Yrd. Doç. Dr. Taki DEMİR BİTKİ TANIMA I P E P 1 0 1 _ H 0 5 C u p r e s s u s s e m p e r v i r e n s ( A d i s e r v i - A k d e n i z s e r v i s i ) C u p r e s s u s a r i z o n i c a ( A r i z o n a s e r v i s i ) C u p r e s s u s g o v e n i a n a ( K o k u l u s e r v i, L i m o n s e r v i s i ) C u p r e s s u s m a c r o c a r p a ( M o n t e r i S e r v i s i - B ü y ü k K o z a l a k l ı S e r v i ) Sakarya Üniversitesi
İbreliler 2 C u p r e s s u s ( S e r v i )
Cupressus (Servi) 3 Bu familya 15 cinsi ve 140 kadar türü ihtiva eder. Güney ve Kuzey yarımküremizin ormanlarında geniş yayılış gösterir. Bu familya mensuplarından Juniperus (Ardıçlar) yaklaşık 60 türle temsil edilir. Botanik özellikleri: Yapraklar daimi yeşil, pul yaprak ve iğne yaprak halindedir. Pul yapraklı olanlarda yapraklar karşılıklı, iğne yapraklı olanlarda ise yapraklar çevrel dizilmişlerdir. Her iki yaprak tipine bazı türlerde bir arada rastlanır.
Cupressus (Servi) 4 Bazı taksonlar bir cinsli bir evcikli, bazıları da iki evciklidirler. Gruplar halinde bulunan erkek çiçekler yan durumludurlar veya kısa sürgünlerin ucunda terminal olarak da görülürler. Dişi çiçekler genellikle karşılıklı veya çevrel dizilmiş karpel veya karpele benzeyen kısa pullardan oluşmuştur. Herbir karpelin altında iki veya çok sayıda dik duran tohum taslakları vardır.
Cupressus (Servi) Kozalak odunsu veya deri gibi sert yapıdadır ya da yarı etlidir (üzümsü). Karpeller karşılıklı veya çevrel dizilmiştir. 5 Cupressaceae familyasındaki ağaçların gövde kabukları, asma gövdelerinde olduğu gibi, uzunlamasına şeritler halinde yol yol çatlaklıdır.
Cupressus (Servi) 1. Cupressus sempervirens: Adi servi-akdeniz servisi 2. Cupressus arizonica: Arizona servisi 3. Cupressus goveniana: Kokulu servi, Limon servisi 4. Cupressus macrocarpa: Monteri Servisi - Büyük Kozalaklı Servi 6
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) 7
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) Yetiştiği Yer: Türkiye, Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarında; Lübnan, Suriye ve Filistin'den Kuzey iran'a kadar olan kuşakta yetişir. Ülkemizde doğal olarak toplu yayılışını Manavgat çayı yukarılarısında kuytu bir vadide yapar; dağınık olarak da Silifke'den Antalya'ya kadar uzanır. 200 yıl kadar yaşar. Boy ve Çap: 15-20 m boy, dağınık (6 m) ya da dar (2 m) konik piramidal bir tepe yapar. 8
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) Genel Özellikleri: Gövde kabukları düz, ince uzun çatlaklıdır. Sürgünleri 4 köşeli, pul yaprakları koyu yeşil renkli ve sırtları çıkıntılı; ortasında uzun biçimli, çukur yağ bezeleri içerir. 8-14 pullu kozalakları 2-3 cm çapında ve kısa sürgünlerin ucunda tek tek yer alır. İyi bir perde ağacıdır. İklim ve Toprak İstekleri: Tipik Akdeniz ikliminin ağacıdır; toprak isteği az, kireçli-taşlı topraklarda da iyi yetişir. 9
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) Kuraklığa dayanıklıdır ancak şiddetli kış soğuklarına ve kar baskınına duyarlıdır. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. Üretim tekniği: Üretimi tohum ve çelikle yapılır. Kültivarları: Ülkemizde en çok yetişen iki varyetesi şunlardır. 10
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) C.s. var. horizontalis - (Yatay dallı servi/doğu servisi) 11 Ülkemizde doğal olarak yetişen bu varyete, 15-20 m boy, geniş konik tepe (6 m çap) yapar. Koyu renkli pul yaprakları, sık dokusu ve koyu görünümü, yatay uzanan dalları ile dikkati çeker. Özellikle rüzgar perdesi kuruluşlarında yer alır. Budanarak biçimlendirilebilir. Soliter olduğu kadar kızılcam ve fıstık çamı ile güzel grup karışıklığı yapar, kitle ağacı da olabilir.
Cupressus sempervirens (Adi Servi - Akdeniz Servisi) C.s. var. Pyramidalis (Ehrami-Piramidal Servi Mezarlık Servisi) iran'da elde edildiği sanılan bu servi çeşidi 30-35 m boy ve dar dik, sütun biçimli bir tepe (2 m çap) yapısı, siyaha yakın koyu yeşil bir renk ve sıkı bir doku gösterir. Dalları yukarı doğru gövdeye paralel bir uzanım gösterir. Ülkemizde mezarlıklarda, cami ve türbelerde görüldüğünden park ve bahçelerde kıllanılmak istenmez. 12
Cupressus arizonica (Arizona Servisi) 13
Cupressus arizonica (Arizona Servisi) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika'da, Kuzey Meksika ve Teksas'ta yetişir ve 2.000 m yükseğe çıkar. Ülkemizde de yetiştirilir ve çok kullanılır. Boy ve Çap: 10-15m boy ve piramidal bir tepe (4rr> çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu kırmızı- kahve renkli ve çatlaklıdır. Mavi- yeşil pul yapraklan 4 köşeli sürgünler üzerinde yer alır, uçları sivridir. Olgun kozalakları 2,5-3 cm çaplı kırmızı-kahve renkli ve mavi dumanlıdır; 6-8 karpelden oluşur. 14
Cupressus arizonica (Arizona Servisi) Mavi-gri-yeşil yaprakları ve piramit formu ile park ve bahçelerde soliter ya da 2-3'lü gruplar halinde kullanılır. İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak ve kurak iklimlerde yetişir. Işık ağcıdır. Toprak istekleri bakımından kanaatkardır. Budama Durumu: Budanmadan kullanılır. Üretim tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır. 15
Cupressus arizonica (Arizona Servisi) 16 Kültivarları: C.a. ev. "Compakta" - Top biçimli sık dallı, mavi-yeşil iğne yapraklı ve 2-3m boyludur. C.a. ev. "Conika" - Konik biçimli, mavi-gri yapraklı ve dona duyarlıdır. C.a. ev. "Glauca" - Mavi ya da gümüşi-gri yapraklı, dar-piramit biçimlidir. Kireçli topraklarda ve siper altında yetişebilir, dona karşı duyarlıdır.
Cupressus goveniana (Kokulu Servi, Limoni Servi) 17
Cupressus goveniana (Kokulu Servi, Limoni Servi) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika'da tepelik arazide yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 10-12m boy, genişkonik bir tepe (5m çap) yapar. Genel Özellikleri: Gövde kabuğu koyu kırmızı-kahve renklidir. Pul yaprakları açık yeşil ve oval biçimli, uçları sivri ve yağ bezeleri belirgindir. Ovuşturulduğunda limon kokusu verir. Kozalakları 6-18 mm çaplı parlak koyu-kahve ve 8-10 karpellidir. Park ve bahçelerde gruplar halinde ya da soliter olarak kullanılır. 18
Cupressus goveniana (Kokulu Servi, Limoni Servi) İklim ve Toprak İstekleri: Sıcak nemli deniz ikliminde yetişir. Kuru topraklarda da yetişebilir. Kış soğuklarına duyarlıdır. Budama Durumu: İyi bir perde ya da çit ağacıdır, budanmaya yatkındır. Üretim tekniği: Üretimi tohumla ve aşı ile yapılır. 19
Cupressus macrocarpa (Monteri Servisi - Büyük Kozalaklı Servi) 20
Cupressus macrocarpa (Monteri Servisi - Büyük Kozalaklı Servi) Yetiştiği Yer: Kuzey Amerika'nın batı kıyılarında (Kaliforniya-Monteri dolayları) yetişir. Ülkemizde de yetiştirilir. Boy ve Çap: 20-25 m boy, geniş-piramit bir tepe yapar. 21 Genel Özellikleri: Gövde kabuğu esmer-kırmızı levhalar halinde çatlaklıdır. Sürgünleri 4 köşeli pul yaprakları koyu yeşil, uçları kütçe, sırtlarında belirgin olmayan uzun yağ bezeleri vardır. Kahve renkli kozalakları 2,5-3 cm çaplı, yuvarlak ve 8-12 puldan oluşur. Perde ağacı olarak, soliter ya da grup kompozisyonlarında kullanılır.
Cupressus macrocarpa (Monteri Servisi - Büyük Kozalaklı Servi) İklim ve Toprak İstekleri: Genellikle sıcak Akdeniz iklimini sever, kışlara adi serviden daha duyarlıdır. Tuzlu topraklarda da yetişebilir. Budama Durumu: Budamaya gerek yoktur. 22 Üretim tekniği: Üretimi tohum, çelik ve aşı ile yapılır. Cm. ev. "Fastigiata" - Akdeniz piramidal servisi gibi sütun şeklindedir. Cm. ev. "Lutea" - Son sene sürgün ve yaprakları parlak sarı renklidir, ikinci yılda yeşil renge dönüşür.
Cupressus macrocarpa (Monteri Servisi - Büyük Kozalaklı Servi) 23 Cm. ev. "Gold crest" - Orta büyüklükte, dar konik bir tepe oluşturan bir ağaç. Henüz pul yaprağa dönüşmemiş gençlik yaprakları tüy gibi yumuşak ve göz kamaştıracak şekilde sarıdır. Cm. ev. "Donald Gold' - Dar konik bir ağaç olup, sürgün ve yaprakları koyu altın sarısı renktedir. Cm. ev. "Variegata" - Genç sürgünleri beyaz alacalıdır.