SOSYOEKONOMİK GELİŞME HEDEFLERİ ve REKABETÇİ YAKLAŞIM Prof. Dr. Nurettin KALDIRIMCI Rekabet Kurumu Başkanı
Toplumsal Gelişimin Evreleri 1 Avcılık toplayıcılık dönemi 2 Tarım&hayvancılık dönemi 3 Sanayi dönemi (17 19. yy.) - Sermaye birikiminin önem kazanması - Kentleşmenin artması - Ortalama ömrün artması - Ticaretin ülke sınırlarını belirleyici ölçüde aşması 2
Emtia Üretiminden Rekabetçi Paradigmaya Geçiş Küreselleşme ile birlikte pazarlar ülke sınırlarını aşmış, rekabet ve pazarlama üretimin kendisinden daha belirleyici hale gelmiştir. Finansal sistemin, sigorta sisteminin ve haberleşmenin gelişimi ticarette sınırları ortadan kaldırınca rekabet olgusu daha da önem kazanmıştır. Böylece toplumsal gelişim evrelerinde yeni bir çağın kapısı aralanmıştır. 3
Yaşadığımız Çağ: Rekabet, Bilgi ve İletişim Çağı 21. yüzyılın dünyası küreselleşmenin sonucu olarak bireylerin, teşebbüslerin ve ülkelerin kıyasıya yarış halinde olduğu bir dünya Küreselleşme olgusu bilgisayarlaşma ile hızlanan, Internetin yaygınlaşması ile 20. yy. sonlarına doğru doruk noktasına ulaşan bir süreçtir. Bilgi birikiminin ve özellikle bilginin işlenmesinin önem kazanması İletişim teknolojilerinin yaygınlaşması ve gelişmişlik göstergeleri arasına girmesi Bu alanda öne çıkan ülkelerin küresel rekabette avantajlı hale gelmesi Üretim süreçlerinin otomasyonu, teknoloji yoğun üretim evresi İşgücü piyasasında rekabetin kızışması Nitelikli işgücüne olan ihtiyacın artması Gelişmiş ülke ekonomilerinde hizmet sektörünün ağırlığının artması Özellikle eğitim ve sağlık hizmetlerinde iyileşme Nihayet, rekabet edebilenin ayakta kalabildiği bir çağ 4
Türkiye nin Toplumsal Gelişmişlik Konumu Türkiye G20 üyesi, dünyanın en büyük 17. ekonomisi, yaklaşık 10 bin USD kişi başına düşen milli gelire sahip G20 üyesi olarak kalabilmek için ise G10 içine girmeyi hedeflemek gerektiği hükümetimiz tarafından da kabul görmeye başlayan bir olgudur. Küresel Rekabetçilik Endeksi nde 139 ülke arasında 61. sırada Legatum Refah Endeksi nde (2011) 110 ülke içinde 75. sırada Kriterler: ekonomi büyüklüğü, girişimcilik, yönetişim kalitesi, eğitim, sağlık, güvenlik, kişisel özgürlükler ve sosyal sermaye Öte yandan, BM İnsani Gelişim Endeksi ne göre 197 ülke içinde 92. sırada Kriterler: ortalama yaşam süresi, okur yazarlık, eğitim ve yaşam standartları Küresel Bilgi Teknolojileri Raporu na göre ise bilişim ağına hazır olma/bilgi toplumuna hazırlık derecesine göre 138 ülke içinde 71. sırada. Ekonomik büyüklük gelişmişliğin tek ölçütü değil. 5
Toplumsal Gelişimin Kriterleri Ekonomik koşullar bakımından kriterler Ekonomik büyüklük, Sermaye Yatırımları, İyi Yönetim, Rekabet Edebilir Pazarlar, Eğitim, Ekonomik Saydamlık, Yenilikçilik, Girişimcilik, İhracata Bağımlı Olmama, Yardım Bağımlısı Olmama. Ülkeler arası mukayeseli yaşam koşullarının kriterleri Seçme Özgürlüğü, Fırsat Eşitliği, İyi Yönetim, Ilımlı İklim, Eğlence-Dinlence Zamanı, Yüksek Gelir, Sağlık, Ortalama Yaşam Süresi, Düşük İşsizlik, Aile Yaşamı, Toplumsal Yaşam, Dinsel İnanç, Dinsel Özgürlük 6
Toplumsal Gelişme Hedefleri - Temel hedef: Yaşam kalitesinin/refahın artması. Yaşam kalitesinin de başlıca göstergeleri şunlardır: 1 Eğitim. Eğitim seviyesi artışı üretme, sosyalleşmeyi olumlu etkiler. Sağlık. Hayat kalitesiyle doğrudan ilgilidir. Güvenlik. İç ve dış güvenlik bireysel ve toplumsal gelişimin en önemli hedeflerindendir. Fakat diğer hedefler için ayrılması gereken kaynakları tüketme gibi yüksek bir risk de barındırmaktadır. Örneğin ülkemizde terörle mücadele için tahminlere göre şimdiye kadar 100 milyarlarca dolar para harcanmıştır. 7
Toplumsal Gelişme Hedefleri - 2 Adalet. Bireylerin devlete güveni ve toplumsal güveni sağlar. Yatırım güvenliği açısından da oldukça önemlidir. Yatırımcıyı küresel standartlarda koruyacak yasal altyapı ve düzenleme altyapısı sağlanmalıdır. Toplumsal Refah. Toplumsal refah üretici karları ile tüketici faydasının toplamıdır. Satınalma Gücü. Ekonomi politikalarının önemli hedeflerinden biri satınalma gücünün yükseltilmesidir. Bireysel hak ve özgürlükler. Örgütlenme, inanç ve ifade özgürlüğü gibi hususlar gelişmiş çağdaş toplumların olmazsa olmaz niteliklerinden birini teşkil eder. 8
Rekabetin Toplumsal Gelişme Hedefleri Bakımından Rolü ve Önemi Yaşam kalitesi göstergelerinin büyük bölümü doğrudan piyasa mekanizmasının etkinliğine; bunun da sağlanması rekabetçi yapının iyi işlemesine bağlıdır. Rekabetçi yapının iyi işlemesinin ön koşullarından biri ise bu yapıyı koruyacak ve ona dayanak teşkil edecek hukuki zeminin oluşturulmasıdır. Rekabet Kurumu bu resmin neresindedir? 9
Rekabet Hukuku ve Politikasının Doğuşu ABD: İlk kez 1890 da ABD de Sherman Yasası: Amaç kartellerin ve tekellerin dizginlenmesi AB: 1957 Roma Antlaşması ile AB de hakim durumun kötüye kullanımı ve kartel anlaşmaları yasaklandı Türkiye: 1994 de 4054 Sayılı Kanun un kabulü 10
1. Hukuki Zemin Rekabet Kurumu Anayasa nın 167. maddesi tekelleşme ve kartelleşmeyi önleme görevi AB üyelik süreci özellikle 1/95 sayılı OKK, mevzuatı uyumlaştırma yükümlülüğü 4054 Sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun ve ikincil mevzuatı 2. Kurumun Tarihçesi TBMM`de kabul tarihi: 7 Aralık 1994 Resmi Gazete`de yayımlanarak yürürlüğe girmesi: 13 Aralık1994 Kurul üyelerinin atanması: 27 Şubat 1997 Kurul üyelerinin göreve başlaması: 6 Mart 1997 Kurum teşkilatının tamamlanması ve çalışmaya başlaması: 4 Kasım 1997 11
TEMEL BİLGİLER 3. Rekabetin Gerekliliği Serbest piyasa düzeni ile ekonomik kalkınma ve gelişme, demokrasi ve hukuk devleti arasında ilişki vardır. Serbest piyasa ekonomisinin temeli: Rekabet Rekabet, piyasa düzeninin etkin bir şekilde çalışmasını sağlayarak; teknolojik gelişmeyi ve yenilikçiliği teşvik eder, verimliliği yükseltip maliyetleri düşürür gücünü artırır, Rekabetçi iç piyasa sayesinde yurt dışından gelen rekabet baskılarına dayanabilme ve bu pazarlara açılabilme olanağı sunar, Ürün ve hizmet kalitesinin artmasına katkı yapar, Girişimciler için yeni fırsatlar yaratır, Ürün çeşitliliğini ve tüketiciler bakımından seçme özgürlüğü sağlar. SONUÇ: Rekabet, ekonomik büyüme ve gelişmeye yol açar. 12
Rekabet - Üreticileri daha ucuza mal ve hizmet sağlamaları için, daha verimli olmaları için yarıştıran, - Tüketicinin daha iyiyi, daha kaliteliyi daha ucuza almasını sağlayan, - Şirketlerin rakiplerine fark atmak için yenilik ve yeni teknolojiler peşinde koşmasını sağlayan, - Girişimcilerin yeni pazarlara yelken açabilmesini teminat altına alan dinamik bir süreçtir. REKABET, PİYASA EKONOMİSİNİN TOPLUMA HİZMET ETMESİNİ SAĞLAMAK İÇİN VAZGEÇİLMEZ KOŞULDUR. 13 13 13
ÖRNEKLER 14
TEMEL BİLGİLER TEMEL TEHDİTLER: Kuralların olmadığı, hukuki düzenlemelerin bulunmadığı hallerde KARTELLER ve TEKELLER ortaya çıkmaktadır. Piyasaların kendi başına bırakılması zaman zaman; teşebbüslerin yıkıcı bir rekabet içine girmelerine ya da tek başına veya birlikte hareket ederek toplumu ve tüketiciyi sömürmelerine yol açabilmektedir. Bu sakıncaların ortadan kaldırılabilmesi için KAMU MÜDAHALESİNE (Rekabet Hukukuna ve bunu uygulayacak Rekabet Kurumuna) ihtiyaç vardır. 15
Diyelim ki Yonga levha üreticileri aralarında anlaşıp ürün fiyatlarına zam yaptılar. ÖRNEK Bu mobilya üreticileri başta olmak üzere ürünü kullanan herkesin maliyetlerini arttırır. Üretim hacmi azalır. Çeşitlilik azalır. Yeni yatırımlar yapılmaz. Üretici işçi çıkarmak durumunda kalır. Yurtdışı ile rekabet edemez. O alanda ekonomi gerilemeye başlar Etkileri tüm topluma yansır. Mobilya fiyatları artar, satışlar düşer. Üretici de tüketici de bundan zarar görür. 16
Tekeller, Karteller ve Toplumsal Refah Kaybı Sorun: Tekelin ya da kartelin fiyat arttırmak için üretimi kısmasında! Bu durumda yalnızca tüketiciler değil, tüm toplum kaybeder: Fiyat 60 TL kartel 50 TL rekabet Müşteriden (tüketici veya diğer firmadan) çalınan K Toplumdan çalınan R Rekabetin etkin olduğu bir piyasada 50 TL birim fiyatla 75 ton A ürünü üretilmekte iken, piyasanın kartelleşmesi durumunda üreticiler örneğin ürün fiyatını 60 TL ye çıkarmak için suni kıtlık yaratarak üretimi 40 tona düşürebilir. Bu durumun iki sonucu olacaktır: (1) Fiyat artışı nedeniyle tüketiciden /müşteri firmadan çalınıp üreticinin kasasına giren kâr. kartel 40 ton 75 ton rekabet Üretim Talep Miktarı (2) Üretilen miktardaki azalma nedeniyle toplumun menfaatinden çalınan ve kimseye yâr olmayan kayıp... 17 17
Rekabetin Kısıtlanması ve Toplum Menfaati - Bir piyasada rekabet firmalar tarafından kısıtlandığında bu rekabeti kısıtlayan firmalar açısından kârlı görünebilir; ancak söz konusu kâr aslen tüketiciden/ diğer firmalardan/ sektörlerden çalınan bedelden oluşmaktadır. - Rekabetin kısıtlanması sonucunda suni kıtlık yaratıldığından rekabetçi piyasaya oranla daha az mal veya hizmet sağlandığından ekonominin potansiyelinin altında üretim ve istihdam gerçekleşmekte; toplumun refahından çalınmaktadır. - Bu nedenle ABD, İngiltere gibi ülkelerde kartel vb. rekabet kısıtlamaları ceza hukukunun konusunu oluşturmakta ve HAPİS CEZASI ile cezalandırılmaktadır. 18 18
HANGİ REKABET?? Rakibim beni veya ürünlerimi kötülüyor.? Garanti belgesine ilişkin sorunlarım var.? Rakibim yanlış, yanıltıcı reklam yapıyor.? Markamı, ambalajımı vb. taklit ediyorlar? Yurtdışından gelen ürünlerle damping yapıyorlar Haksız Rekabet Ticaret Mhk. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Tüketicinin Korunması ve Piyasa Gözetimi Genel Müdürlüğü Haksız Rekabet Ticaret Mhk. Fikri ve Sınai Haklar Mhk. Ekonomi Bakanlığı İthalat Genel Müdürlüğü 19
Diğer Kurumlarla İlişkiler Medya sektörü Birleşme / Devralma vb. PROTOKOL + "Rekabet Kurulu, telekomünikasyon sektörüne ilişkin olarak yapacağı inceleme ve tetkiklerde ve birleşme ve devralmalara ilişkin olarak vereceği kararlar da dahil olmak üzere telekomünikasyon sektörüne ilişkin olarak vereceği tüm kararlarda, öncelikle Kurum'un görüşünü ve Kurum'un yapmış olduğu genel düzenleyici işlemleri dikkate alır." 4502 d.2813-md7 İntifa Hakları 5411-m. 19. Bankaların bu Kanun hükümlerine göre birleşme, bölünme ve devirlerinde 6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu ile devir veya birleşmeye konu bankaların toplam aktiflerinin sektör içindeki paylarının yüzde yirmiyi geçmemesi kaydıyla 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanunun 7, 10 ve 11 inci maddeleri hükümleri uygulanmaz. PROTOKOL 20 20
TEMEL BİLGİLER 4. RK nın Diğer Üst Kurullardan Farklılığı Diğer üst kurullar, belirli sektörler bakımından düzenleyici ve denetleyici kurum niteliğinde Rekabet Kurumu, bütün sektörleri kapsamına alan, bir inceleme ve denetleme yetkisine sahiptir. Savunma hakkına önem veren, her aşaması sürelere bağlanmış ve ayrıntılı düzenlenmiş bir idari usul uygulanmaktadır. Adeta yargılama benzeri bir faaliyet yürütülmektedir. Kurul kararları gerekçeli olarak yazılmak ve internet sitesinde ilan edilmek zorundadır. Kurul, yıl boyunca her hafta yoğun gündemle toplanmaktadır (ortalama 40 dosya). Rapor okuma, soruşturma, bilgilendirme ve ikincil düzenleme amaçlı toplantılar da dikkate alınırsa, Kurul üyeleri hafta boyu mesai icra etmek durumundadır. 21
TEMEL BİLGİLER 8. Kurumun Temel Görevleri Piyasadaki rekabeti bozan, engelleyen ya da kısıtlayan teşebbüsleri cezalandırmak, Rekabet kurallarıyla çatışmakla birlikte ekonomiye katkısı bulunan, teknolojiyi geliştiren, tüketicilere yarar sağlayan anlaşmalara muafiyet tanımak, Belirli bir büyüklüğün üzerindeki birleşme, devralma ve ortak girişimleri inceleyerek piyasalarda tekelleşmeyi önlemek, Piyasalardaki rekabeti olumsuz yönde etkileyecek nitelikteki düzenlemelere yönelik olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına görüşler göndermek, Bütün toplumsal kesimlerle diyalog içine girerek rekabet kültürünün yerleşmesi ve yaygınlaşmasına çaba göstermek, Özelleştirme aşamasında kamu teşebbüslerinin özel sektöre devrini incelemek 22
Kanundaki 3 Temel Yasak!!! ÜRETTİĞİNİZ ÜRÜNLERİN FİYATLARINI RAKİPLERİNİZLE BİRLİKTE BELİRLEMEYİN, FİYATI ETKİLEYEBİLECEK 4. Madde: Rekabeti BİLGİLERİ Sınırlayıcı RAKİPLERİNİZLE Anlaşma, PAYLAŞMAYIN, Uyumlu Eylem ve Kararlar PİYASALARI YA DA İHALELERİ PAYLAŞMAYIN, BAYİLERİNİZE BELİRLİ TÜRDE DAYATMALARDA BULUNMAYIN! 6. Madde: Hakim Durumun Kötüye Kullanılması PİYASADA TEKEL GÜCÜNE SAHİPSENİZ BUNU KÖTÜYE KULLANMAYIN! BELİRLİ BİR BÜYÜKLÜĞÜ AŞAN BİRLEŞME, DEVRALMA VE ORTAK GİRİŞİM OLUŞTURMA İŞLEMLERİNİZ İÇİN 7. Madde: Birleşme ve Devralmalar Sonucu Hakimiyet Yaratılması REKABET KURUMU NDAN İZİN ALIN 23
Temel İhlaller Nelerdir? Centilmenlik Anlaşmaları (Fiyat / miktar/ satış koşullarının tespiti) Bu ürünü 500 YTL den daha az fiyata satmayalım. Bu yıl boyunca, sen X ton, ben Y ton üretim yapayım, fiyat istikrarını sağlayalım. Bu mal için müşteriye beş taksitten fazla yapmayalım, kredi kartına %2 komisyon alalım, eve teslimatı kaldıralım, müşteri nakliye masrafını çeksin. Pazar paylaşımı Sen A ilçesine ben de B ilçesine satış yapayım, birbirimizin bölgesine girmeyelim Müşteri paylaşımı Sen doktorlara satış yap, ben avukatlara satış yapayım, o da subaylara satış yapsın; birbirimizin müşterisini çalmayalım. İhale paylaşımı Bu ihalede ben yüksek teklif vereyim, ihale sana kalsın; bir sonrakinde de sen beni görürsün, yüksek teklif atarsın, ihale bana kalır. Çeşitli boykotlar X şirketine mal vermeyelim, Y şirketinden gelen malları almayalım vs 24
Teşebbüs birliği nedir? Temel İhlaller Nelerdir? Gübre Üreticileri Derneği, Çimento Müstahsilleri İşverenleri Sendikası, Türk Eczacıları Birliği ve Eczacı Odaları, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği, Fırıncı Kooperatifleri, İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası Kanunla kurulması ve kamu tüzel kişiliğini haiz olması önemli değil. Örnek ihlaller. Asgari ücret tarifeleri!!! Üyelerin satış koşullarının (taksit sayıları, maksimum indirim oranları, komisyon oranları vb.) belirlenmesi. Boykot vb. kararlar Piyasaya girişin zorlaştırılması (yeni üye olacaklara çok ağır koşullar getirilmesi) 25
6. Madde İhlalleri Nelerdir? Rakiplerin piyasaya girmesini engellemek. Rakipleri piyasa dışına çıkarmaya çalışmak. Ayrımcılık yapmak. Bir ürünün satışını başka ürünün satışına bağlamak. Üretimi, pazarlama veya teknik gelişmeyi tüketici aleyhine sınırlamak Bir piyasadaki hakim durumunu başka piyasada kötüye kullanmak 26
BİRLEŞME VE DEVRALMALAR Rekabet Kanunu, bir teşebbüsün hakim duruma gelmesi sonucunu doğuracak birleşme ve devralmaları yasaklamaktadır. İşlem sonrasında 1) Teşebbüslerden en az birinin kontrolünde değişiklik olacaksa ve Aynı teşebbüsün kontrol ettiği iki firmanın birleşmesi, ya da birinin diğerini devralması durumunda izne gerek yoktur. (Örnek: Beko ile Arçelik in birleşmesi ) 2) Teşebbüslerin ciroları, Kurulca belirlenen eşikleri aşıyorsa a)işlem taraflarının Türkiye ciroları toplamı 100 milyon TL yi ve işlem taraflarından en az ikisinin Türkiye cirolarının ayrı ayrı otuz milyon TL yi veya b)işlem taraflarından birinin dünya cirosu 500 milyon TL yi ve diğer işlem taraflarından en az birinin Türkiye cirosu 5 milyon TL yi aşıyorsa, işlem için izin alınmalıdır. 27
BİRLEŞME VE DEVRALMALAR Ortak girişimler, devralma sayılır ve izne tabidir. Etkinlik Doğuran Ortak Girişimler Koordinasyon Doğuran Ortak Girişimler Ortak girişimler hariç -ciro eşikleri aşılsa dahi- her hangi bir etkilenen pazarın bulunmadığı işlemler için Kuruldan izin alınması gerekmez. Örneğin, çimentoculuk yapan bir teşebbüsün un fabrikasını devralması halinde izne gerek yoktur. 28
MUAFİYET SİSTEMİ (Madde 5) : Kurul, aşağıda belirtilen şartların tamamının varlığı halinde teşebbüsler arası anlaşma, uyumlu eylem ve teşebbüs birlikleri kararlarının 4 üncü madde hükümlerinin uygulanmasından muaf tutulmasına karar verebilir: a) Malların üretim veya dağıtımı ile hizmetlerin sunulmasında yeni gelişme ve iyileşmelerin ya da ekonomik veya teknik gelişmenin sağlanması, b) Tüketicinin bundan yarar sağlaması, c) İlgili piyasanın önemli bir bölümünde rekabetin ortadan kalkmaması, d) Rekabetin (a) ve (b) bentlerindeki amaçların elde edilmesi için zorunlu olandan fazla sınırlanmaması. Muafiyet almış anlaşmalara cezai yaptırım uygulanmaz. 29
İhlalin Cezası Nedir? Ağır idari para cezası var!!! Esasa İlişkin Cezalar: 4 ve 6. maddelerin ihlali halinde Teşebbüslere, bir önceki mali yıl cirosunun %10 una kadar; Teşebbüs birliği ise birliğin ya da üyelerinin bir önceki mali yıla ait toplam cirolarının %10 una kadar; Yöneticilere ve çalışanlara, teşebbüse verilen cezanın %5 ine kadar. Usule İlişkin Cezalar Muafiyet, menfi tespit başvuruları ile birleşme ve devralmalar için izin başvurularında yanlış veya yanıltıcı bilgi veya belge verilmesi İzne tabi birleşme ve devralmaların Kurul izni olmaksızın gerçekleştirilmesi halinde, İstenilen bilgi veya belgenin verilmemesi veya geç verilmesi ya da yanlış verilmesi devralana, bir önceki mali yıl cirosunun binde biri (%0,1) Yerinde İncelemenin Engellenmesi ve Zorlaştırılması halinde, bir önceki mali yıl cirosunun, binde beşi (%0,5) 30
Netice Olarak Toplumsal gelişimin temel koşulu iyi işleyen bir rekabet politikasıdır. Rekabet Kurumu bu hedef doğrultusunda kararlı biçimde ilerlemektedir. 31