MÜHENDİSLİK EĞİTİMİNİN MEVCUT VE OLMASI GEREKEN DURUMU Yrd.Doç.Dr. Çetin Mekik Z. Karaelmas Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü GİRİŞ Mühendislik hizmetlerinin kalitesinin ulusal ekonomiye ve ülkenin gelişimine olan etkisi ve katkısı şüphesiz çok önemlidir. Ülkemizdeki mühendislik hizmetlerinin etkin ve verimli bir biçimde verilebilmesi ise kaliteli bir mühendislik eğitimi ve eğitim ile sektör arasında birbirini etkileyen değişkenlerin varlığına ve işlerliğine bağlı bulunmaktadır. Mühendislik alanındaki teknolojik gelişmelerin çok hızlı yaşandığı günümüzde; meydana gelen gelişmeler, kullanılan tekniklerin ve uygulamaların klasik yaklaşımlarından farklılaşmasına, bilimsel temel kurallarda değişikliğe uğratmasından daha fazla neden olmaktadır. Teknolojinin bu gelişim hızı ortalama bir insan ömrü boyunca bile bir çok değişimin yaşanmasına ve mühendislik çözüm olanaklarının çoğalmasına neden olmaktadır. Bundan dolayı günümüz mühendisi, temel ilkeleri bilen, düşünmeye, araştırmaya ve irdelemeye yatkın, işletme bilgisi olan, iş dünyasını kavrayan bir kişi olarak yetiştirilmelidir. Diğer yandan çağdaş mühendisin topluma ve yaşadığı çevreye karşı duyması gereken sorumluluk da hızla artmaktadır. MÜHENDİS VE MÜHENDİSLİĞİN ÇAĞDAŞ TANIMI Çağdaş mühendislik eğitiminde konu, öncelikle insan ve teknik üzerinde yoğunlaştığından ABD Mühendisler Birliği mühendisliği matematik ve fizik bilimlerinin, çalışma, deneyim, ve uygulama ile kazanılan mühendislik mantığını kullanarak doğal kaynakların ve gücün ekonomik olarak insanlığın yararına sunulması biçiminde tanımlamıştır. Mühendislik eğitimini ise üretken bir mühendislik kariyerini sürdürmeye yönelik, profesyonel gelişmeye açık mezunlar yetiştirmeye yönelik olmak olarak tanımlamaktadır.(abet, 1999). Bu durumda, üniversite eğitiminin teknolojik gelişme açısından ağırlık merkezi olan mühendislik: Parametrelerin tümü bilinmeyen veya ölçülemeyen, çok seçenekli durumda optimal (uygun) çözüme ulaşma, İnsanların yararına, insanları örgütleme, yönetme, doğadaki malzeme ve gücü kontrol etme sanatı olarak tanımlanabilir. 123
ÜLKEMİZDE ORTA ÖĞRETİM Türk eğitim sistemi esas itibariyle skolastik öğretime dayanmaktadır. Skolastik öğretimde öğretmen araştırmacı değil nakilcidir. Kullanılan belli kitaplar vardır, öğretmen sadece bu kitapların sözcüsüdür. Bu bakımdan öğretmenin kişiliği önem taşımaz, kolaylıkla başkası onun yerine geçebilir. Öğretilen malzeme belli kalıplarla dondurulmuştur. Amaç, bu kalıpları özümsetip öğretmektir. Skolastik öğretim öğrencinin, öğretmenin otoritesine kayıtsız şartsız boyun eğmesine dayanır (İpşiroğlu, 1997). Bu nedenle, kitabın yazdığı ve öğretmenin söylediğini tek ve yegane doğru olduğu anlayışıyla yetişen öğrenciye tartışma olanağı verilmemektedir. Böylece, eğitimin öğrenciyi ezberciliğe, yargıları irdelemeden kabule, düşünmeden eyleme geçmeye zorlamaktadır. Sonuç olarak klasik lise sistemi, her türlü teknolojik bilgi ve beceriden uzak, ancak üniversite öğrencisi adayı olabilen, topluma yararsız ve uyumsuz mezunlar vermektedir. Ulusal ve özgün olmayan eğitim sistemi, verdiği mezunların toplumda geçerli iş bulmalarını da sağlayamamaktadır. Lise mezunları on bir yıllık uzun bir eğitim döneminden sonra hiçbir işe yaramayan kişiler olarak topluma salıverilirler (Kongar, 1984). ÜLKEMİZDE MÜHENDİSLİK ÖĞRETİMİ Ülkemizde mühendislik eğitim 18. Yüzyıla dayanmaktaysa da (1773 de İTÜ nun kuruluşu) açılan okul ve yetiştirilen kişi sayısı bakımından sınırlı kalmıştır. 1940 lı yıllarla birlikte bir hızlanma olmuş ve 60 lı yıllardan itibaren yeni okulların açılması ve mevcutların geliştirilmesi ile birlikte bir atılım gerçekleştirilmiştir. Bu gelişim 70 li yıllarda bir ara tamamen kontrolden çıkmış, daha sonra kamuoyunun baskısı ile tekrar belirli bir düzen oturmaya başlamıştır. Ülkemizde bütün eğitim programları sürekli bir değişim içindedir ve değişikliklerin başarı derecesini ölçecek zamana ulaşmadan başka değişiklikler yapılmaktadır. Bu durumda yapılan düzenlemeler beklenen sonuçları verememektedir. Üzüntüyle gözlemlenen şudur ki, hem öğrenci hem de bazı öğretim üyeleri tarafından temel bilimlere gereken önem verilmemektedir. Orta öğretimden sadece test yöntemleri ile çözüm öğrenerek gelen öğrenci, temel bilimlerde başarı gösterememektedir. Öğretim üyelerinin başarı oranını yüksek tutma düşüncesi sonucunda, gerekli temel bilgilere sahip olamayan öğrenciler de başarılı görülmektedir. Öğrenci, bol problem çözümü isteyerek ezberciliğe ve kalıpçılığa dayalı öğretim alışkanlığını sürdürmeye çalışmakta, öğretim üyeleri de buna karşı fazla bir direnç göstermemektedir. İlerleyen sınıflarda meslek dersleri görmeye başlayan öğrencilerin aynı alışkanlıklarını burada da devam ettirme arzuları, gerek mühendislik derlerini veren öğretim üyelerini daha alt düzeyde bilgilerle ders verme handikabına itmekte gerekse temel bilgilerin meslekleriyle ilgili olan kısımlarındaki eksikleri telafi etme zorunda bırakmaktadır. Öğrencilerin çoğu, tembel öğrenciyi ödüllendiren afları görerek, nasılsa mezun olurum düşüncesine kapılmakta ve eğer derse girerlerse derste verilenle, girmezlerse arkadaşının ders notlarının fotokopisi ile yetinmektedir. Ders kitabını yeterince 124
çalışmayan öğrenciler biraz değiştirilerek sorulan soruları bile yapamamakta ve başarısız olmaktadırlar. Mühendis çalıştıran kuruluşlar kolay yolu seçerek, kendileri tarafından öğretilmesi gereken bilgilerin de üniversitede öğretilmesini istemektedirler. Uygulamalı bir dal olan mühendislikte, meslek lisesi çıkışlı öğrenciler hariç diğerleri genellikle uygulamalardan kaçınmakta, geçiştirmeye çalışmaktadırlar. Öğrenciler kendilerini derste, sınavda veya diploma çalışmasında yeterince ortaya koyamamaktadırlar. Kontenjan artırımı, dersi tekrar alma ve aftan dönme gibi nedenlerle sınıflar kalabalık hale gelmektedir. Bunun sonucu olarak derslerin izlenmesi, ödev ve sınavların yapılıp değerlendirilmesi zorlaşmaktadır. Böylece sınıflarda ders anlatan, sınav hazırlayıp okuyan, harcadığı emeğin karşılığını öğrenci başarısı ve ekonomik olarak yeterince alamayan öğretim elemanı, kaynak ve zaman darlığından dolayı araştırma görevini yeterince yerine getirememektedir. Bilginiz hızla geliştiği alanlarda kendini yeterince yenilemeyen veya yenileyemeyen öğretim elemanı, öğrencisine yeni bilgileri aktaramadığı gibi, akademik yükselme için gerekli olan uluslar arası yarışta geri kalmaktadır. Konusu ile ilgili ulusal ya da uluslararası kongrelere katılımı ekonomik nedenlerle problem olmakta, bildiri sunmaya giden öğretim elemanı ödenek kalmışsa minimum masraflarını dahi karşılamayan bir yolluk almakta, katılım ücretini kendi cebinden ödemektedir. Bu arada yeni mezun öğrencisinin özel sektörde kendinden yüksek ücret alabildiğini, kongrelere tüm masrafları firması tarafından karşılanarak yalnızca izlemeye geldiğini görünce, üniversitede niçin kaldığını tekrar düşünmektedir Ekonomik ve bürokratik nedenlerle öğretim ve araştırma için gereken malzeme alımı çok zor olmakta, bu nedenle deneysel araştırmalar genellikle teorik beyin fırtınalarından ibaret kalmaktadır. Diğer önemli bir sorun da üniversitelerimizde yeterli sayıda öğretim elemanının bulunmayışıdır. Bunun en önemli nedeni üniversitelerin özellikle parasal açıdan eski cazibesini kaybetmesidir. Bu durum genç araştırmacıların üniversiteye girmesine de önemli bir engeldir. Bu konuda çarpıcı bir örnek de Boğaziçi Üniversitesi (B.Ü) ile ilgilidir. Bu üniversitemiz 1998 yılında ABET e başvurarak mühendislik fakültesinin değerlendirilmesini istedi. ABET in raporunda B.Ü. Mühendislik Fakültesi nin tüm bölümlerinin, aynı dallarda eğitim yapan ve akredite olmuş Amerikan üniversiteleri ile eşdeğer bulunduğu bildirildi. Ayrıca, yeni teçhizatın yerleştirilmesi için kaynak ve yer sıkıntısının bulunduğu, idari be akademik personelin maaşlarının özel üniversitelerden düşük olması nedeniyle de üniversitenin gelecek yıllarda bu kaliteyi korumakta zorlanacağı dile getirildi (Gençoğlu ve Cebeci, 1999). MÜHENDİSLİK EĞİTİMİ NASIL OLMALIDIR Öncelikle mühendislik eğitimi ile ilgili hedefler belirlenmelidir. Çağdaş ülkeler düzeyine ulaşma, teknolojiyi satın almaktan değil üretmekten geçtiğine göre bu amaca nasıl ulaşılacağı çağdaş kriterler ışığında belirlenmelidir. ABET (The Accreditation Board for Engineering and Technology Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu) tarafından hazırlanan Mühendislik Kriterleri 2000, 125
mühendislik eğitimi veren programların geliştirmesi gerekli özellikleri aşağıdaki gibi tanımlamaktadır: a) Matematik, temel bilimler ve mühendislik bilgilerini uygulama yeteneği, b) Deney tasarımı, deney yapma, veri analizi ve veri yorumlama yeteneği, c) İstenen özelliklere sahip bir sistemi, bileşenlerini veya çözüm yöntemlerini tasarlama yeteneği, d) Disiplinler arası bir grup içinde çalışabilme yeteneği, e) Mühendislik problemlerini tanımlama, modelleme, çözme yeteneği, f) Profesyonel ve etik sorumlulukların farkında olma, g) Etkin biçimde iletişim kurabilme yeteneği, h) Mühendislik çözümlerinin evrensel ve toplumsal bağlamda etkisini kavrayabilcek geniş bakış açısı oluşturabilme, i) Gereksinimleri tanımlama, yaşam boyu öğrenmeye çalışma yeteneği, j) Yürürlükte olan yönetmelikler ile ilgili bilgi sahibi olma, k) Mühendislik uygulamaları için gerekli modern mühendislik araçlarını, becerilerini ve tekniğini kullanma yeteneği (ABET, 1999). Mühendislik eğitim programları aşağıdakilerle desteklenmelidir: yeterli fiziksel olanaklar: derslikler, öğretim elemanlarının odaları, sosyal tesisler vs. kütüphaneler: teknik ve teknik olmayan kitap ve dergiler, referans kitapları, bilgisayar olanakları: mümkün olduğunca çok sayıda öğrenciye bağımsız kullanabilecekleri bilgisayar, yazılım, yazıcı, internet erişimi, laboratuvarlar: Meslekte kullanılan ekipman, simulasyon ve kalibrasyon düzenekleri... Modern mühendislik eğitiminde, öğrenciye dar açıdan bir teknik bilgi kazandırmanın yeterli olmadığı kabul edilmektedir. Günümüz teknoloji toplumunun eğitim felsefesi; yalnızca teknik sorunları çözme yeteneğine sahip mühendisler yetiştirmek yerine, sorunu bütüncül olarak kavrayabilen mühendisler yetiştirmeye yönelmektedir. Mühendislik eğitimi, öğrencinin ufkunu genişletmeli ve temel sorunların ortaya konabilmesine yardımcı olmalıdır. Dolayısıyla, modern mühendislik eğitiminin ana amacı mühendislik esaslarını ve öğrenmeyi öğretmek olarak tanımlanabilmektedir. Milyonlarca gencin üniversite kapılarında beklediği ülkemizde yeni üniversite, fakülte veya bölümlerden, önce mevcut olanların kalitesini artırıcı çalışmalar yapılmalı, daha sonra gerekli ön çalışma sonucunda gerçek anlamda alt yapısı sağlanabilen yeni birimler açılmalıdır. Orta öğretimdeki gibi sürekli hale getirilen ve eğitimi olumsuz yönde etkileyen öğrenci affı konusunun çözümü için dikkatlice belirlenen kurallar konulmalıdır. Üniversitelerimizdeki öğretim elemanı sayısını koruyabilmek ve hatta artırabilmek için başarılı mezunların akademik yaşamı tercih etmeleri sağlayacak ekonomik, sosyal ve özlük haklarını iyileştirici önlemler alınmalıdır. 126
Taşra üniversitelerine ön yargı ile değil, somut kıstaslarla yaklaşılmalı ve potansiyelleri değerlendirilerek, iyileştirmeye yönelik yardımlar sağlanmalıdır. Mühendislik eğitiminde öğrencilerin sektörde alacakları görevler için hazırlanmaları yönünden sadece teorik eğitim yeterli görülmemeli, gerek lisans programı içinde ve gerekse sonrası (yetkin mühendislik) uygulama eğitimine de gereken önem verilmelidir. Yaz dönemlerinde yapılan stajlar daha ciddi tutularak, amacına ulaşması sağlanmalıdır. Mühendislik öğreniminin özellikle son yılında öğrenciye sahip olduğu temel bilimler ve mühendislik bilimlerinden ileride nasıl yararlanacağı öğretilmelidir. Aksi takdirde öğrenci, meslek yaşamında karşılaşacağı yeni konuları sürekli kendisine anlatacak birine gereksinim duyar (Uçkun, 1997). Dünyanın pek çok yerinde, mühendislik eğitiminde uygulanan dört yıllık sürenin yetersiz olduğu, eğitimin en az bir yıl daha uzatılması fikri ortaya atılmaktadır. Özellikle dijital (sayısal) alandaki hızlı gelişmeler bu görüşü desteklemektedir. Bazı ülkelerde okul ve unvanlarda mühendis terimi kullanılsa bile bunların eğitim programında farklılıklar vardır. Örneğin, Fransa da 5 yıllık mühendislik okulundan mezun olanlara mühendis unvanı verilirken, İngiltere de teknik alanlara ilişkin olarak Professional Engineer (profesyonel mühendis), Technical Engineer (Teknik Mühendis), Engineering Technician (Mühendislik Teknisyeni), Engineering Worker (Mühendislik İşçisi) unvanları kullanılmaktadır. (Simpson, 1994). Mühendislik eğitiminde uygulanacak politikaların saptanması toplumun çeşitli kesimlerinin temsil edildiği konseyler oluşturulmalı ve alınan kararlara göre eğitim politikaları gerçekleştirilmelidir. Üniversite-Sektör işbirliği geliştirilerek, sektörün üniversiteye araştırma ve tasarım projeleri getirmesi sağlanmalıdır. Mühendislik programlarının belirtilen amaçlara uygun nitelikte olduğunun belirlenmesinde üniversite dışı bağımsız bir değerlendirme kurumundan yararlanılması, başta A.B.D. olmak üzere çeşitli ülkelerde başvurulan bir yoldur. İleride Türkiye deki tüm mühendislik programlarının ilgili mühendis odası, TÜBİTAK ve üniversitelerin katılımı ile oluşacak bir konseyin ya da ABET değerlendirmesine alınması planlanmalıdır. Böylelikle bir yandan fakültenin eğitim programında yapılan veya yapılması öngörülen yeniliklerin gerçekleştirilmesine destek sağlanmış olur. Diğer yandan da A.B.D. ve Avrupa da hızla yaygınlaşmakta olan küresel akreditasyon etkinliklerine uyum sağlanması hedeflenmiş olur (Akçın, Büyüksalih ve Mekik, 1999). Kamu ve özel sektör, AR-GE birimleri kurmalı ve çalıştırdıkları mühendislerin meslek içi eğitimleri için harcayacakları her miktarın çok karlı bir yatırım olduğunu bilmelidirler. Çalıştırdığı mühendisin eğitimi için belirli bir para harcamaktan çekinen işveren, aynı mühendisin bilgi eksikliği yüzünden çok daha büyük zararlara uğrayacaktır. Bu nedenle, meslek içi eğitim yaygınlaştırılarak ve geliştirilerek, mühendislik eğitimini tamamlayacak ve sürekliliğini sağlayacak bir hale getirilmelidir. Bunun için TMMOB üniversiteler ile yakın diyalog içerisinde olmalıdır. Günümüzde bilgisayarın, her alanda olduğu gibi, özellikle mühendislik alanında vazgeçilmez bir unsur olduğu bir gerçektir. Bu sebeple, bilgisayar destekli tasarıma büyük önem verilmelidir. Artık her öğretim elemanının kendi derslerini internet 127
üzerinden verebilmesi için web siteleri hazırlanması, multimedya programlama bilmese bile en azından sunum programlarıyla ses, video, animasyon, resim ve grafik içeren sunumları hazırlayabilmesi ve kendi dersleri ile ilgili yazılımları çok iyi tanıması sıradan birer gereksinim haline gelmiştir. Her öğrenciye birer bilgisayar düşeceği günlerde, teknolojiyi yoğun olarak kullanmak için fakültelerin 3-5 yıllık teknoloji planları yapmaları ve bu planları doğru yönlendirmeleri kaçınılmazdır. SONUÇ Tüm bu eğitime yönelik gereksinimlerin karşılanabilmesi için fakülteleri bir koordinasyon altında yukarıda sayılan amaçlara doğru yönlendirilmesi gereklidir. Öncelikle bu gereksinim bilincinin geliştirilmesi ve değişen dünyaya ayak uyduran bir eğim sistemi geliştirilmelidir. Ayrıca, kamu ve özel sektörün mühendislik eğitimi alanına aktif bir şekilde girmesi, diyalog içinde olması, ortak araştırma ve proje yapması, üniversiteler ve sektör birbirine araç, gereç ve personel yönünden yardımcı olması gerekir. Elektronikte, tasarımda ve teknolojide meydana gelen gelişmeler, sektörde karşılaşılan sorunlar, küreselleşmenin ve bilim dünyasındaki hızlı gelişmeler hızlı değişim sürecinin yaşanmasına yol açmıştır. Değişime, yeniliklere uyum sağlamak ve ideal olarak değişimlere önderlik etmek, ancak sürekli eğtim içerisinde olmakla mümkündür. Bu bir sorun veya tercih olmaktan öte, uzmanlaşmış kurumlarla karşılanacak doğal bir ihtiyaç olmuştur. Bilgisayar teknolojisini amaç olarak değil, hayatlarını kolaylaştıran bir araç olarak kullanabilen, eğitim amaçları için internetten yararlanabilen ve özgün çalışmalar ortaya koyabilen, ufku açık, teknolojiyle barışık ve bilgi toplumunu oluşturacak bir nesil yetiştirilmesi temel amacımız olmalıdır. KAYNAKLAR ABET (1999) : Criteria for Accrediting Programs. http://www.abet.org/eac/eac_99-00_criteria.htm, 56s. Akçın, H., Büyüksalih, G. ve Mekik, Ç. (1999): Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliğinde Akreditasyon ve Kalite, 50. Yıl Sempozyumu, Y.T.Ü, İstanbul Gençoğlu, M.T. ve Cebeci, M. (1999): Türkiye de Mühendislik Eğitimi ve Öneriler Mühendislik Mimarlık Eğitim Sempozyumu, Y.T.Ü,İstanbul,sayfa.73-81 İpşiroğlu, Z. (1997): Düşünmeyi Öğrenme ve Öğretme. İstanbul, Afa Yayınları No. 71, ISBN 975-414-009-X, 99s. Kongar, E. (1984). Kültür Üzerine. İstanbul, Çağdaş Yayınları, 237s. 128
Simpson, I. (1994): Avrupa da Mühendislik Eğitimi, IEEE Transactions on Engineering Education, Vol. 37, sayfa.167-170, (İngilizce) Uçkun, S. (1997): 2000 li Yıllarda Ülkemizde Mühendislik Eğitimi. IV. Elektromekanik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, sayfa.170-173, Bursa 129