SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU DERSLERİ

Prof. Dr. A. Can Tuncay Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Prof. Dr. Ömer Ekmekçi İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi SOSYAL GÜVENLİK HUKUKU DERSLERİ Yenilenmiş 14üncü Bası İstanbul 2011

Yayın No : 2508 Hukuk Dizisi : 1220 14. Bası - Eylül 2011 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-530 - 0 Copy right Bu ki ta bın Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Dağı tım A.Ş. ye aittir. Her hak kı sak lı dır. Ya sa ya gö re ka pak ta ori ji nal par lak ho log ram bu lun ma sı zo run lu dur, bu lun ma yan ki tap lar sah te dir. Diz gi : Be ta Ba sım A.Ş. Baskı-Cilt : Kahraman Neşriyat Ofset San. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12084) Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Ata Han No: 34 K: 4 Bağcılar/İstanbul (0-212) 629 00 01 Ka pak Ta sa rım : Gülgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. Narlıbahçe Sok. No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax : (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com

Bizleri dünyaya getiren, büyüten, bizlere hayatı ve sevgiyi öğreten, fedakâr annelerimize ve tüm annelere...

ONDÖRDÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ Dünyada en hızlı değişen mevzuat Sosyal Güvenlik Hukuku mevzuatıdır. Nitekim ülkemiz yasama faaliyetleri de bu kitabın bir önceki basısının yayınından (Eylül 2009) sonra da hız kesmemiş ve büyük bir hevesle 2008 yılının Ekim ayından beri yürürlükte bulunan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu ve bazı maddeleri yürürlükte bırakılan 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu ile 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununda peş peşe eklemeler ve değişiklikler yapmaya devam etmiştir. Tespitlerimize göre son basının tarihi Eylül 2009 dan bugüne kadar (ondan öncekiler hariç) Sosyal Güvenlik Hukuku mevzuatında (5510, 4447, 5434, 506, 3201 sayılı kanunlarda) 11.8.2009 tarih ve 5921, 21.1.2010 tarih ve 5947, 28.1.2010 tarih ve 5951, 16.6.2010 tarih ve 5997, 23.7.2010 tarih ve 6009, 1.7.2010 tarih ve 6002, 7.7.2010 tarih ve 6004, 10.3.2011 tarih ve 6191 ve son olarak da 13.2.2011 tarih ve 6111 sayılı kanunlarla yüzlerce değişiklik yapılmış bulunmaktadır. Bunların içinde en kapsamlı değişiklik kamuoyunda «Torba Kanun» diye bilinen 1 ve birçok kanunda değişiklik yapan 6111 sayılı Kanunla gerçekleştirilmiş olup sigortalı ve genel sağlık sigortalısı kapsamları genişletilmiş, prime esas kazançlarda, işveren yükümlülüklerinde değişiklikler, istihdamı güçlendirme uğruna yeni teşvikler, prim borçlarında ve kısa çalışma uygulamasında bazı kolaylıklar getirilmiştir. Bu arada sık sık değişen veya yeni çıkan yönetmelikler, genelgeler, tebliğler de cabası. Tüm bu mevzuat değişiklikleri, ortaya çıkan yeni Yargıtay kararları ve yeni yayınlar elinizdeki kitabın yeniden kaleme alınmasını kaçınılmaz kılmıştır. Her zaman söylendiği gibi Sosyal Güvenlik Hukuku alanında eser yazmak deniz kenarında kumdan kaleler yapmaya benzer. Dalga geldi mi kaleler yerle bir olur. O zaman da kaleleri yeniden inşa etmek gerekir. Kitabın bundan önceki iki basısını «Legal Yayıncılık» nezdinde gerçekleştirmiştik. O dönemde Anayasa Mahkemesinin 5510 sayılı Kanunun ilk şeklini iptalinden sonra yaşanan hukuki boşlukta ve 5510 sayılı Kanunun yürürlüğe girmesinden sonraki iki yıldaki geçiş 1 Roma Hukukunda bir dönem birbiriyle ilgisiz, değişik madde ve kanunların tek bir kanun gibi yürürlüğe konulduğu sıkça rastlanan bir uygulamaydı. «Leges Saturae» adı verilen bu karma kanunlar siyasal etike aykırı ve yasama yetkisinin dürüst kullanılmaması olarak değerlendirilerek bu yöntem M.Ö. 98 yılında Roma Konsülleri tarafından yasaklanmıştır (P. Somer, Roma Hukukunda Yasama Faaliyeti: Kanunlar, Güncel Hukuk, Mayıs 2011, Sayı 5-89, 13). Günümüzden 2200 yıl önce alınan bu anlamlı kararı günümüz politikacılarına hatırlatmak isteriz.

VI Önsöz döneminde kitabın içeriğini biraz farklı kaleme aldığımızdan adını «Sosyal Güvenlik Hukukunun Esasları» koymuştuk. 5510 sayılı Kanun mükemmel olmasa da yürürlüğe girmesinden bu yana aradan 3 yıla yakın bir zaman geçti. Bazı uygulamalar bu arada iyi kötü oturdu denebilir. Legal Yayıncılık kapsamında gerçekleştirdiğimiz iki basıdan ikincisinin önsözünde «bu kitabın aslında BETA Yayıncılık kapsamında 25 yılda 11 bası gerçekleştirdiğimiz «Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri» adlı kitabımızın «bir anlamda devamı niteliğinde olup 13üncü basısıdır da denilebilir» demiştik. İşte bu nedenle BETA Yayıncılık a geri döndüğümüz için basılara bıraktığımız yerden devam ediyor olalım diye buna 14. bası dedik. Bu basıyı da değerli meslektaşım Prof. Dr. Ömer Ekmekçi ile birlikte hazırladık. Her zaman olduğu gibi bu basının da esas amacı öğrencilerimize bir ders kitabı sağlamaktır. Bu nedenle çok fazla ayrıntıya yer vermedik. Fakat her zaman olduğu gibi yine de güncel karşılaştırmalı hukuka, yeni yayınlara ve yeni içtihatlara yer vermeye çalışarak uygulayıcıların ve konuyla ilgilenenlerin ihtiyaçlarına da naçizane cevap vermeye çalışılmıştır. Amaca ulaşabilmiş isek mutlu oluruz. Bu vesile ile kitabın basısını yeniden üstlenen BETA Yayıncılık ın yöneticisi sayın Seyhan Satar ve kitabın dizgilerini yapan sayın Özge Yiğiter başta olmak üzere BETA nın bu baskıda emeği geçen tüm mensuplarına teşekkür ederiz. Ayrıca anabilim dalımızın çalışkan araştırma görevlileri Burcu Savaş ve Şebnem Kılıç da değerli yardımları için kocaman bir teşekkürü hak ettiler. A. Can Tuncay 15.7.2011

İKİNCİ BASIYA ÖNSÖZ Bazı önemli maddelerinin Anayasa Mahkemesi tarafından 30.12.2006 tarihinde (E. 111, K. 112) iptal edilmesi üzerine yürürlük tarihi birkaç kez ertelenmiş olan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu (bazı maddeleri daha önceki tarihlerde 1.1.2008, 30.4.2008 ve 1.7.2008 de olmakla birlikte) esas itibariyle 1.10.2008 tarihinde yürürlüğe girdi. Ancak sosyal güvenlikte reform ve tek çatı sloganları ile yola çıkan bu Kanun, özellikle memurları yine eskiden ol duğu gibi 5434 sayılı Kanunun yürürlükten kaldırılmayan birçok madde sine tâbi tutarak, birçok istisnalara yer vererek, üstelik Anayasa Mahke mesi nin iptal konusu yaptığı bazı gerekçeleri göz ardı ederek yürürlüğe konulmuş ve Anayasa Mahkemesi nin yeni bir iptal kararına açık kapı bırakmıştır. Son derece karmaşık hükümlerle donanmış olan bu Kanun yanında kanunla bağdaş mayan hükümlerle dolu bir halde yürürlüğe konulan yönetmelikler ve peş peşe çıkarılan tebliğler yeni sosyal güvenlik mevzuatımızın anlaşılma sını iyice zorlaştırmaktadır. Her şeyden önemlisi bu Kanun yürürlüğe gir me den önce 17.4.2008 tarih ve 5754 sayılı Kanunla geniş kapsamlı bir deği şiklik geçirmiştir. Daha sonra 10 ay içinde birkaç kez daha değişikliğe uğramış tır (5655, 5763, 5797, 5838 ve son olarak da 18.8.2009 tarih ve 5921 sayılı kanunlarla). Son değişikliklerle birlikte Kanunun geneline bir göz attığımızda, kanunkoyucunun sigortalılar arasındaki eşitsizliğe son verme, sigortalıları kaliteli, kapsamlı ve kalıcı bir sosyal güvenliğe kavuşturma amacının pek gerçekleşmediği fakat esas amacın Sosyal Güven lik Ku rumu nun gelirlerini arttırma, giderlerini azaltma, deyim yerindeyse kara delikleri mümkün mertebe kapatma olduğu açıkça ortaya çıkmakta dır. Böylece bu Kanunun sosyal güvenlik sistemimizde bir reform getir medi ğini belki bir deform getirdiğini söylemek daha gerçekçi olacaktır. Bu arada yeni sosyal güvenlik sisteminin dördüncü bileşeni olarak lanse edi len primsiz ödemeler ve sosyal yardımlar hakkındaki kanun taslağından ise haber dahi yoktur. Kısacası yeni sistem bizlerde şimdiden hayal kırıklığı yaratmıştır. Beklentileri ne ölçüde karşılayacağını görmek için beklemek ten başka çare yoktur. Her şeye rağmen beğensek de beğenmesek de ortada bir kanun ve bu paralelde çıkarılmış bir de ikincil mevzuat vardır. Öğrencilerimize de ders kitabı gereklidir. Bu nedenle ilk basısını 2008 yılının hemen başında yap tığımız bu

VIII Önsöz kitabın yeni basısını hazırlamak adeta farz oldu. Aslında yirmi yıldan fazla bir zaman içinde BETA yayınları kapsamında on bir basıya ulaştığımız Sosyal Güvenlik Hukuku Dersleri adlı kitabımızın bir an lamda devamı niteliğinde olan bu kitap 13üncü basıdır da denilebilir. Be lirteyim ki, bu sayı da değerli öğrencim ve meslektaşım Profesör Dr. Ömer Ekmekçi nin önemli katkılarıyla gerçekleşti. Her zaman olduğu gibi bu kitabın da ana amacının öğrencilere Sosyal Güvenlik Hukukunun esaslarını öğretmek olduğu göz önünde tutularak kitapta uygulamaya dönük fazla ayrıntılara girilmemiş, fakat karşılaştırma yapılabilmesi için mümkün olduğunca yabancı hukuk sistemlerine yer verilmeye çalışılmıştır. Doğaldır ki, yeni yayınlardan yararlanılmış fakat Yargıtay içtihatlarına yeni sistemle bağdaşabileceği ölçüde yer verilebil miştir. Ki tap her ne kadar öğrencileri hedef almış ise de uygulayıcıları da bir ölçüde tatmin edecek bir içerikte hazırlanmıştır. Bu çerçeve içinde gözden kaçan kusur ve hatalar olabilir. Bunlar için şimdiden özür ve hoş görü dileriz. Kitabın basımını üstlenen Legal Yayıncılık San. ve Tic. Ltd. Şti. nin sayın yö ne ti cilerine, dizgi çalışmasını titizlikle gerçekleştiren Av. Seçil Bakkalcıoğlu Sağel e, düzeltmeleri yapan Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi araştırma görevlileri Burcu Savaş ve Şebnem Kılıç a ve kitabın basımında emeği geçen herkese teşekkür ede riz. Aziz Can TUNCAY 15 Eylül 2009

İÇİNDEKİLER ONDÖRDÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ... V KISALTMALAR...XXXV I. BÖLÜM SOSYAL GÜVENLİĞİN GENEL ESASLARI 1. SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI...1 I. Tanım...1 II. Amaçları...4 III. Yöntemleri...6 2. SOSYAL RİSKLER...7 I. Mesleki Riskler...7 II. Fizyolojik Riskler...7 III. Sosyo-ekonomik Riskler...8 3. SOSYAL GÜVENLİK TEKNİKLERİ VE TARİHSEL GELİŞİM...10 I. Bireysel Teknikler (Tasarruf)...10 II. Kollektif Teknikler...10 1. Yardım... 10 2. Yardımlaşma sandıkları (dernekleri)... 11 3. İşverenin sorumluluğu... 13 4. Özel sigortalar... 14 5. Sosyal sigortalar... 15 6. Sosyal yardımlar ve sosyal hizmetler... 16 4. SOSYAL GÜVENLİĞİN ULUSLARARASI BOYUTLARI... 19 I. Bazı Yabancı Ülkelerde Sosyal Güvenlik...19

X II. İçindekiler 1. Almanya... 20 2. Birleşik Krallık (İngiltere)... 24 a) Tarihi gelişim... 24 b) Beveridge Raporu... 26 aa) Yönetimde birlik... 27 bb) Primlerde birlik, ödemede zorunluluk... 27 cc) Tam çalıştırma ve sağlık politikası ile bütünlük... 27 dd) Kişisel sorumluluk... 27 ee) Ailenin ihtiyaçları... 27 ff) Yaygın bir sosyal güvenlik... 28 c) Savaştan sonraki gelişmeler... 28 3. Fransa... 31 4. Şili... 34 5. Amerika Birleşik Devletleri... 36 6. İsveç... 38 7. Diğer Ülkelerde... 42 Uluslararası Belgeler...44 1. Çok taraflı antlaşmalar... 44 a) Atlantik Paktı... 44 b) Filadelfiya Bildirgesi... 44 c) İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi... 44 d) Sosyal Güvenliğin Asgari Normlarına İlişkin 102 Sayılı ILO Sözleşmesi... 45 e) Avrupa Sosyal Güvenlik Kodu... 45 f) Uluslararası Taşıma İşlerinde Çalışan İşçilerin Sosyal Güvenliğine İlişkin Avrupa Sözleşmesi... 46 g) Avrupa Topluluğu (Birliği) Antlaşması... 46 aa) Kurucu antlaşmalarda sosyal güvenlik... 46 bb) Tüzüklerde sosyal güvenlik... 48 cc) AB şartlarında (charters) sosyal güvenlik... 50 h) Avrupa Sosyal Şartı... 51

İçindekiler XI ı) Vatandaşlarla Vatandaş Olmayan Kimselere Sosyal Güvenlik Konusunda Eşit İşlem Yapılması Hakkında Sözleşme... 52 i) Avrupa Sosyal Güvenlik Sözleşmesi... 52 2. İki taraflı antlaşmalar... 52 5. SOSYAL GÜVENLİĞİN EKONOMİK, DEMOGRAFİK YAPI, SOSYOLOJİ VE VERGİ SİSTEMİ İLE İLİŞKİSİ... 55 I. Sosyal Güvenliğin Ekonomik Yapı ile İlişkisi...55 II. 1. Ekonomik düzenin sosyal güvenlik sistemine etkisi... 55 2. Sosyal güvenliğin ekonomik düzene etkisi... 56 Sosyal Güvenliğin Demografik Yapı ile İlişkisi...58 III. Sosyal Güvenliğin Vergi Sistemi ile İlişkisi...59 IV. Sosyal Güvenliğin Sosyoloji ile İlişkisi...61 II. BÖLÜM TÜRK SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ 6. SİSTEMİN ANA ÖZELLİKLERİ... 63 7. TARİHSEL GELİŞİM... 66 I. Osmanlı İmparatorluğu nda...66 II. TBMM Hükümeti Devrinde...68 III. Cumhuriyetin İlanından Sonra...69 1. 1924 Anayasasından sonra... 69 2. 1961 Anayasasından sonra... 70 3. 1982 Anayasasından sonra... 71 8. SOSYAL GÜVENLİĞİN HUKUK SİSTEMİMİZDEKİ YERİ... 75 I. Sosyal Güvenlik ve Anayasa...75 1. Anayasanın sosyal güvenlikle doğrudan doğruya ilgili hükümleri... 75 2. Anayasadaki diğer hükümler... 77 II. Kamu Hukukuna Dahildir...79

XII İçindekiler III. Sosyal Güvenlik Hukuku - İş Hukuku İlişkisi...81 IV. Sosyal Sigorta - Özel Sigorta İlişkisi...81 V. Sosyal Sigorta - Medeni Hukuk İlişkisi...83 9. SOSYAL GÜVENLİK KURUMLARI... 85 I. Sosyal Güvenlik Kurumu...86 1. Kuruluş nedenleri... 87 2. Kurumun hukuki statüsü, amacı ve görevleri... 90 3. Kurumun organları... 91 4. Kurum teşkilatı... 93 5. Personel ve mali yapısı... 95 II. Türkiye İş Kurumu...97 1. Genel olarak... 97 2. Kurumun amacı, kapsam ve niteliği... 98 3. Kurumun görevleri... 99 4. Kurumun organları... 99 5. Personel statüsü ve Kurum gelirleri... 101 6. Özel istihdam büroları... 102 III. Özel Sandıklar...104 IV. Ordu Yardımlaşma Kurumu (OYAK)...107 10. YENİ SİSTEMİN GENEL GEREKÇESİ...108 III. BÖLÜM SOSYAL SİGORTALARIN ÖZELLİKLERİ, FİNANSMANI VE İŞVEREN YÜKÜMLÜLÜKLERİ 11. SOSYAL SİGORTALARIN ÖZELLİKLERİ...115 I. Sosyal Sigortaları Biçimlendiren Temel İlkeler...115 1. Sosyal koruma ilkesi... 115 2. Dayanışma ilkesi... 115 3. Sosyal denkleştirme ilkesi... 116

İçindekiler XIII II. 4. Zorunluluk ilkesi... 116 Sosyal Sigortaların Özellikleri...116 1. Sosyal sigorta ilişkisi kurar... 116 a) Genel olarak... 116 b) Sigortalılık süresi ve sigortalılık niteliği... 117 2. Zorunluluk esasına dayanır... 120 3. Aile ödenekleri sigortasını kapsamına almamıştır... 121 4. Sosyal sigortalar uygulamasında devletin sınırlı mali desteği benimsenmiştir... 123 5. Uyuşmazlıklara iş mahkemeleri bakar... 124 III. Sosyal Sigortalarda Edimler (Yardımlar)...127 1. Türleri... 127 2. Sosyal edim (yardım) hakkının doğuşu... 128 3. Sosyal edimlerin birleşmesi... 129 4. Sosyal edimlerin kesilmesi ve geri alınması... 129 5. Sosyal edimin zamanaşımına ya da hak düşümüne uğraması ve haczedilemezlik... 129 12. SOSYAL SİGORTALARIN FİNANSMANI VE PRİMLER...130 I. Finansman... 130 1. Finansman kaynakları... 130 2. Finansman yöntemleri... 132 a) Biriktirme (kapitalizasyon) yöntemi... 132 b) Dağıtım (pay as you go) yöntemi... 133 II. Primler... 134 1. Prim ödeme yöntemleri... 134 a) Çok prim yöntemi... 135 b) Tek prim yöntemi... 135 2. Primin hukuksal niteliği... 136 3. Prim miktarlarının hesaplanması... 137 a) md. 4/I(a) bendine tâbi sigortalılar bakımından... 137

XIV İçindekiler aa) Aylık kazancın hesaplanması... 137 aaa) Hesaba dahil edilecek gelirler...137 bbb)prim kesintisinden tamamen veya kısmen muaf olan kazançlar...140 b) md. 4/I(b) bendine tâbi sigortalılar bakımından... 144 c) md. 4/I(c) bendine tâbi sigortalılar bakımından... 145 d) Yalnızca genel sağlık sigortasına tâbi olan sigortalılar bakımından... 147 4. Günlük kazancın hesaplanması... 148 5. Aynı sigortalılık haline tâbi olarak çalışma durumunda primlerin hesabı... 148 6. Kısmi süreli çalışanlarda prim ödeme gün sayısının hesaplanması... 148 7. Primlerin hesabına esas alınacak kazancın sınırları... 149 8. Üst sınırı aşan ödemeler: Devrik matrah... 150 9. Prim oranları ve türleri... 151 a) Kısa vadeli sigorta kolları primi... 152 aa) Prim oranı... 152 bb) İşyerinin girdiği tehlike sınıf ve derecesinin belirlenmesi... 152 b) Uzun vadeli sigorta kolları primi... 153 aa) Prim oranı... 153 bb) Uzun vadeli sigorta kollarına Hazine katkısı... 154 c) Genel sağlık sigortası primi... 156 d) İşsizlik sigortası primi... 156 e) Sosyal güvenlik destek primi... 157 f) Yatırım ve istihdamı teşvike yönelik prim indirimleri... 158 aa) 5084 sayılı Kanun uyarınca... 158 bb) 5763 sayılı Kanun uyarınca... 159 cc) 5921 sayılı Kanun uyarınca... 160 dd) 5746 sayılı Kanun uyarınca... 163 ee) 6111 sayılı Kanun uyarınca... 163 10. Primlerin ödenmesi... 169 a) Prim ödeme yükümlüsü... 169 b) Primlerin ödenme süresi... 170

İçindekiler XV c) Erken ödeme indirimi... 172 d) Afet halinde sürenin uzatılması... 172 11. Süresinde ödenmeyen primlere gecikme cezası ve gecikme zammı uygulanması... 172 12. Kurumun prim ve diğer alacaklarının ödenmesinden işverenle birlikte sorumlu tutulanlar... 175 13. Yersiz alınan primlerin iadesi ve zamanaşımı... 183 14. Kurum alacaklarında zamanaşımı... 185 15. Prim belgelerinin Kurumca re sen düzenlenmesi ve primlerin tahsili... 186 a) Re sen düzenlemenin koşulları... 186 b) İşverenin itirazı... 187 16. Asgari işçilik miktarının re sen tespiti ve uzlaşma... 188 a) Re sen tespit... 188 b) Uzlaşma... 190 13. İŞVEREN YÜKÜMLÜLÜKLERİ... 192 I. İşyerinin ve Sigortalılığın Bildirimi Yükümlülüğü... 192 1. İşyerinin bildirimi... 192 2. Alt işverenin ve sigortalıyı devralan işverenin bildirimi... 194 3. Sigortalılığın başlangıcının bildirimi... 195 a) Md. 4/I(a) bendi kapsamına giren sigortalılık ilişkisinde... 195 aa) Genel kural: İşe başlamadan önce bildirim... 195 bb) İstisnalar... 196 aaa) İnşaat, balıkçılık ve tarım işyerlerinde işe başlatılacak sigortalılar...196 bbb) Yabancı ülkelere sefer yapan ulaşım araçlarında ve sefer sırasında işe başlatılacak sigortalılar...196 ccc) İlk kez işyeri bildirgesi verilen işyerlerinde işe başlatılacak sigortalılar...196 ddd) Kamu idareleri tarafından yurt dışı göreve gönderilenler..196 eee) Kamu idareleri tarafından çalıştırılan 4447 sayılı Kanun uyarınca işsizlik sigortasına tâbi olmayan sözleşmeli personel...196

XVI İçindekiler fff) Maliye Bakanlığı vizesine tâbi olarak kamu idarelerinde çalışanlar...197 ggg) 4046 sayılı Kanun uyarınca özelleştirilen yerlerden diğer kamu kurum ve kuruluşlarına naklen atanan sözleşmeli veya kapsam dışı personel...197 hhh)bir işyerinden diğerine nakledilen sigortalılar...197 b) İşe giriş bildirgesinin Kuruma verilmesi... 198 c) Sigortalının kendisini bildirmesi... 198 d) Md. 4/I(b) bendi kapsamına giren sigortalılık ilişkisinde... 198 aa) Gelir vergisi mükellefi olanlar... 198 bb) Gelir vergisinden muaf olanlar... 198 cc) Şirket ortakları... 199 dd) Köy ve mahalle muhtarları... 199 ee) Tarımda bağımsız çalışanlar... 199 ff) Jokey ve antrenörler... 200 gg) Muafiyet koşulları ortadan kalkan bağımsız çalışanlar... 200 e) Md. 4/I(c) bendi kapsamına giren sigortalılık ilişkisinde... 200 4. Kamu idareleri ve bankaların bildirimi... 201 5. Sigortalıların Kurumca re sen tescil edilmesi... 201 6. Sigortalılığın sona erdiğinin bildirimi... 201 a) Md. 4/I(a) bendine tâbi sigortalılar... 201 b) Md. 4/I(b) bendine tâbi sigortalılar... 202 c) Md. 4/I(c) bendine tâbi sigortalılar... 203 7. Sigortalılığın bildirilmemesi... 203 a) İdari para cezası uygulanması... 203 b) Sigortalı hizmetin hükmen (yargı kararıyla) tespiti... 204 II. Aylık Prim ve Hizmet Belgesi Verme ve Prim Ödeme Yükümlülüğü... 214 1. Genel olarak... 214 2. Aylık prim ve hizmet belgesinin düzenlenmesi... 214 3. Aylık prim ve hizmet belgesinin Kuruma verilme biçimi ve süresi... 215 4. Eksik gün bildirimi... 218 5. Prim ödeme yükümlülüğü... 220

İçindekiler XVII IV. BÖLÜM SOSYAL SİGORTALARIN KAPSAMI VE İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIK 14. KİŞİLER AÇISINDAN KAPSAMI...221 I. Genel Kural... 221 II. Md. 4/I(a) Bendi Kapsamında Sigortalı Sayılanlar... 222 1. İş sözleşmesine dayanarak çalışanlar... 222 a) İş sözleşmesinin unsurları... 222 b) Yabancılık unsuru... 228 2. İşçi sendikaları, konfederasyonları ve şubelerinin yönetim kurullarına seçilenler... 230 3. Sanatçılar, düşünürler ve yazarlar... 230 4. Koruma bekçileri... 231 5. Genel kadınlar... 231 6. Usta öğreticiler ve kamu idarelerinde ücret karşılığı ders verenler... 231 7. Geçici personel... 231 III. Md. 4/I(b) Bendi Kapsamında Sigortalı Sayılanlar... 232 1. Ticari kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar... 232 a) Serbest muhasebeci ve mali müşavirler... 232 b) Serbest çalışan avukatlar... 232 2. Gelir vergisinden muaf olup, Esnaf ve Sanatkâr Siciline kayıtlı olanlar... 233 3. Şirket ortakları... 234 4. Tarımsal faaliyette bulunanlar... 234 5. Köy ve mahalle muhtarları... 235 6. 6132 sayılı At Yarışları Hakkında Kanuna tâbi jokey ve antrenörler... 235 IV. Md. 4/I(c) Bendi Kapsamında Sigortalı Sayılanlar... 235 1. Kamu idarelerinde çalışanlar... 236 2. 657 sayılı Kanun md. 86 uyarınca açıktan vekil atananlar... 237 3. Kamu idarelerinde seçim veya atama yoluyla göreve gelenler... 237

XVIII İçindekiler 4. Başbakan, bakanlar ile TBMM üyeleri... 237 5. Belediye başkanları, il encümeninin seçimle gelen üyeleri... 237 6. Kamu görevlileri sendika, sendika şubesi ve konfederasyon yönetim kuruluna seçilenlerden aylıksız izne ayrılanlar... 238 7. Askeri öğrenciler... 239 8. Polis Akademisi öğrencileri ile Emniyet Genel Müdürlüğü hesabına öğrenim görenler... 239 9. 5434 sayılı Kanun hükümleri uygulanacak sigortalılar... 239 10. Sözleşmeli er ve erbaşlar... 240 V. Kısmen Sigortalı Sayılanlar... 241 1. Aday çırak, çırak ve stajyerler... 241 2. Stajyer öğrenciler... 242 3. 2547 sayılı Kanuna göre çalıştırılan öğrenciler... 242 4. Ceza infaz kurumları ile tutukevlerinde çalışanlar... 245 5. İşKur kursiyerleri... 246 6. Sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerin yanlarında çalıştırdıkları Türk işçileri... 246 7. 4046 sayılı Kanuna göre iş kaybı tazminatı alanlar... 247 8. Sosyal güvenlik destek primine tâbi çalışanlar... 247 9. Harp malulleri ve vazife malulleri... 250 10. Taksiciler, dolmuşçular ve kısmi süreli çalışan sanatçılar... 251 Vl. Sigortalı Sayılmayanlar... 251 1. Tarım veya orman işlerinde iş sözleşmesiyle süreksiz çalışanlar... 252 2. Tarımda bağımsız çalışanlardan geliri düşük olanlar... 253 3. Diğer bağımsız çalışanlardan geliri düşük olanlar... 254 4. İşverenin ücretsiz çalışan eşi... 254 5. Aynı konutta hısımlar arasında yapılan işlerde çalışanlar... 255 6. Ev hizmetlerinde çalışanlar... 255 7. Askerlik hizmetini yapmakta olanlar... 256 8. Mesleki eğitimine ilişkin olarak tatbiki nitelikte yapım ve üretim işlerinde çalışan öğrenciler... 256

İçindekiler XIX 9. Sağlık kurumlarında işe alıştırılmakta olan hasta veya sakatlar... 257 10.Türkiye ye gönderilen yabancı işyeri temsilcileri... 257 11. Md. 4/I(b) ve (c) bendi kapsamında faaliyette bulunup 18 yaşını doldurmamış olanlar... 258 12. Kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde çalışanlar... 258 13. Büyükelçilik ve konsolosluklarda iş sözleşmesiyle çalışanlar... 259 14. Yurt dışında ikamet eden bağımsız çalışanlar... 259 VII. Sigortalılık Hallerinin Çakışması... 259 VIII. İşveren, İşveren Vekili ve Alt İşveren Kavramı... 263 1. İşveren... 263 2. İşveren vekili... 264 3. Alt işveren... 264 15. YER AÇISINDAN KAPSAMI... 268 I. İşyeri... 268 II. İşyerinin Sınırları... 269 1. Asıl işyeri... 269 2. İşyerine bağlı yerler... 269 3. İşyerinin eklentileri... 269 4. Araçlar... 269 16. İSTEĞE BAĞLI SİGORTALILIK... 271 I. Genel Olarak... 271 II. İsteğe Bağlı Sigortalılığın Koşulları... 273 1. Türkiye de ikamet etmek... 273 2. 18 yaşını doldurmuş olmak... 274 3. Zorunlu sigortalı olmamak veya ay içerisinde 30 günden az çalışmak... 274 4. Kendi sigortalılığı nedeniyle aylık almamak... 274 5. Kuruma başvuru... 275 III. İsteğe Bağlı Sigortanın Hükümleri... 276 1. İsteğe bağlı sigortanın başlangıcı... 276

XX İçindekiler 2. İsteğe bağlı sigortada prim tutarı... 277 3. İsteğe bağlı sigorta priminin ödenmesi... 278 4. İsteğe bağlı sigortalının genel sağlık sigortasından yararlanması... 279 5. İsteğe bağlı sigorta ilişkisinin sona ermesi... 279 a) Sigortalının talepte bulunması... 279 b) Aylık bağlanması için talepte bulunmak... 280 c) Yurt dışında ikamet etmeye başlamak... 280 d) Zorunlu sigortaya tâbi bir işte çalışmaya başlamak... 280 e) Sigortalının ölümü... 281 f) Sigortalının yurt dışındaki çalışmasının sona ermesi... 281 6. İsteğe bağlı sigortalılık süresinin etkisi... 281 IV. 5510 Sayılı Kanundan Önce İsteğe Bağlı Sigortalı Olanların Durumu... 282 V. BÖLÜM SOSYAL SİGORTA TÜRLERİ İTİBARİYLE KISA VADELİ SİGORTA KOLLARI 17. İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI SİGORTASI... 283 I. İş Kazası... 284 1. Tanımı... 284 2. Unsurları... 285 a) Sigortalı olma... 285 b) Kazaya uğrama... 286 aa) Dıştan gelen bir etken... 286 bb) İstenilmeyen bir olay... 287 cc) Ani olması... 288 c) Uygun illiyet bağı bulunması... 288 aa) Sigortalının gördüğü işle kaza olayı arasında bağlantı... 288 bb) Kaza olayı ile uğranılan zarar arasında bağlantı... 295 d) Sigortalının bedence veya ruhça bir zarara uğraması... 295 3. İş kazasının tespiti... 296

İçindekiler XXI II. Meslek Hastalığı... 297 1. Tanımı... 297 2. Unsurları... 297 a) Sigortalı olma... 297 b) Hastalık veya sakatlığın yürütülen işin sonucu olarak ortaya çıkması... 297 c) Belirli bir zaman parçası içinde meydana gelmesi... 298 d) Hastalığın Yönetmelikte yer alması ve belirtilen süre içinde meydana çıkması... 298 e) Hastalığın Kurum Sağlık Kurulu raporu ile saptanması... 301 f) Sigortalının bedence veya ruhça bir zarara uğraması... 301 III. İş Kazası ve Meslek Hastalığının Kuruma Bildirilmesi... 302 IV. Sigorta Yardımları... 303 1. Sigortalıya yapılacak ödemeler... 303 a) Geçici iş göremezlik ödeneği... 303 b) Sürekli iş göremezlik geliri... 305 c) Gelir ve ödeneğin indirilmesi... 306 d) Ölen sigortalının geride kalanlarına yapılacak ödemeler... 307 aa) Sigortalının hak sahiplerine gelir bağlanması... 307 aaa) Eşin hak sahipliği...307 bbb) Çocukların hak sahipliği...307 ccc) Ana ve babanın hak sahipliği...309 bb) Ölüm gelirinin hak sahipleri arasında paylaştırılması... 309 aaa) Eşe bağlanan gelirin oranı...309 bbb) Çocuklara bağlanan gelirlerin oranı...309 ccc) Ana ve babaya bağlanan gelirlerin oranı...310 cc) Ölüm gelirinin kesilmesi, tekrar bağlanması... 310 aaa) Dul eşin geliri...310 bbb) Erkek çocukların geliri...311 ccc) Kız çocukların geliri...311 ddd) Malul çocukların geliri...312 eee) Ana ve babanın geliri...312

XXII İçindekiler fff) Durum değişiklikleri...312 dd) Evlenme ödeneği verilmesi... 313 ee) Cenaze ödeneği... 313 V. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Halinde Kurumun Rücu Hakkı... 313 1. İşverenin sorumluluğu... 314 a) Kurumun işverene rücu hakkının hukuki niteliği... 315 b) Kurumun işverene rücu hakkının koşulları... 317 2. Üçüncü kişilerin ve çalıştıranın sorumluluğu... 322 3. Sigortalıların süresinde Kuruma bildirilmemesinden doğan sorumluluk... 323 18. HASTALIK SİGORTASI... 327 I. Genel Olarak... 327 II. Hastalık Sigortasında Geçici İş Göremezlik Ödeneğinden Yararlanma Koşulları... 327 1. Hastalanma... 327 2. Geçici iş göremezlik halinin iki günden fazla sürmesi... 327 3. Belli bir süre prim ödemiş olma... 328 4. Kuruma başvuru... 328 III. Geçici İş Göremezlik Ödeneği... 328 IV. Geçici İş Göremezlik Ödeneğinin İndirilmesi veya Geri Alınması... 329 V. Hastalık Sigortasında Kurumun Rücu Hakkı... 330 19. ANALIK SİGORTASI... 334 I. Genel Olarak... 334 II. Analık Sigortası Yardımlarından Yararlanma Şartları... 334 1. Analık durumunun ortaya çıkması... 334 2. Yararlanma hakkına sahip olanlar... 335 3. Belli bir süre prim ödenmiş olma... 335 4. Kuruma başvuru... 336 III. Analık Sigortası Yardımları... 336 1. Emzirme ödeneği... 337

İçindekiler XXIII 2. Geçici iş göremezlik ödeneği... 337 IV. Geçici İş Göremezlik Ödeneğinin İndirilmesi veya Geri Alınması... 338 V. Analık Sigortasında Kurumun Rücu Hakkı... 339 VI. Kısa Vadeli Sigorta Kolları Bakımından Dikkate Alınmayacak Süreler... 339 VI. BÖLÜM SOSYAL SİGORTA TÜRLERİ İTİBARİYLE UZUN VADELİ SİGORTA KOLLARI 20. MALULLÜK SİGORTASI... 341 I. Malullük Aylığından Yararlanma Koşulları... 342 1. Malullüğün meydana gelmesi ve tespiti... 342 2. Malullüğün ilk çalışmaya başladıktan sonra ortaya çıkmış olması... 348 3. Sigortalılık süresi ve prim ödeme koşulu... 349 4. İşten ayrılarak Kuruma başvuru... 351 II. Malullük Aylığının Hesaplanması ve Bağlanması... 351 III. Aylığın Başlangıcı... 353 IV. Değişen Sağlık Durumuna Göre Aylığın Arttırılması, Azaltılması veya Kesilmesi... 353 V. Çalışmaya Başlama Nedeniyle Aylığın Kesilmesi... 354 VI. Vazife Malullüğü... 354 VII. Diğer Yardımlar... 356 VIII. Maluliyet Sigortası Bakımından Üçüncü Kişinin Sorumluluğu... 357 IX. Kanunun Yürürlük Tarihinden Önce Aylığa Hak Kazanmış Olanlar... 358 21. YAŞLILIK SİGORTASI... 360 I. Genel Olarak... 360 II. Yaşlılık Aylığından Yararlanma Koşulları... 361 1. Belirli bir yaşın, prim ödeme gün sayısının ve sigortalılık süresinin tamamlanması... 362 a) 8.9.1999 a kadarki dönem... 368 b) 8.9.1999 30.4.2008 arasındaki dönem... 370

XXIV İçindekiler c) 30.4.2008 den sonraki dönem... 374 2. İşten ayrılma ve Kuruma başvuru... 377 III. Kolaylaştırılmış Emeklilik Koşulları... 378 1. 1.10.2008 tarihinden önce sigortalı olanlar... 379 a) Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanlar... 379 b) Sigortalı olarak işe başlamadan önce malul olanlar... 380 c) Sakatlık nedeniyle vergi indiriminden yararlananlar... 381 2. 1.10.2008 tarihinden sonra sigortalı olanlar... 381 a) İşe başlamadan önce malul olanlar... 382 b) Çalışma gücündeki kayıp oranı %60 dan az olanlar... 382 c) Maden işyerlerinin yeraltı işlerinde çalışanlar... 382 d) Erken yaşlanan sigortalılar... 384 e) Sürekli bakıma muhtaç derecede malul çocuğu bulunan kadın sigortalılar... 384 IV. Farazi Hizmet Süreleri... 385 1. Fiili hizmet süresi zammı... 385 2. İtibari hizmet süresi zammı... 387 V. Yaşlılık Sigortası Yardımları... 388 1. Yaşlılık aylığının başlangıcı, kesilmesi, yeniden bağlanması ve hesabı... 388 a) Aylığın başlangıcı... 388 b) Aylığın kesilmesi ve yeniden bağlanması... 389 c) Aylığın hesabı... 390 d) Aylığın devir ve haciz yasağı... 392 2. Yaşlılık toptan ödemesi ve ihya... 393 3. Sağlık yardımları... 395 4. Kamu görevlilerine emekli ikramiyesi... 395 5. Kanunun yürürlük tarihinden önce topluluk sigortasına tâbi avukat ve noterler... 395 6. Yaşlılık aylığı hesabında geçiş hükümleri... 396 22. ÖLÜM SİGORTASI... 399

İçindekiler XXV I. Genel Olarak... 399 II. Ölüm Sigortası Yardımlarından Yararlanma Koşulları... 399 1. Sigortalının ölümü... 399 2. Belli bir süre sigortalı olup prim ödemiş yahut Kurumla ilişkisi olma... 400 3. Sigortalının hak sahipleri olma... 401 a) Eşin hak sahipliği... 402 b) Çocukların hak sahipliği... 402 c) Ana ve babanın hak sahipliği... 403 III. Ölüm Sigortasından Sağlanan Yardımlar... 404 1. Ölüm aylığı... 404 a) Aylığın hesaplanması... 404 b) Aylığın hak sahipleri arasında paylaştırılması... 405 aa) Eşin payı... 405 bb) Çocukların payı... 405 cc) Ana babanın payı... 405 c) Ölüm aylığının başlaması, kesilmesi ve tekrar başlaması... 406 aa) Dul eşin aylıkları... 407 bb) Erkek çocukların aylıkları... 407 cc) Kız çocukların aylıkları... 408 dd) Malul çocukların aylıkları... 408 ee) Ana ve babanın aylıkları... 409 2. Ölüm toptan ödemesi ve ihya... 409 3. Evlenme ödeneği verilmesi... 411 4. Cenaze giderlerinin ödenmesi... 411 5. Sağlık yardımı yapılması... 412 III. Ölüm Sigortasında Rücu... 412 23. GELİR VE AYLIKLARIN BİRLEŞMESİ, GELİR VE AYLIK BAĞLANMASINI ENGELLEYEN HALLER... 414 I. Gelir ve Aylıkların Birleşmesi... 414 1. Aylıkların birleşmesi... 414