MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKİM 2010-DÜZCE KONUT MUTFAKLARINDA ERGONOMİK VE ANTROPOMETRİK YAKLAŞIMIN BİREY YAŞAMINA ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI İbrahim PINARCI 1 Bilecik Üniversitesi-Pazaryeri Meslek Yüksek Okulu-Endüstri Ürünleri Tasarımı Programı, 11800 Bilecik/TÜRKİYE ibrahim.pinarci@bilecik.edu.tr 0.533.554 45 25 Ayşe EFE 3 Bilecik Üniversitesi-Pazaryeri Meslek Yüksek Okulu, 11800 Bilecik/TÜRKİYE ayse_efee@hotmail.com 0.554.4354380 ÖZET Konut mutfaklarının tasarımları yapılırken dikkat edilmesi gereken en önemli özelliklerden birisi ergonomi ve antropometridir. Çünkü bölge insanının fiziki yapısına uygun olmayan bir mutfak kullanıcısını memnun edemez. Türk insanının antropometrik ölçüleri yeterince araştırılmamış olup, mevcut antropometrik yaklaşımların çoğu yabancı kaynaklardan elde edilmiştir. Bu verilerdeki ölçülerin bir kısmının, Türk kullanıcıların ölçü ve özelliklerine uygunluğu sağlanabilmiş ancak büyük bir kısmında uyum problemleri hala süregelmektedir. Bu çalışma da Türk kullanıcıların ortalama boyutları ve ölçüleri incelenmiş, hangi boyutlarda ve özelliklerde üretilen mutfaklar kabul görür noktasındaki sorulara bilimsel, makul, mantıklı, çözüm önerileri sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Konut Mutfağı1, Ergonomi2, Antropometri3, 1.GİRİŞ Konut mutfaklarının tasarımları yapılırken dikkat edilmesi gereken en önemli özelliklerden birisi ergonomi ve antropometridir. Çünkü bölge insanının fiziki yapısına uygun olmayan bir mutfak kullanıcısını memnun edemez. İnsanın fiziksel ve psikolojik özelliklerini inceleyerek insanın makine ve çevre ile olan uyumunu doğal ve teknik olarak araştırma ve geliştirme çalışmaları topluluğudur Antropometri bilimi, bireyler veya gruplar arasında, anatomi, coğrafi bölge ve meslek grupları gibi çeşitli faktörlerden kaynaklanan farklılıkları ve benzerlikleri saptayarak daha geniş bir insan kitlesine uygun tasarımlar yapma imkânı sağlar. Bu tasarımlar için belirlediği vücut ölçüleri arasında, vücut hareketsiz ve belirli bir standart pozisyondayken alınan yapısal vücut ölçüleri ve vücut hareket halindeyken alınan fonksiyonel vücut ölçüleri bulunur. Bu çalışmanın temel amacı günümüz biliminin gösterdiği doğruların vurgulanması ve bu olguların uygulanmasının insanlığa getireceği yararları göz önüne sunmaktır. Çalışma kapsamında ergonomi ve antropometri terimleri ayrıntıları ile açıklanacak, ergonomi ve atropometri kurallarına uygun olarak yapılan dizaynların avantajları gösterilecektir. Bu incelemeler sonucunda konunun daha ileri bir noktaya taşınması için çözüm önerileri getirilmeye çalışılacaktır. 1
2. İNCELEME ÇALIŞMALARI 2.1. Ergonomik Yaklaşım Türkçedeki sözlük anlamıyla ergonomi; insan eylemlerini ve özellikle vücudun yeteneklerine uygun ve en az yorulma ile çalışmayı sağlamak amacıyla makine, sandalye, masa vb. dizaynı kapsayan inceleme alanı olarak tarif edilmektedir. Bir başka değişle ergonomi, insanların anatomik özelliklerini antropometrik karakteristiklerini fizyolojik kapasite ve toleranslarını göz önünde tutarak, endüstriyel iş ortamındaki tüm faktörlerin etkisi ile oluşabilecek, organik ve psikososyal stresler karşısında sistem verimliliği ve insan-makina-çevre uyumunun temel yasalarını ortaya koymaya çalışan, çok disiplinli bir araştırma ve geliştirme alanıdır. Ergonominin amacı; her durumda iş araçları ve iş çevresinin incelenmesidir. İnsan-makine sistemini kurmak ve bu sistemin en iyi biçimde çalışmasını sağlamak, ergonominin temel uğraş alanıdır. Ergonomi, sistemi oluşturan etmenleri birbirine uyumlandırmaya çalışır. Yöntemler geliştirerek, vücut işlevlerinin en uygun biçimde gerçekleştirilmesine ve çalışma çevresinin verimini olumlu yönde etkileyecek, insan sağlığına zarar vermeyecek huzur içinde çalışmasını sağlayacak biçimde düzenlenmesine yardımcı olmaya çalışır. Bu çerçevede, gereksiz ve aşırı zorlanmalardan kaçınmak, çalışma süresinin organizmaya zarar vermesini ve gereksiz eylemlere neden olmasını önlemek, çalışmanın etkinliğinin arttırılmasıdır. Ergonominin endüstride kullanımı, son yıllarda önem ve uygulama alanı bulmuştur. Endüstri alanı dışında ülkemizde; özellikle konutlardaki kullanımı oldukça yeni sayılmaktadır. Bu konu ile ilgili yeterince araştırma yapılmamış, Türk insanının antropometrik ölçüleri yeterince araştırılmamış olup, mevcut antropometrik yaklaşımların çoğu yabancı kaynaklardan elde edilen verilerdir. Bu verilerin bir kısmının Türk kullanıcıların ölçü ve özelliklerine uygunluğu sağlanabilmiş ancak büyük bir kısmında hala büyük uyum problemleri yaşanmaktadır. Çalışma çevrelerinin düzenlenmesinde ergonomi büyük önem taşımaktadır. İnsanın bedensel ve ruhsal aktivitesi, yapılan işin konumuna, işin yapılmasında kullanılan araç ve gereçlerin uygunluğu ile düzenlenmesinin yanında fiziksel çevre şartlarının yerine getirilmesine bağlıdır. Bu nedenle bazı noktalara dikkat etmek gerekir. Çalışma düzlem yüksekliği, insanın ölçüsüne ve yapılacak işin konumuna göre ayarlanabilir olmalıdır. Çalışma esnasında, baş, kol, el, bacak ve ayaklar için hareket rahatlığını sağlayacak alanlar olmalıdır. Çalışma çevresinde kullanılan donatım elemanları, fonksiyon, esneklik ve kolayca değiştirilebilme olanağı vermesi yanında değişik düzenlemeleri sağlayacak sistem bütünlüğüne sahip olmalıdır. Donatım elemanlarının kullanıcının antropometrik ölçülere uygun olması gerekir. 2
Antropometri de ergonomiden yararlanarak hareket etmektedir. Bu konuda yapılması gerekli en önemli çalışma Türk insanının antropometrik özelliklerinin saptanması ve buradan hareketle kullanıcı eylemlerinin ve iç donatım elemanlarının tasarlanmasıdır. 2.2. Antropometrik Yaklaşım Antropometri, boyut, hareket sınırları, beden biçimleri, güç ve benzeri insan fiziksel özelliklerinin ölçülmesi olarak tanımlanabilir. Antropometri, insanlar tarafından kullanılmak üzere tasarlanan objelerin ölçüleri, insan ölçüleriyle ilgilidir, insanın rahatı, fiziksel sağlığı, refahı ve başarısı kullandıkları fiziksel araç-gereç, makine, alet, eşyaların insan vücudunun boyut ve özelliklerine uygun olarak tasarlanması ile sağlanır. Kullanılan araç ve gereçlerin tasarımı belli bir kültür grubu için saptanan bulgulara dayanmaktadır. Bir grup kullanıcı için tasarlanan araç-gereçlerin diğer bir grup kullanıcı için uygun olmadığı saptanmaktadır. Çünkü antropometrik ölçüler değişik gruplara göre farklılıklar göstermektedir. Toka'ya göre bu farklar; a) Uluslararası farklar, b) Bölgeler arası farklar, c) Meslek grupları arası farklar, d) Yaş farklılıkları, e) Cinsiyet farklarıdır. Ancak bu belirgin değişiklikler göz önünde bulundurulursa, herbir kullanıcı için tam uygunlukta donanım elemanları tasarlamak açıkça olanaksız olarak kabul edilir. 2.3. Kullanıcıların Antropometrik Ölçüleri ve Bunlara Göre Çeşitli Ülkelerde ve Ülkemizde Kabul Edilen Boyut ve Yükseklikler Mutfakta rahat kullanılabilen çözümler bulabilmek için, kullanıcının boyunun ve hareket ölçülerinin bilinmesi gerekir. Türkiye'de yapılan bir araştırmada kadın boy ortalamaları 151-154 cm ler arasında, Türkiye ortalaması ise 152.26 cm olarak bulunmuştur. Günümüzde ise kadın boy ortalamasının 152 cm nin üzerinde olduğu görülmektedir. Hacettepe Merkez Kampusu ve Hastanelerinde çalışan 123 kadın üzerinde yapılan araştırmada kadınların boy 3
uzunluğunun 159.45 ± 5.29 cm olduğu bulunmuştur. Farklı ülkelerde 'kadınların boy uzunlukları Çizelge 1 'de gösterilmiştir. Çizelge 1. Farklı ülkelerde kadınların boy uzunlukları Ülke Ortalama Uzunluk (cm) Alt ve Üst Boy Sınırı (cm) Almanya 164.8 153 176 ABD 160.5 149-174 Fransa 157.8 149.9-167 İngiltere 162.5 149.1-175.9 İsviçre 158.8 137.8-179.8 Mc Cullough ve arkadaşlarına göre ayakta ve oturma pozisyonunda ölçümler Çizelge 2' deki gibidir. Çizelge 2. Kadınların oturma ve ayakta durma pozisyonunda vücut ölçümleri Kadınların Oturma Pozisyonundaki Vücut Ölçüleri Yükseklik (cm) Oturma yerinden yükseklik 83.5 Göz yüksekliği 72 Omuz yüksekliği 54 Dirsek yüksekliği (oturma yerinden) 22.5 Döşemeden dize kadar olan yükseldik 38 Döşemeden kalça kemiğinin üstüne kadar olan yükseklik 52 Kadınların Ayakta Durma Pozisyonundaki Vücut Ölçüleri Yükseklik (cm) Boy uzunluğu 160 Göz yüksekliği 149 Omuz yüksekliği 130 Dirsek yüksekliği 99 Avuç içi yükseldiği 74 Başparmak ucu yüksekliği 66.5 4
Mutfakta çalışan kişinin vücudunun başlıca ağırlıkları, oturma, ayakta durma, yürüme, eğilme ve çömelme pozisyonlarında mümkün olduğu ölçüde doğal çizgisine uygun tutulmalıdır. Vücudun ve başın önce doğru eğilmesinde açının az olması, vücudun aşırı derecede döndürülmemesi, üst kolun asgari ölçüde yana veya öne doğru kaldırılması sağlanmalıdır. İşi yapan kimsenin dirsek yüksekliği, çalışma yüzeyi yüksekliğinin veya güç uyguluma noktasının üstünde olmalı, ayakta çalışma sırasında ayaklar birbirinden yeteri kadar ayrı olmalıdır. Bütün bu antropometrik ölçüler ve mutfakta çalışan kimsenin maksimum verim sağlayacağı koşullar göz önünde alınarak, çeşitli ülkelerin mutfak dolabı standartları ve Türkiye için öneriler aşağıda Resim 1. de belirtilmiştir. Ölçüler cm cinsinden verilmiştir. Resim 1. Kullanıcı boyutları 5
Beslenme rejimindeki gelişmeler ve spor ile uğraşma sonucu günümüz gençlerinin ebeveynlerinden daha boylu oldukları görülmektedir. Türkiye çeşitli coğrafi koşullara sahip bir ülke olduğundan bu coğrafi koşullara göre oluşan boy farkları fazladır. Bu farklılıkların ortalamasını ise 152 cm' nin üzerinde kabul edebiliriz. Bu nedenle her bölgedeki yaş ortalamalarına göre ortalama boy araştırmalarının yapılması ve bölgelere göre standartların saptanması gerekmektedir. Özel bir konuttaki belirli bir kullanıcıya yönelik mutfakların tasarımlarında sorun yoktur. Ancak toplu konut yapımında bu sorunun çözülmesi için standartları saptamak ve bazı birimlerin ölçülerini hareketli ve ayarlanabilir yapmakta yarar vardır. Örneğin kısa boylu bir ev kadını için 5 cm tutulan süpürgelik yüksekliği uzun boylu bir kadın için 15-20 cm tutulabilir. Bir süre sonra bir başka kullanıcının mutfağı kullanması konusu olduğunda tezgâh yüksekliği önemli tadilat gerekmeden değiştirilebilmelidir. İlgili durum Çizelge 3. de gösterilmiştir. Çizelge 3. Kullanıcıların antropometrik ölçülerine göre ülkemizde ve bazı yabancı ülkelerdeki kabul edilen boyut ve yükseklikler (Yılmaz,1988) 6
Ülke A B C D E ABD 60 90 38 30 128 Almanya 60 85 50 30 135 Hollanda 60 90-92 35 30 125 İngiltere 50-60 90 45 30 135 İsveç 60 90 50 20 140 Uluslararası 60 85-90 35-45 30-40 130 Türkiye 60 85 * Ölçüler cm cinsindendir. 40 30-35 130 3. SONUÇ VE ÖNERİLER 90.0 Çalışma sonucunda varılan sonuçlar aşağıda bildirilmiş ve çözüm önerileri getirilmiştir. Verimlilik koşullarından birisi kuşkusuz bireyin yaşadığı mekanın ve kullandığı donanımın (araç ve gerecin) insanın antropometrik (boyutsal) ve biyomekanik özelliklerine (hareket hudutları, kuvvet gereksinimlerine) uygun olmasıdır. Zira değişik varyasyonlara sahip insanların bulundukları ortamdaki rahatları, fiziksel sağlığı, refahı ve performansı, kullandıkları araç-gereç ve donanımın insan vücudunun ilgili organ ve özelliklerine uygun olarak tasarlanmaları ile sağlanabilir. Yapılan araştırmalar, her topluluğun antropometrik ölçülerinin farklı olduğunu ortaya koymuştur. Antropometrik ölçüler ulus, bölge, yaş, cinsiyet gibi birçok faktörün etkisi altında değişiklik göstermektedir. Bu çalışmada, sadece mutfak mobilyaları üzerinde durulmuştur. Konu, hakkında standardı bulunmayan birçok olgu araştırılmayı beklemektedir. Ülkemiz insanının antropometrik ölçülerinin yeterli olarak araştırılmadığı bir gerçektir. Aslında kullanılagelen araç-gereçlerin tasarım aşamasında antropometrik verilerin dikkate alınması önemli bir zorunluluktur. Toplumumuzun boyutsal ölçülerine uyan ergonomik tasarımların gerçekleştirilebilmesi ile gelecek kuşakların bedensel ve ruhsal sağlıkları bir ölçüde korunabilecektir. Bu anlamda, yapılan bu çalışma ile mutfak mobilyalarındaki çalışma merkezlerinin tasarımında, insanımızın antropometrik verileri derlenerek konuyla ilgilenenlerin hizmetine sunulmuştur. Bu çalışmada, ergonomi bilimi ışığında elde edilen antropometrik verilerin iç mekan tasarımlarında nasıl kullanılacağı da gösterilmiş olmaktadır. 7
4. KAYNAKLAR [1] Pınarcı, İ., 2009. Isparta İlindeki Farklı Sosyoekonomik Düzeydeki Ailelerin Konutlarındaki Mutfakların Tasarımı ve Fonksiyonel Kullanım İlişkileri. S.D.Ü Fen bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 109s, Isparta. [2] Balikhani, M., 2005. Üst Sosyo-Ekonomik Düzey Ailelerin Konutlarında Mutfak Tasarımı ve Donatı Elemanı İlişkileri. Gazi Ünv. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 115s, Ankara. [3] İlçe, A.C., 2001. Konut Mutfağı Fiziksel Çevre Düzenlemesinde Alan Boyutu ve Birey Sosyokültürel Yapısının Mutfak Mobilyası Tasarımına Etkileri. Hacettepe Ünv.Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 137s, Ankara. [4] Altıparmak, R. S., 2006. Ülkemiz İnsan Antropometrisine Uygun Mutfak Mobilyası Tasarımı İçin Veri Bankasının Oluşturulması Ve Bir Uygulama. Z.K.Ü. Fen bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 135s, Karabük. 8