı vardır. 10. Bireysel emeklilikte, katılımcı sistemden istediği bir zamanda ayrılabilir ancak, kesinti gerçekleşir. Hayat Sigortası 1. birikim amaçlı bile olsa içinde mutlaka vefat ve sakatlık teminatı barındırır. 2. Yatırım sigorta şirketinin belirlediği kararlara göre gerçekleşir. 3. Hayat sigortaları sabit ve değişmezdir. Her bir poliçe ayrı hak ve teminatlar verir. 4. Hayat sigortalarında primler düzenli ve sabit olarak ödenmek zorundadır. 5. Hayat sigortalarında şirket değişikliği yapılamaz. 6. Hayat sigortası fonları, sigorta şirketinin hesabından takip edilir. 7. Hayat sigortalarından 10 yıl sonra emekli olunabilir. 8. Hayat sigortasında, verilen teminatlardan ötürü kesinti oranları daha yüksektir. 9. ödenen primlerin tamamı, aylık brüt ücretin %15'ini ve brüt asgari ücretin toplam tutarını aşmamak kaydıyla vergi indiriminde kullanabilir. 10. Hayat sigortasından ayrılmak için en az üç yıl sistemde kalmak şartı aranır. 15 Dünya da BES Tarihçesi 16 Özel emeklilik programlarının geçmişi incelendiğinde 19. yüzyılın son çeyreğine kadar uzanmakta olduğu görülmektedir. Bilinen en eski özel emeklilik şirketinin Almanya da 1800 lü yılların ortalarında kurulduğu bilinmektedir. Avustralya da 1862 yılında Bank of New South Wales ve 1875 yılında Amerikan Demiryolu Şirketi (The American Express Company) izlemiştir. 1875-1929 döneminde ABD ve Kanada da 421 özel emeklilik programı kurulmuş durumdadır. 1902 yılında İngiltere de Equitable Life Assurance Society tarafından sunulan emeklilik aylığı planı, hayat sigortası poliçesiyle annuite sağlayan ilk ürün olmuştur Özel emeklilik sistemi için asıl ivmenin başladığı dönem, büyük ekonomik sıkıntıların birikimleri erittiği, güvensizlik ve gelecek kaygısının arttığı 1929 Büyük Bunalım sonrasıdır. Uygulamanın Avrupa da yaygınlık kazanması 1940 lı yıllarda olmuştur. 16 8
Dünya da BES 17 Sanayileşmiş ülkelere bakıldığında, bu ülkelerde tasarrufların önemli bir kısmını emekliliğe yönelik fonların oluşturduğu görülür. Bu fonlar aynı zamanda ülkelerin ekonomik gelişmelerinde de gerekli olan uzun vadeli fon kaynağını da oluşturur. Gelişmiş ülkelerde, özel emeklilik fonu uygulamalarının bireylerin ya da çalışanların gayretleri sonucunda başladığı görülmektedir. Burada belirtilmesi gereken bir diğer önemli konu, özel emeklilik fonlarının zorunlu veya gönüllü olmasının gelişmekte olan ülkelerle gelişmiş ülkelerde farklı olmasıdır. 17 Dünya da BES 18 Genellikle gelişmekte olan ülkelerde, özel emeklilik fonlarına ilişkin reform uygulamaları, zorunlu uygulamalar şeklinde ve devletin girişimiyle başlatılmaktadır. Zorunlu Emeklilik Sisteminin Olduğu Ülkeler Şili Arjantin Meksika Polonya Macaristan Hollanda Avusturalya İsteğe bağlı emeklilik sisteminin olduğu Ülkeler ABD Kanada İngiltere Yunanistan Almanya Fransa İsviçre İtalya Japonya Güney Kore 18 9
Dünya da BES 19 2016 yılında emeklilik varlıklarının 6 OECD ülkesinde 1 trilyon doları aşmıştır (Avustralya, Kanada, Japonya, Hollanda, Birleşik Krallık ve ABD). Emeklilik planlarındaki varlıklar, 2016 yılında verilerini raporlayan 81 ülkenin 8 inde toplam GSYH yi aşmıştır (Avustralya, Kanada, Danimarka, İzlanda, Hollanda, Güney Afrika, İsviçre ve ABD). Bunun aksine, emeklilik planlarındaki varlıkların miktarı, 2016 yılında verilerini raporlayan 50 ülkede (çoğunlukla Avrupa, Asya ve bazı Afrika ülkelerinde) sınırlı kalmış ve GSYH nin yüzde 20 sinden azına tekabül etmiştir. Ülkeler arasındaki farkın en önemli nedeni, özel emeklilik düzenlemelerinin ülkelerdeki yürürlük tarihlerinden kaynaklanmasıdır. 19 20 Seçilmiş OECD ülkelerinin emeklilik yatırım fon varlıklarının toplamı 2017 yılında 38 trilyon dolara ulaşmıştır. 20 10
Emeklilik yatırım fon varlıklarının toplam değerinin Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) ya oranı 209,0 180,3 159,2 150,7 134,9 126,6 125,7 123,9 95,3 80,6 69,6 59,3 55,7 49,5 38,6 29,4 26,9 24,4 16,7 16,4 14,0 12,7 11,2 10,8 10,2 9,8 9,4 9,3 8,4 7,0 6,9 6,8 6,0 4,8 4,3 2,9 0,7 Denmark Netherlands Canada Iceland United States Switzerland Weighted average Australia United Kingdom Sweden Chile Finland Israel Simple average Ireland Japan Korea New Zealand Mexico Estonia Spain Latvia Slovak Republic Portugal Norway France Italy Poland Czech Republic Slovenia Belgium Germany Austria Turkey Hungary Luxembourg Greece 21 0 40 80 120 160 200 240 21 22 22 11