ANNE VE ÇOCUK SAĞLIĞININ ÖNEMİ Sağlık; bireyin beden, ruh ve sosyal açıdan tam bir iyilik durumunda olmasıdır. Anne-çocuk sağlığı hizmetlerinin amacı; özelde anne ve çocukların, genelde ise toplumun sağlıklı olmasını sağlamaktır. Anne sağlığı hizmetleri; direkt olarak doğurgan çağdaki 15-45 yaş grubundaki kadınlar, dolaylı olarak da çocukları kapsamaktadır. Çocuk sağlığı hizmetleri ise, öncelikle 0-6 yaş grubu çocukları hedef almakla birlikte ergenliğin sonuna kadar olan süreç ile ilgilenmektedir. Koruyucu toplum sağlığı hizmetleri kapsamında anne ve çocukların sağlığını korumak, geliştirmek ve iyileştirmek çok önemlidir. Anne ve çocuk sağlığı hizmetleri önce sağlık kurumlarının yerine getirmesi gereken önemli bir sorumluluktur. Ancak bu hizmetler, yalnızca sağlık kurumları tarafından değil, okullarda öğretmenler, toplum liderleri tarafından da sunulabilmelidir. 1 Gebelik, doğum ve doğum sonrası dönmede annenin bedeninde fizyolojik değişiklikler ortaya çıkmaktadır. Gebelik her ne kadar fizyolojik bir olay olarak görülse de, anne açısından yeni bir durum yaratmaktadır. Ayrıca bu süreç kadına sosyal ve psikolojik açıdan da farklılıklar getirmektedir. Ortaya çıkan bu yeni durum anneyi sağlık açısından diğer bireylere göre daha riskli hale getirmektedir. Çocuk yönünden bakıldığında ise, çocuğun her açıdan başkasına bağımlı olması, kendi bakımını tam anlamıyla gerçekleştirememesi, onun sağlık açısından öncelikle ele alınması gerektiğini göstermektedir. Bununla birlikte çocukluk yılları bazı hastalıkların görülmesi açısından da önemlidir. Çocukluk yıllarının en iyi şekilde geçirilmesi, sakatlık ve ölüm sıklığının azaltılması sağlıklı bir toplumun oluşmasını sağlayacaktır. Ayrıca toplum sağlığı sorunlarının azaltılması ve ihtiyaç duyulan hizmetlerin götürülmesi açısında da anne ve çocuk nüfusunun ideal sayıda tutulması da önemli konulardan biridir.
Anne ve Çocuk Sağlığını Etkileyen Faktörler Ülkede izlenen genel nüfus politikası Mevcut sağlık sisteminin biçimi, hizmetlerin varlığı, yaygınlığı, ulaşılabilirliği ve niteliği Bireysel faktörler Beslenme Kontraseptif yöntemlerle ilgili bilgi, tutum ve davranışlar Sosyo-ekonomik durum Kadının toplumdaki statüsü Anne ve Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Hizmetleri Gebelerin tespiti ve periyodik izlemleri (doğum öncesi bakım) Doğum hizmetleri Lohusalık dönemi hizmetleri (doğum sonu bakım) Aile planlaması (15-49 yaş grubu) 0-6 yaş grubu çocuk izlemleri (beslenme, büyüme ve gelişmenin izlenmesi, bağışıklama, anne eğitimi) 2
Anne-Çocuk Sağlığı ile İlgili Temel İstatistiksel Kavramlar Nüfus: Belirli bir zamanda sınırları tanımlı bir bölgede yaşayan insan sayısıdır. Yılortası Nüfus: Doğumlarla ölümleri, içe göçlerle dışa göçlerin dengelendiği varsayılan 30 Haziran ya da 1 Temmuz nüfusudur. Yaşlı Nüfus: Bünyesinde 65 yaş ve üstü bireylerin fazla oranda bulunduğu nüfustur. Genç Nüfus: Bünyesinde 0-14 yaş grubu bireylerin fazla oranda bulunduğu nüfustur. Bağımlı Nüfus: 0-14 ve 65 ve yukarısı yaşlardaki nüfusu ifade eder. Aktif Nüfus: Çalışma çağındaki nüfustur. Çalışan nüfus ya da faal nüfus da denir. Canlı Doğum: Hamilelik süresine bakılmaksızın bir bebeğin anneden tam olarak ayrılmasından sonra, (göbek kordonu kesilmiş olsun ya da olmasın veya plasenta çıkarılmış olsun ya da olmasın) nefes alması, kalp atışı, göbek kordonunda pulsasyon gibi yaşam belirtilerini göstermesi veya istemli kaslarını hareket ettirmesi olarak tanımlanır. 3 Yeni Doğan: Doğum tarihinden (0. gün) başlayarak 27. günün tamamlanmasına kadar geçen süredir (28 gündür). Örneğin, 1 Ekim tarihinde doğan bir bebek, 28 Ekim'de dört haftanın tamamlanmasına kadar bir yenidoğandır; ancak, 29 Ekim de artık yenidoğan değildir. Doğum ağırlığı: Doğumdan sonra fetüs veya yenidoğanın elde edilen ilk ağırlığıdır. Düşük doğum ağırlığı: 2500 gramdan az (2499 grama kadar ve dahil) Çok düşük doğum ağırlığı: 1500 gramdan az (1499 grama kadar ve dahil)
Aşırı düşük doğum ağırlığı: 1000 gramdan az (999 grama kadar ve dahil) Hamilelik süresi: Hamilelik süresi son normal menstrüel dönemin ilk gününden başlayarak ölçülür. Örneğin, son normal menstrüasyonun başlangıcından sonraki 280-286. günler gebeliğin 40. haftasında olduğu düşünülür). Pre-term: Hamileliğin 37. haftasından (259 günden) önceki dönemdir. Term: Hamileliğin 37.-42. haftaları arasındaki (259-293 günler) dönemdir. Post-term: Hamileliğin 42. haftasından (294 gün veya daha çok) sonraki dönemdir. Kaba Doğum Hızı: Bir yıl içinde olan canlı doğum sayısının yılortası nüfusa bölünmesiyle bulunur. Genel Doğurganlık Hızı: Bir yıl içinde olan canlı doğum sayısının doğurgan çağdaki kadın yılortası nüfusuna bölünmesiyle bulunur. 4 Kaba Ölüm Hızı: Bir yıl içinde görülen ölüm sayısının yılortası nüfusa bölünmesiyle bulunur. Bebek Ölüm Hızı: Bir yıl içinde, bir yaşına girmeden (0-364 günlük) ölen bebeklerin o yılda canlı doğan bebek sayısına bölünmesiyle elde edilir. Bebek ölüm hızını iki ayrı zaman diliminde incelenir; (1) Neonatal dönem ve (2) Postneonatal dönem. Neonatal Dönem: Neonatal dönem doğumda başlar ve doğumdan sonra 28. günde sonlanır (0-27 gün). Neonatal dönemdeki ölümlerin büyük bölümü doğuştan anomaliler, doğum travmaları, prematürelik, düşük doğum ağırlığı gibi önlenmesi ve tedavisi güç ya da olanaksız olan hastalıklara bağlıdır.
Postneonatal Dönem: Postneonatal doğumdan sonra 28. günde başlar ilk bir yaşta sona erer (28-364 gün). Postneonatal dönemdeki ölümler genelde iyi bakım, iyi beslenme, bağışıklama, etkin ve zamanında tedavi hizmetleri ile önlenebilmektedir. Fetal Ölüm: Gebeliğin süresine bakılmaksızın gebelik ürününün anneden tamamen atılması veya çıkarılmasından önce ortaya çıkan ve solunumun olmaması veya kalp atımı, kordon pulsasyon veya istemli kasların hareketi gibi belirtilerin fetüste görülmesiyle belirlenen ölüme fetal ölüm denir. Fetal Ölüm Hızı: Ölü doğan bebek sayısının toplam canlı doğum sayısına bölünmesiyle bulunur. Perinatal Dönem: Hamileliğin 22. haftasında (154 gün) başlar (doğum ağırlığı normalde 500 gr olduğu zaman) ve doğum sonrası 7 gün içinde sona erer. Perinatal Ölüm Hızı: Ölü doğan bebek sayısı ile canlı doğup 0-6 günlük iken ölen bebek sayısının toplamının canlı doğum sayısına bölünmesiyle bulunur. 5 Anne Ölümü: Gebeliğin süre ve yerine bakılmaksızın, kaza veya kasdi nedenlere bağlı olmadan gebeliğe veya gebeliğin bağlı olarak artan veya bunlarla ilgili olan nedenlerle hamile iken veya gebelik sonlandıktan sonraki 42 gün içinde oluşan kadın ölümüne anne ölümü denilir. Anne Ölüm Hızı: Anne ölüm sayısının canlı doğum sayısına bölünmesiyle bulunur. Örneğin, gebe kadın düşük yaptığı için ölmüşse, gebeliğe bağlı herhangi bir nedenle ölmüşse, doğum yaparken ölmüşse ya da lohusalık süresinde ölmüşse anne ölümü olarak kabul edilir. Gebe kadın trafik kazasında ölmüşse bu bir anne ölümü değildir. Prevalans Hızı: İncelenen süreden önce başlayan (eski vaka) ve incelenen sürede başlayan (yeni vaka) tüm vakaların risk altındaki nüfusa bölünmesiyle bulunur. Prevalans hızı daha çok kronik hastalıklar için kullanılır.
İnsidans Hızı: İncelenen süre içinde başlayan yeni vakaların risk altındaki nüfusa bölünmesiyle bulunur. İnsidans hızında amaç, bir hastalığın mevcutlara ek olarak yeniden görülme sıklığıdır. Örneğin, bir bölgede 2011 yılında tüberküloz taraması yapıldığında 18 tüberküloz olgusu saptandığını varsayalım. Aynı tarama 2012 yılında yapıldığında eski olgulara ek olarak 5 olgu daha görülsün. Prevalans hızı hesaplanırken 23 olgu, insidans hızı hesaplanırken 5 olgu dikkate alınmalıdır. Mortalite Hızı: Belirli bir hastalıktan ölenlerin yılortası nüfusuna bölünmesiyle bulunur. Fatalite Hızı: Belirli bir hastalıktan ölenlerin bu hastalığa yakalananların sayısına bölünmesiyle bulunur. 6
NÜFUS PİRAMİDİ TÜRKİYE NÜFUS PİRAMİDİ, 2012 7
GENEL NÜFUS SAYIMI TÜRKİYE GENEL NÜFUS SAYIMI General Population Census Yıl Year Yaş grubu Age group Toplam Total Erkek Male Kadın Female Toplam Total Erkek Male Kadın Female Oran - Proportion (%) 2013 Toplam - Total 76.667.864 38.473.360 38.194.504 100,0 100,0 100,0 0-14 18.849.814 9.675.248 9.174.566 24,6 25,1 24,0 15-64 51.926.356 26.237.038 25.689.318 67,7 68,2 67,3 65 + 5.891 694 2.561.074 3.330.620 7,7 6,7 8,7 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları ve Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2013 8
GENEL DEMOGRAFİK GÖSTERGELER TÜRKİYE GENEL DEMOGRAFİK GÖSTERGELERİ 2013 Toplam doğurganlık hızı (kadın başına) Total fertility rate (per woman) Kaba doğum hızı Crude birth rate ( ) Doğumlar Births ('000) Doğuşta beklenen yaşam süresi (yıl) Expectation of life at birth (year) Erkek Males Kadın Females Kaba ölüm hızı Crude death rate ( ) Ölümler Deaths ('000) Bebek ölüm hızı Infant mortality rate ( ) Erkek Males Kadın Females Nüfus artış hızı Population increase rate ( ) Nüfus Population ('000) TÜİK, Nüfus Projeksiyonları, 2013 1,99 16,05 1.227 74,7 79,2 5,40 413 11,4 12,0 10,8 11,2 76.482 9