ÇORUH VADİSİ VE VERÇENİK DAĞI YABAN HAYATI GELİŞTİRME SAHALARINDAKİ BARAJLARIN YABAN HAYATINA ETKİLERİ PROJE GELİŞME RAPORU- 1 Proje Yürütücüsü: Doç. Dr. Bülent SAĞLAM Haziran 2011
1. Giriş Çoruh Vadisi ve Verçenik Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahalarındaki barajların yaban hayatına etkilerinin ortaya konulması amacıyla planlanan bu çalışmada yörede yayılış gösteren Yaban Keçisi (Capra aegagrus) ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (Rupicapra rupicapra) nin hedef türler olarak ele alınması planlanmıştır. Çoruh Vadisi ve Verçenik Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları (YHGS) yörede yapılması planlanan Yusufeli ve yapımına başlanılmış olan Arkun barajlarının etki alanı içerisinde kalmaktadır. Özellikle Yusufeli barajı Çoruh Vadisi YHGS nın merkezi bir noktasında yapılması planlanmaktadır. Yusufeli barajının yanısıra araştırma alanındaki Arkun barajının yapımına başlanılmış olması, hedef türlerin barajlardan önce ve barajlardan sonraki durumlarının daha sağlıklı bir şekilde tespit edilmesine imkan sağlayacaktır. Bu projenin temel amacı; yörede yapımına devam edilen barajların yaban hayatına ve özellikle hedef türlere olan etkilerinin tespit edilmesi, yaban hayatı açısından baraj inşaatları başlamadan önce alınması kararlaştırılan tedbirlerin izlenmesi, bunun ötesinde hem baraj yapımında hem de baraj yapımından sonra ne tür ilave önlemlerin alınabileceğinin ortaya koyulmasıdır. Üç yıl sürecek olan proje süresince, alanın tamamını temsil edecek şekilde yapılacak aylık gözlemlerin yanı sıra, her yıl çiftleşme zamanı ve doğum sonrası olmak üzere ikişer adet sayım (envanter) çalışması yapılacaktır. Ayrıca imkanlar elverdiği ölçüde sahayı temsil edecek şekilde 10 Yaban Keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) ve 10 Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) olmak üzere toplamda en az 20 bireye GPS li verici takılarak üç yıl boyunca izlenmeleri planlanmaktadır. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçilerinin mevsimsel alan kullanımlarını ortaya koymak amacıyla yapılacak olan bu izleme çalışmasında, Çoruh nehrinin kolları tarafından dört ayrı bölgeye ayrılan alanda en az 20 bireye verici takılması planlanmaktadır. Ayda bir düzenli olarak yapılması planlanan gözlemler sırasında hava ve ulaşım şartlarına bağlı olarak 5-7 günlük kamplar kurarak gözlemler yapılacaktır. Sayım ve gözlemlerde dürbün, teleskop, video kamera, fotoğraf makinesi ve GPS (Küresel Konum Belirleme Aleti) lerden yararlanılacaktır. Arazi gözlemlerinin yanı sıra av kulüpleri, orman işletmesi yetkilileri, milli park yetkilileri, orman muhafaza memurları, köylüler, çobanlar ve yerel avcılarla da yüz yüze görüşmeler yapılarak ayrıntılı bilgiler elde edilmeye çalışılacaktır. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin çiftleşme alanlarının ve çiftleşme zamanlarının tespiti, yavrulama alanları ve zamanlarının tespiti, su içme yerleri ve geçitler gibi grupların ve bireylerin yaşam alanı kullanımlarına ilişkin önemli tespitler yapıldıktan sonra, yapılmakta olan baraj ile baraj havzasında yapılacak olan ağaçlandırma, bakım, gençleştirme gibi ormancılık faaliyetlerinin, yaban hayvanı türlerini nasıl etkilediğine dair bilgiler de elde edilecektir. Alanın vejetasyon tipleri haritası, habitat tipleri haritası ve insanların arazi kullanım haritaları sayısal olarak hazırlanacaktır. Elde edilen gözlem sonuçları sayısal haritalara işlenerek Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin populasyon yoğunluğu ve mevsimsel alan kullanım haritaları ortaya koyulacaktır. Uydu görüntüleri ve topografik haritalar yardımıyla ve yersel ölçümlerle hedef türlerin habitatlarına ilişkin veriler elde edilecektir. Yapılan gözlem ve GPS li vericilerden elde edilecek olan veriler bilgisayar ortamına aktarılarak bir veri tabanı oluşturulacaktır. Bu veri tabanında GPS vericili bireylerin ID numaraları, sinyal tarihi, koordinatları, saati, yükseltisi, aktivitesi, ortam sıcaklığı gibi veriler yanında hedef türlerin habitatlarına ilişkin (beslenme, üreme, yavrulama ve kışlama gibi) veriler bulunacaktır. Bu veri tabanından ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) den faydalanılarak alanla ilgili çeşitli sorgulama ve konumsal analizler yapılacaktır. Bu analizler sonucunda türün yaşam alanı kullanımları günlük ve mevsimsel olarak en sağlıklı şekilde tespit edilmiş olacaktır. Tüm verilerin ve konumsal analizlerin sonucunda her bir habitat parçası için Habitat Uygunluk İndisi (HUİ) de tespit edilecektir. Habitat Uygunluk İndisleri ve diğer veriler ışığında mutlak korunması gereken alanlar, tampon veya geçiş bölgeleri ve gelişme bölgeleri tespit edilmeye çalışılacaktır. Sahada yapılacak olan ölçüm ve incelemeler ışığında sahanın hedef türler için taşıma kapasitesi CBS teknikleri de kullanılarak tespit edilmeye çalışılacaktır. Taşıma kapasitesinesin belirlenmesinde çeşitli modellerden (ör. Weir vd., 2008) faydalanılacaktır. HUİ sahanın taşıma kapasitesinin ortaya konulmasında önemli bir yer tutacaktır. Diğer taraftan sahada yapılan sayım çalışmaları sonucunda hedef türlerin grup ve populasyon yapıları tespit edilecektir. Daha sonra yavru, genç, dişi ve erkek gibi farklı populasyon sınıfları için hayatta kalma oranları tespit edilecektir. Tüm veriler ışığında hedef türlerin populasyonlarının modellenmesi yapılacaktır. Yapılacak olan bu modelleme çalışmaları ile hedef türlerin populasyonlarında gelecek yıllarda olması tahmin edilen dalgalanmalar ortaya konulmaya çalışılacaktır. Ayrıca araştırma alanında yakalanması planlanan en az 20 bireyden kan ve kıl örneği ile sahada hedef türlere ait tespiti yapılan diğer kalıntılardan (ölmüş hayvanlardan, yatak yerlerindeki kıllardan gibi) alınan örneklerin genetik analizlerinin yapılması ile hedef türlerin genetik değişkenliği ve çalışma alanındaki genetik dağılımının da araştırılması planlanmaktadır. Barajlar su tutmadan önce alanda yapılacak olan gözlem, sayım ve GPS li vericilerle yapılması planlanan izleme çalışmaları ile Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin yaşam alanı kullanımı ve populasyon durumu ile ilgili elde edilecek olan sonuçlar, barajlar su tutmaya başladıkça ve tam olarak su tuttuktan sonra yapılacak çalışmalarla elde edilecek sonuçlarla karşılaştırılacaktır. Ayrıca Arkun barajının yapımına başlanılmış olması bu barajın daha önce su tutma ihtimalini beraberinde getirmektedir. Böylece, benzer habitatları bünyelerinde barındıran farklı alanlarda kurulacak, hem su tutmamış hem de su tutmaya başlamış olan bir barajın hedef türlere etkisi daha sağlıklı bir şekilde tespit edilmiş olacaktır. Araştırma alanında yapımına başlanılan ve yapılması planlanan barajların Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisine olası etkilerinin izlenmesine ilişkin olarak kısa dönemde; davranışsal bozukluklar, yaralanmalar, hastalıklar, hayvan ölümleri, üreme ve hayatta kalma başarılarında değişiklikler, artan dikkat, sürüden ayrılma ve grubun çözülmesi, habitatın bozulması, habitat kalitesi ve kullanımı üzerindeki diğer etkiler tespit edilmeye çalışılacaktır. Orta vadede davranış ve hareketlerde değişiklikler, hayatta kalma ve üreme başarısı, geçici veya kalıcı ölçüde terkler, habitat kalite ve kullanımı üzerindeki etkiler, habitat uygunluğu, habitat dönüşümleri izlenecektir. Uzun dönemde ise demografik değişiklikler, ortaya
çıkacak değişikliklerin etkileri ve bunların sonuçları göz önüne alınacaktır. Aynı zamanda etki kaynaklarının ve bu kaynaklardaki değişim eğilimlerinin (artan/azalan, geçici/kalıcı vb.) izlenmesi planlanmaktadır. Çalışma sonunda, Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin alan kullanımı, populasyon durumu, populasyonlarını tehdit eden başlıca unsurlar da tespit edilmeye çalışılacaktır. Böylece, inşaatlardan önce tespit edilen yaban hayatını etkileyen, çiftleşme alanları, su içme, dinleme ve geçit yerleri gibi öncelikli alanların korunmasına, hedef türlerin sevdiği bitkilere baraj havzasında yapılacak olan ağaçlandırma ve bitkilendirme çalışmalarında öncelik verilmesine ve sahada yapılacak olan diğer çalışmalarda türlerin biyolojilerine dikkat çekilecektir. Anahtar Kelimeler: Yaban Keçisi, Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi, Yaşam Alanı Kullanımı, Baraj, Çoruh Vadisi, Taşıma Kapasitesi, Populasyon Modellemesi, Habitat Uygunluk İndisi. 2. Amaç: Projenin amacı, Çoruh Vadisi ve Verçenik Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahalarındaki Barajların Yaban Hayatına Etkileri nin tespit edilmesi ve çözüm önerilerinin ortaya konulmasıdır. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi, ülkenin av turizmine sunulan ve kırsal kalkınmaya katkı sağlayan en önemli yaban hayvanı türlerinin başında gelmektedirler. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin yöredeki yaşam alanları, Çoruh nehri ve yan koları ile birbirinden farklı bölgelere ayrılmıştır. Özelikle yaz ve sonbahar dönemlerinde su miktarı iyice azaldığında, memba kısmına yakın olan Yusufeli yöresinde, nehir belli yerlerde bazı büyük memeli türlerinin karşıdan karşıya geçmesine izin vermektedir. Nehrin bu geçit yerleri, Arkun ve yapılması planlanan Yusufeli barajları ile artık geçit vermez bir hale gelirken, türün koruma altına alındığı 23,500 ha büyüklüğündeki Çoruh vadisi YHGS nın büyük ve önemli bir kısmını da sular altında kalacaktır. Bu parçalanma nedeniyle oluşması beklenen ada (izole) populasyonlarının hedef türlerin yöredeki hayatiyetlerini devam ettirmelerinde ne kadar etkili olacağı ise merak konusudur. Barajların, YHGS ında yapımına kamu yararı gözetilerek izin verilmektedir. Ancak, barajların birçok yaban hayvanı türü için öncelikle yaşam alanlarını bozan, parçalayan, dönüştüren ve hatta yok eden birçok olumsuz etkilere sahip oldukları düşünülmektedir. Bu durumda Yusufeli ve Arkun barajlarının, alandaki öncelikli korunan türler olan Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin populasyonlarını ve yaşam alanı kullanımlarını nasıl etkileyeceğinin bilimsel olarak araştırılması gerekmektedir. Araştırma alanı, baraj su tutmadan önce ve su tuttuktan sonra elde edilecek verilerin karşılaştırılabileceği özellikte önemli bir alandır. Böylece hem bu alanda, hem de benzer özellikler gösteren diğer alanlarda yapılacak olan faaliyetlerde dikkat edilmesi gereken önemli bilgiler elde edilerek çözüm önerileri de geliştirilebilecektir. Üç yıl sürecek olan proje süresince, populasyon durumu ve yaşam alanı kullanımına ilişkin veriler elde etmek için alanın tamamını temsil edecek şekilde yapılacak olan aylık gözlemlerin yanı sıra, her yıl çiftleşme zamanı ve doğum sonrası olmak üzere ikişer adet sayım (envanter) çalışması yapılacaktır. Ayrıca imkanlar ölçüsünde, sahayı temsil edecek şekilde 10 Yaban Keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) ve 10 Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) olmak üzere en az 20 bireye GPS li verici takılarak üç yıl boyunca izleme yapılması planlanmaktadır. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçilerinin mevsimsel alan kullanımlarını ortaya koymak amacıyla yapılacak olan bu izleme çalışmasında, Çoruh nehrinin kolları tarafından dört ayrı bölgeye ayrılan alanda toplamda en az 20 bireye verici takılması planlanmaktadır. Ayda bir düzenli olarak yapılması planlanan gözlemler sırasında hava ve ulaşım şartlarına bağlı olarak 5-7 günlük çadırlı kamplar kurarak gözlemler yapılacaktır. Sayım çalışmaları sırasında, ikişer kişilik yaklaşık 10 adet ekip ile nokta sayımları gerçekleştirilecektir. Sayım ve gözlemlerde dürbün, teleskop, video kamera, fotoğraf makinesi ve GPS lerden yararlanılacaktır. Arazi gözlemlerinin yanı sıra ilgili bütün paydaşlarla da gerekli görüşme ve değerlendirmeler yapılacaktır. Alanda, hedef türler tarafından tercih edilen bitki türlerinin belirlenmesi için çıplak gözle yapılacak gözlemlerin yanı sıra örnek alma, dürbün ve teleskop ile gözlem, fotoğraflama, video kamera kayıtları, beslenmeden hemen sonra alanda yapılacak incelemeler ve dışkı analizleri gibi yöntemlerden yararlanılacaktır. Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisinin biyolojisine ilişkin önemli tespitler yapıldıktan sonra, baraj havzasındaki ağaçlandırma, bakım, gençleştirme gibi ormancılık faaliyetlerinin, Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisini nasıl etkilediğine dair bilgiler de elde edilecektir. Çalışmada ayrıca, türün populasyonlarını tehdit eden başlıca unsurların neler olduğunun tespitine de çalışılacaktır. Çalışma sonunda, hedef türlerin populasyon durumu, yaşam alanı ve bitki türü tercihleri, hedef türleri tehdit eden başlıca etmenler tespit edilmiş olacaktır. 3. Yöntem: Bu çalışma sonucunda hedef türlerin yaşam alanı büyüklükleri ve mevsimsel göç hareketlerinin yanı sıra, grup ve populasyon büyüklükleri, habitat kullanımları ve populasyonlarını tehdit eden başlıca unsurlar da tespit edilmeye çalışılacaktır. Üç yıl (36 ay; Ekim 2010-Eylül 2013) sürecek olan çalışmada, öncelikle halihazırda devam eden kapsamlı bir literatür taraması ile konu bütün yönleriyle ayrıntılı bir şekilde ortaya konulacaktır. Bu çalışmalar yapılırken bir taraftan arazi çalışmalarına başlanılacaktır. Araştırma alanını temsil edecek nitelikte en az 20 bireyin [10 Yaban keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) ve 10 Çengel boynuzlu dağ keçisi(4 erkek, 4 dişi, 2 genç)] uyuşturucu tüfek ile vurularak yakalanması ve verici takılarak salıverildikten sonra periyodik gözlemlerle izlenmesi planlanmaktadır. GPS vericili hayvanlar ayda bir düzenli olarak yapılacak olan arazi çalışmaları ile gözlenecektir. Bu gözlemler sırasında hava ve ulaşım şartlarına bağlı olarak 5-7 günlük kamplar kurarak gözlemler yapılacaktır. Arazi çalışmalarında 1:100.000 lik ve 1:25.000 lik topografik haritalardan yararlanılacaktır. Vericili hayvanların periyodik olarak izlenmesine vericiler takıldıktan hemen sonra başlanılacak ve üç yıl
boyunca boyunca devam edilecektir. Barajların su tutma özelliklerine bağlı olarak vericili bireylerin araştırma süresi bittikten sonra da izlenmesine devam edilebilecektir. GPS vericisi takılan bireylerin izlenmesinde GPS vericilerinin bataryaları ve buna bağlı olarak alınabilecek sinyal sayısı önemli bir husus olarak karşımıza çıkmaktadır. Burada sözkonusu hedef türlerin üç yıl boyunca izlenmesi çalışmanın ana çatısını oluşturmaktadır. Bu süre zarfında türlerin gözlenmesi için ortaya çıkabilecek olumsuzlukların giderilmesi için gerekli tedbirler DKMP Genel Müdürlüğünün desteği ile alınabilecektir. Gözlemler sırasında GPS vericili bireylerin yanı sıra alandaki diğer Yaban Keçileri, Çengel Boynuzlu Dağ Keçileri ve yaban hayvanları ile ilgili gözlemler de yapılacaktır. Konumsal analizlerin yapılmasında ağırlıklı olarak uydu görüntüleri, sayısal topografik haritalar, Orman Amenajman Planı Meşcere Tipleri Haritası ve yersel ölçümlerden faydalanılacaktır. Hedef türlerin habitatlarına ilişkin bu veriler ile yapılan gözlem ve GPS li vericilerden elde edilen bilgiler bilgisayar ortamına aktarılarak bir veri tabanı oluşturulacaktır. Bu veri tabanında GPS vericili bireylerin ID numaraları, sinyal tarihi, koordinatları, saati, yükseltisi, aktivitesi, ortam sıcaklığı gibi veriler yanında hedef türlerin habitatlarına ilişkin (beslenme, üreme, yavrulama ve kışlama gibi) veriler bulunacaktır. GPS li vericilerden alınması planlanan sinyallerin mevsimsel olarak hedef türlerin çiftleşme (Ekim, Kasım, Aralık) ve doğum (Mayıs- Haziran) zamanlarında daha sık (1 sinyal/30 dk) olarak alınması planlanmaktadır. Günlük aktivitelerin daha fazla olduğu sabah ve akşam saatlerinde de sık aralıklarla sinyal alınması ve bu sayede mevsimsel ve günlük alan kullanımlarının daha hassas bir şekilde ortaya konulması planlanmaktadır. Alınan sinyallerin yorumlanmasında ve konumsal olarak analizlerin ortaya konulmasında ESRI ArcGIS programından faydalanılacaktır. Hedef türlerin alan kullanımları ile habitatlar arasındaki ilişkilerin tespit edilmesinde ise regresyon analizleri ve ileriye dönük modellemede BootStrap modelleri kullanılması planlanmaktadır. Yapılan tüm bu analizlerin sonucunda hedef türlerin yaşam alanı kullanımları günlük ve mevsimsel olarak en sağlıklı şekilde tespit edilmiş olacaktır. Tüm verilerin ve konumsal analizlerin sonucunda her bir habitat parçası için Habitat Uygunluk İndisinin tespit edilmesi amaçlanmaktadır. Habitat Uygunluk İndislerinin oluşturulması amacıyla araştırma alanının ArcGIS programı kullanılarak 1x1km lik karelere ayrılması planlanmaktadır. Araştırma alanında yapılması planlanan sorgulama ve konumsal analizlerde de bu karelerin ağırlıklı olarak kullanılması planlanmaktadır. Ayrıca sahadaki örnekleme çalışmalarının, ilk kare rastgele seçilmek üzere diğer kareler üzerinde sistematik olarak yapılması planlanmaktadır. Örnekleme noktaları, oluşturulan 1x1km lik karelerin merkezinde 100x100m lik alanlar olarak planlanmaktadır. Araştırma alanındaki örnekleme noktaları 235 tane Çoruh vadisi YHGS ve 630 tanesi ise Verçenik Dağı YHGS nda olmak üzere toplam 865 nokta olarak planlanmaktadır. Koordinatları ArcGIS ortamında belirlenen 1x1km lik kareler üzerindeki bitki örtüsü verileri, uydu görüntüleri, sayısal topografik haritalar, Orman Amenajman Planı Meşcere Tipleri Haritası ve yersel ölçümlerle tespit edilmeye çalışılacaktır. Detaylı olarak ortaya konulması planlanan bu bitki örtüsü verileri yanında, her bir karenin habitat tipi (orman, alpin, alpin kayalık gibi), eğimi, bakısı, yükseltisi, yağışı, sıcaklığı, yerleşim yerlerine, alandaki yollara ve kayalık alanlara uzaklığı, kareler içerisindeki su kaynakları ve su kaynaklarına olan uzaklığı, besin miktarı gibi çeşitli ölçütlerin yanı sıra hedef türlerin ekolojisi ve biyolojisi (besin tercihleri, su kullanımı, üreme ve beslenme alanı tercihleri gibi) de göz önünde bulundurularak her bir kare için Habitat Uygunluk İndis değeri belirlenecektir. Ayrıca, verilen bu indis değerleri sahada yapılacak olan gözlemlerle kontrol edilecektir. Habitat Uygunluk İndislerindeki değişimler barajların sahada yapılmadan önceki durumu ile barajların projelere göre tamamlandığı durumlardaki yapıları da göz önünde bulundurularak ortaya konulmaya çalışılacaktır. Habitat Uygunluk İndislerinde olması beklenen değişikliklerin gerçekleşme durumu GPS li vericilerden elde edilen bilgiler ile yapılan diğer gözlemler doğrultusunda irdelenebilecektir. Habitat Uygunluk İndisleri ve diğer veriler ışığında mutlak korunması gereken alanlar, tampon veya geçiş bölgeleri ve gelişme bölgeleri de tespit edilecektir. Hedef türlerin araştırma alanlarındaki besin tercihleri doğrudan gözlemlerle (Heroldova, 1996) ve dışkı analizleriyle (Shrestha vd. 2005) tespit edilmeye çalışılacaktır. Yine hedef türlerin özellikle alan kullanımı bakımından varsa rekabet halinde olduğu diğer yaban hayvanları yada evcil keçi/koyun gibi türlerle etkileşimi de gözlemlenecektir (Shrestha ve Wegge, 2008; Bagchi vd, 2004, Namgail, 2006). Sahada yapılacak olan ölçüm ve incelemeler ışığında sahanın hedef türler için taşıma kapasitesi tespit edilmeye çalışılacaktır. Taşıma kapasitesinin belirlenmesinde çeşitli modellerden (örn. (Growth, Metobolism and Mortality (GMM) model, Weir vd., 2008) faydalanılacaktır. Hedef türlerin populasyonlarının yaş sınıflarındaki dağılımına göre ayrı ayrı ortaya konulması planlanan besin tüketiminin saha tarafından karşılanabilme durumunun tespit edilmesinde de Habitat Uygunluk İndis değerlerinden faydalanılacaktır. Yani, Habitat Uygunluk İndisi sahanın taşıma kapasitesinin ortaya konulmasında da önemli bir yer tutacaktır. Diğer taraftan sahada yapılan sayım çalışmaları sonucunda hedef türlerin grup ve populasyon yapıları tespit edilecektir. Daha sonra yavru, genç, dişi ve erkek gibi farklı populasyon sınıfları için hayatta kalma oranları tespit edilecektir. Tüm veriler ışığında hedef türlerin populasyonlarının modellenmesi yapılacaktır. Yapılacak olan bu modelleme çalışmaları ile hedef türlerin populasyonlarında gelecek yıllarda olması tahmin edilen dalgalanmalar ortaya konulmaya çalışılacaktır. Araştırma alanında yakalanması planlanan en az 20 bireyden [10 Yaban keçisi (4 erkek, 4 dişi, 2 genç) ve 10 Çengel boynuzlu dağ keçisi(4 erkek, 4 dişi, 2 genç)] kan ve kıl örneği ile sahada hedef türlere ait tespiti yapılan diğer kalıntılardan (ölmüş hayvanlardan, yatak yerlerindeki kıllardan gibi) alınan örneklerin genetik analizlerinin yapılması da planlanmaktadır. Sahada yer alan mevcut poulasyon üzerinde yapılacak olan bu analizler ile populasyonların genetik yapıları ortaya konulmaya çalışılacaktır. Yapılması planan Yusufeli barajı ile yapımına başlanılan Arkun barajının su tutması ile hedef türlerin sahadaki populasyonlarının birbirlerinden ayrılacağı ve bunun sonucunda alanda ada (izole) populasyonlar olacağı tahmin edilmektedir. Yapılması planlanan genetik analizler hedef türlerin barajlar su tutmadan önceki genetik çeşitliliği tespit edilmiş olacaktır. Böylece barajlar su tuttuktan sonra sahada olması tahmin edilen ada populasyonların genetik çeşitliliği de tespit edilerek ada populasyonlarının durumu önceki ve sonraki genetik analizler ile karşılaştırılarak test edilmiş olacaktır.
Arazi Çalışmaları 4. Çalışma Takvimi: YAPILACAK İŞ Ekim 2010 2011 2012 2013 Eylül 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Malzeme Alımı Gözlemler Sayım (Envanter) Verici Takma Vericili Bireyleri İzleme Ara Raporların Yazılması Sonuçların Değerlendirilmesi ve Sonuç Raporunun Yazılması Üç yıl sürmesi planlanan bu çalışmada, mevsimsel gözlemlerin yanı sıra her pilot alanda, yılda iki adet sayım (envanter) çalışması planlanmaktadır. Sayımların haricinde araştırma alanında her mevsim gözlem yapılacaktır. Her altı ayda bir sunulacak olan ara raporlar ile araştırma alanında yapılan çalışmanın durumu hakkında bilgi verilmiş olacaktır. Projenin son altı ayında ise sonuçların değerlendirilmesine ve sonuç raporunun yazılmasına çalışılacaktır.
5. YAPILAN ÇALIŞMALAR 5.1. Yaban Hayatı Gözlemleri Yaban hayatı çalışmalarında yılın farklı mevsimlerinde gözlemlerin yapılabilmesi çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu bağlamda arazi çalışmaları çalışma takviminde de belirtildiği üzere ayda en az bir bazen iki defa olmak üzere 5-8 günlük gözlemler ve araştırmalar şeklinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan arazi çalışmaları detaylı bir şekilde Tablo 1 de verilmiştir. Arazi çalışmalarında hedef türlerin ve diğer yaban hayvanı türlerinin gözlenmesine ağırlık verilmiş olup ayrıca habitatlar ile ilgili bilgiler de elde edilmeye çalışılmıştır. Farklı Zamanlarda Yapılan Araştırma ve Gözlemlerden Görünümler
Tablo 1. Araştırma Alanında Yapılan Arazi Gözlemleri Tarih Araştırma alanı Gözlemlenen Yaban Keçilerinin Grup Yapısı (Adet) Mevkii (YHGS) Erkek Dişi Oğlak Toplam 20.09.2010 Çoruh vadisi Sarıgöl - - - - 20.09.2010 Çoruh vadisi Sukavuşumu - - - - 25.11.2010 Çoruh vadisi Morkaya - 3 5 8 26.11.2010 Çoruh vadisi Çiğdemli köyü 2 - - 2 27.11.2010 Yusufeli Altıparmak dağı - - - - 28.11.2010 Çoruh vadisi Barhal vadisi - - - - 28.11.2010 Çoruh vadisi Sukavuşumu/ Irmakyanı - - - - 10.12.2010 Verçenik dağı Taşlıca - - - - 11.12.2010 Verçenik dağı Sırakonaklar vadisi - - - - 23.12.2010 Çoruh vadisi Sukavuşumu - - - - 24.12.2010 Verçenik dağı Taşlıca - 2 2 4 25.12.2010 Verçenik dağı Aksu vadisi 1 Erkek Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi 26.12.2010 Verçenik dağı Sırakonaklar vadisi - - - - 27.12.2010 Verçenik dağı Fisirik deresi 1 1 1 3 28.12.2011 Çoruh vadisi Sukavuşumu - - - - 18.01.2011 Çoruh vadisi Çoruh vadisi - - - - 19.01.2011 Verçenik dağı Taşlıca - 3 4 7 20.01.2011 Verçenik dağı Taşlıca /Fisirik deresi - - - - 21.01.2011 Verçenik dağı Çamlıkaya vadisi - - - - 22.01.2011 Verçenik dağı Sırakonaklar vadisi - - - - 23.01.2011 Yusufeli Çevreli köyü 1 2 2 5 24.01.2011 Çoruh vadisi Irmakyanı/Sukavuşumu - 1 2 3 16.02.2011 Verçenik Dağı Taşlıca Mah. Üstü - 3 4 7 17.02.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 2 3 5 18.02.2011 Verçenik Dağı Taşlıca Mah. Üstü - 3 4 7 04.04.2011 Yusufeli Çevreli köyü - 2 3 5 05.04.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 2 3 5 06.04.2011 Verçenik Dağı Lakubar 1 2 3 6 07.04.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 2 3 5 08.04.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 5 7 12 09.04.2011 Verçenik Dağı Taşlıca Mah. Üstü - 5 8 13 09.04.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 3 5 8 10.04.2011 Yusufeli ilçesi Çevreli köyü - 2 3 5 11.04.2011 Çoruh vadisi Sukavuşumu - 1 2 3 02.05.2011 Çoruh vadisi Sukavuşumu - - - - 03.05.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 5 8 13 04.05.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 7 9 16 04.05.2011 Verçenik Dağı Taşlıca-Çamlıkaya 3 1-4 05.05.2011 Verçenik Dağı Lakubar - 7 10 17 06.05.2011 Verçenik Dağı Taşlıca-Çamlıkaya - 3 2 5 07.05.2011 Verçenik Dağı Taşlıca Köp. Üstü 1 3 5 9 07.05.2011 Verçenik Dağı Eskivan 1 1 2 4 08.05.2011 Yusufeli Çevreli köyü - 2 4 6 08.05.2011 Çoruh vadisi Sukavuşumu - 1 1 2
Çoruh Vadisi YHGS nda Tespit Edilen Yaban Keçilerinden Bazı Görünümler Verçenik Dağı YHGS nda Tespit Edilen Yaban Keçilerinden Bazı Görünümler
5.2. Envanter (Sayım) Çalışmaları Çoruh Vadisi YHGS nda 25-26 Kasım 2011 tarihlerinde yapılan Yaban Keçisi sayım çalışmalarına katılınmıştır. Ağırlıklı olarak noktada sayım yöntemine göre gözlemler gerçekleştirilmiştir. Karşılıklı olarak bilgi ve tecrübelerin paylaşıldığı gözlem ve sayım çalışmalarında çiftleşme sezonunun mevcut hava hallerinden dolayı tam olarak başlamamış olması ve coğrafik koşullar sayımlarda istenilen başarı düzeyini yakalamayı engellemiştir. Bununla birlikte sahada yapılan sayımlarda 720 adet Yaban Keçisi sayılmıştır. Çoruh Vadisi YHGS nda Yapılan Sayım Çalışmalarından Görünümler 5.3. Fotokapan Çalışmaları Yaban keçilerini yakalama çalışmaları kapsamında en uygun noktalarının belirlenmesi ve bu noktaların uygunluğunun test edilmesi için 4 adet fotokapan kurulmuştur. Yaban keçisinin geçit noktaları yada beslenme noktaları olabilecek özellikteki alanlar tespit edilerek bu noktalara tuz bırakılmıştır. Tuzlar sayesinde yaban keçilerinin bazı noktalara alıştırarak yakalama çalışmalarında daha başarılı olunması arzulanmıştır. Elde edilen fotokapan görüntüleri bırakılan tuzların amaca uygun olduğunu göstermiştir. Fotokapanların Kurulması ve Uygun Noktalara Tuz Bırakılması
Verçenik Dağı YHGS nda Çekilen Fotokapan Resimlerinden Bazı Görünümler
5.4. Verici Takma Çalışmaları Arazi gözlemleri ve fotokapan çalışmaları ile tespiti yapılan uygun noktalarda yaban keçilerini yakalama çalışmalarına ancak Şubat ayında başlanabilmiştir. Henüz istenilen sonuçlar elde edilememiş olmakla birlikte yakalama çalışmalarına devam edilmektedir (Tablo 2). Tablo 2. Verçenik Dağı YHGS sındaki Yakalama Çalışmaları Tarih Mevkii Gözlemlenen Yaban Keçilerinin Grup Yapısı (Adet) Erkek Dişi Oğlak Toplam Açıklama 16.02.2011 Taşlıca Mah. Üstü 3 4 7-17.02.2011 Lakubar 2 3 5-18.02.2011 Taşlıca Mah. Üstü 3 4 7-05.04.2011 Lakubar 2 3 5-06.04.2011 Lakubar 1 2 3 6 Gümede bekleme 07.04.2011 Lakubar 2 3 5 Gümede bekleme 08.04.2011 Lakubar 5 7 12-09.04.2011 Taşlıca Mah. Üstü 5 8 13 Yaklaşma Çalışması 09.04.2011 Lakubar 3 5 8 03.05.2011 Lakubar 5 8 13-04.05.2011 Lakubar 7 9 16-04.05.2011 Taşlıca-Çamlıkaya 3 1 4 05.05.2011 Lakubar 7 10 17-06.05.2011 Taşlıca-Çamlıkaya 3 2 5-07.05.2011 Taşlıca Köp. Üstü 1 3 5 9 Yaklaşma Çalışması 07.05.2011 Eskivan 1 1 2 4 - Verçenik Dağı YHGS nda Tuzlama Yapılan Bir Noktada Gözlemlenen Yaban Keçileri
Yaban Keçilerini Yakalama Çalışmalarından Bir Görünüm Tablo 1 in incelenmesinden de anlaşılacağı üzere; araştırma süreci içerisinde Yaban Keçilerini yakalamak üzere sadece iki kez yaklaşma çalışması yapılabilmiş, bu çalışmalarda da istenilen sonuçlar maalesef alınamamıştır. Bu konuda mevcut yakalama amaçlı narkotik tüfeklerin sadece DKMP personeli olan veteriner hekimler tarafından kullanılabilmesi çalışmaları önemli oranda sekteye uğratmaktadır. Zira yaban hayatı çalışmalarında araziye çıkış zamanı, alanda ilerleme, bekleme ve gözetleme ilkelerine titizlikle uymak gerekmektedir. Bu süreçte de oldukça sabırlı ve fedakar davranmak gerekmektedir. Aksi tutum ve davranışlar bütün ekibin mesai ve emeğini boşa çıkartmaktadır. Bu sebeple Yaban Keçisi ve Çengel Boynuzlu Dağ Keçisi ni yakalamak üzere narkotik tüfek kullanımının sadece DKMP personeli ile birlikte yapılabilmesi bizleri sınırlandırmaktadır. Bu noktada eğer mevzuattan kaynaklanan problemler aşılabilirse narkotik tüfek kullanımı noktasında yeterlilik almak üzere Öğretim Görevlisi Yasin UÇARLI yı görevlendirmeye hazırız. Ayrıca narkotik tüfek kullanımının yanında, ağ ve özellikle tuzaklı kafeslerin de kullanılmasının daha uygun olacağı tarafımızca düşünülmektedir. Bu kafeslerin temini noktasında DKMP Genel Müdürlüğü nün inisiyatif almasını talep etmekteyiz. Belirttiğimiz sıkıntıların çözülebilmesi hedeflediğimiz çalışmanın sağlıklı bir şekilde tamamlanabilmesi açısından önemli görülmektedir. Gereği bilgilerinize arz olunur. Doç. Dr. Bülent SAĞLAM Proje Yürütücüsü