Türkiye de Stratejik Araştırma Merkezleri: BİLGESAM Örneği Doç.Dr. Atilla Sandıklı Giriş Dünya 20. yüzyılın sonunda başlayan ve halen devam eden hızlı bir değişim süreci yaşamaktadır. Bu süreç içinde Soğuk Savaş sona ermiş, küreselleşme olgusu; insanları, toplumları, şirketleri, devletleri ve uluslararası ilişkiler ortamını derinden etkilemiştir. Değişen güç dengelerine uygun olarak yeni bir dünya düzeninin temelleri atılmaya başlanmıştır. Günümüzde devletlerin başarısı büyük ölçüde değişen dinamiklere uyum sağlayabilmelerine ve milli hedeflerinin gerçekleştirilmesinde bu dinamikleri kullanabilmelerine bağlıdır. Başarılı olan devletler hızla gelişerek dünyanın zenginlik ve refahından en üst düzeyde yararlanmakta, başarısız olanlar ise marjinalleşmekte, ağırlaşan ve karmaşıklaşan sorunlar altında ezilmektedir. Bu nedenle, günümüzün hızla değişen dinamik koşullarına uygun, doğru politikaların belirlenmesi ve bu politikaların başarılı olarak uygulanabilmesi için gereken prensiplerin tespit edilmesi büyük önem arz etmektedir. Soğuk Savaş döneminden sonra iki kutuplu dünyanın ortadan kalkması ve çok merkezli bir dünya düzeni oluşması, ülkeleri artık süper güçlerin belirledikleri politikaların birer oyuncusu olmaktan çıkarmıştır. Günümüzde bölgesel güçler küresel güçlerin politikalarını dikkate alarak kendi politikalarını uygulayabilmektedir. Dolayısıyla her ülkenin -özellikle Türkiye gibi bölgesel güçlerin- artık gelişen olaylara veya bölgesindeki gelişmelere seyirci veya belirlenmiş bir senaryonun oyuncusu olarak değil; tam tersi bölge ile ilgili kendi politik hedefleri doğrultusunda, bölgeyi yönlendirebilecek ve o bölgede barış ve istikrara katkı yapacak şekilde veriler ve farklı bakış açıları üretmesi gerekmektedir. Bu nedenle, son yıllarda Türkiye de stratejik araştırma merkezleri önem kazanmış ve her geçen gün stratejik araştırmalar merkezlerinin sayısı artmaktadır. 1
Stratejik araştırma merkezlerinin sınıflandırılması Türkiye deki araştırma merkezleri yapısal özellikleri bakımından üç ana başlık altında sınıflandırılabilir: 1. Kaynaklarına göre araştırma merkezleri Kaynaklarına göre araştırma merkezleri kamu ve özel araştırma merkezleri olarak ayrılabilir. Kamuya ait araştırma merkezleri, bürokrasi içinde çeşitli kademelerde yer aldığı gibi, üniversitelerde de çok sayıda stratejik araştırma merkezi bulunmaktadır. Türkiye de farklı hukuki statülerde özel stratejik araştırma merkezleri de bulunmaktadır. Bu araştırma merkezleri üyelerinin sağladıkları aidat ve bağışlarla finansman ihtiyaçlarını karşılayabildikleri gibi, gerek yurtiçi ve gerekse yurtdışındaki kurumların hibe ve finansman desteğinden istifade etmektedirler. Devletin kendi bünyesi içindeki stratejik araştırma merkezlerinin dışında farklı görüşlere, değişik özelliklere sahip özel araştırma merkezlerinin olması ve bunların gerek veri ve senaryo üretiminde, gerekse politika üretiminde katkı sağlaması devlet yöneticilerinin vizyonunu genişletmektedir. Bu da daha doğru politikaların üretilmesini ve uygulama hatalarının minimuma indirilmesini sağlamaktadır. 2. Hukuki statülerine göre araştırma merkezleri Hukuki statülerine göre araştırma merkezleri, vakıf, dernek ve şirket olarak teşkilatlanmaktadır. 3. Görüş ve düşüncelerine göre stratejik araştırma merkezleri Görüş ve düşüncelerine göre stratejik araştırma merkezleri, siyasi iktidar yanlısı olanlar, siyasi iktidara muhalif olanlar ve tarafsız olanlar olarak sınıflandırılabilir. Farklı görüşlere sahip stratejik araştırma merkezleri görüş ve önerileri yöneticilerin ve dış politika karar alıcılarının olaya farklı noktalardan bakmalarına imkan sağlamaktadır. Bu sayede her politikanın alternatifi de zaman içinde oluşmakta, bu da demokratik ülkelerde yönetimlerin değişmesiyle beraber yeni politikaların belirlenmesi ve uygulanması için geçecek süreyi azaltmaktadır. Farklı stratejik araştırma merkezlerinin yapmış olduğu çalışmalar, aynı dış politika olaylarına farklı yönlerden bakmak suretiyle gelişen olayların 2
daha doğru bir şekilde algılanmasını da sağlamaktadır. Bu algılamalara uygun olarak ortaya konan optimal politikaların verimliliği ve etkinliği de artmaktadır. Bu açıdan bakıldığında sadece hükümete yakın araştırma merkezlerinin değil, diğer araştırma merkezlerinin çalışmaları da dolaylı olarak uygulanan politikalar üzerinde etkili olmaktadır. Stratejik araştırma merkezleri, sınıflandırmada hangi bölüme dahil olurlarsa olsunlar, demokrasilerin ayrılmaz bir parçası olarak farklı görüş ve düşünceleriyle, ürettikleri politika önerileriyle ortak aklın oluşturulmasına zenginlik katmaktadırlar. Ayrıca siyasi kademelere, bürokrasiye ve üniversitelere eleman yetiştirmektedirler. Sorunlar ve Çözüm Önerileri Araştırma merkezleri arasında işbirliği alanları kısıtlıdır; üstelik maddi ve düşünsel olmak üzere farklı rekabet türlerinin varlığından bahsedilebilir. Sektör, belirgin bir rekabetin olduğu ancak bu rekabetin yazılı kurallarının olmadığı, ilişkilerin karşılıklı centilmenlik anlayışıyla tanzim edildiği ve her araştırma merkezinin birbirini bir biçimde tanıdığı küçük bir alandır. Diğer bir yarış alanı ise bürokrasiyle iletişim kurma, bürokrasiden bilgi alabilme ve muhatap bulmadır. Araştırma merkezleri rapor hazırlarken kamu kurum ve kuruluşları ile ilişkiye geçerek özellikle güvenlik ve dış politika konuları gibi kamuyla açık bilgi paylaşımının dar olduğu alanlara dair veri toplamaları veya temin edilen bilginin sağlamasını yapmaları gerekir. Türkiye deki düşünce kuruluşları birbirlerini tanımak, işbirliğini arttırmak ve karşılaştıkları sorunları ortaya koyarak çözüm üretmek amacıyla 2010 yılından itibaren düzenli olarak toplantılar yapılmaktadır. Bu toplantılarda Türkiye Düşünce Kuruluşları Platformu nun gayri resmi alt yapısının hazırlanmasına karar verilmiştir. Ayrıca düşünce kuruluşlarının sorunlarının belirlenmesi ve bu sorunların çözümlenmesi için neler yapılması gerektiği konusunda çalışmalar sürdürülmektedir. Platform çerçevesinde dış politikadaki gelişmeleri konu alan ortak bir yıllık uluslararası ilişkiler konferansının düzenlenmesi konusunda görüş birliğine varılmıştır. Araştırma merkezleri arasında iletişimin ve işbirliğinin geliştirilmesi için kurumların uzmanlarının ortak makale yazması, beyin fırtınalarıyla fikir alış-verişinde bulunmaları, her kurumun internet sitesinde diğer kurumların linkini vermesi, yurt dışı veya yurt içi düşünce 3
kuruluşları toplantılarına araştırma merkezlerinin birbirlerini davet etmesi gibi öneriler dile getirilmiştir. Ayrıca stratejik araştırma merkezlerinin finansal sorunlarının giderilmesi için düşünce kuruluşlarının vergiden muaf tutulması ile özel bağış elde etme yollarının çeşitlendirilmesi konuları üzerinde durulmaktadır. Bu kapsamda düşünce kuruluşlarının altyapılarının geliştirilmesi için bireysel ve kurumsal destek sağlanması, proje bazındaki çalışmalarında vergilendirmenin düşürülmesi, mali destek sağlayan özel şirketlerin vergi matrahlarından düşürülen miktarın yükseltilmesi gibi tedbirler alınması faydalı olacaktır. Siyasi partiler gibi düşünce kuruluşları da demokrasilerin vazgeçilmez unsurları olarak değerlendirilmeli ve bu kuruluşların gelişmesi için gerekli finansal desteğin arttırılmasını sağlayacak tedbirler alınmalıdır. BILGESAM Örneği BİLGESAM farklı bilim dallarındaki, farklı düşüncedeki akil adamları, bilim adamlarını, genç ve dinamik araştırmacıları bir araya getiren bağımsız ve bağlantısız bir araştırma merkezidir. Kaynağını üye aidatları ve hazırladıkları projelere sağlanan desteklerle karşılamaktadır. Bugüne kadar alan araştırmaları dahil çok sayıda ve uzun soluklu projeler hazırlamış ve bu projelere gerekli kaynakları bularak gerçekleştirmiştir. Olaylara ve sorunlara milli bakış, farklı görüşler ve özgün yaklaşımlar, disiplinler arası bilimsel yöntemler, bilge adamların deneyimleriyle genç ve dinamik araştırmacıların yaklaşımlarından doğan sinerji, bağımsız, bağlantısız ve esnek bir organizasyon, farklı projeler ve farklı sponsorlar BİLGESAM ın temel nitelikleridir. Finansal açıdan BİLGESAM ın yapısı incelendiğinde, herhangi bir parti, ideolojik ve siyasi örgütlenmenin içinde yer almadığı için bilimsel akılcılığa, farklı görüşlere önem veren kurumlardan ve insanlardan kaynak sağlamaktadır. Mevcut yapı içinde Ortaklar Kurulu BİLGESAM ın rutin ihtiyaçlarını temin etmektedir. İlave ihtiyaçlar ise hazırlanan projelere sağlanan desteklerle karşılanmaktadır. Sınırlamalar olsa da, BİLGESAM sosyal sorumluluk anlayışı çerçevesinde maliyetlerini minimize etmek suretiyle etkinliğini artırmaya çalışmaktadır. BILGESAM ın amacı dünyadaki ve yurt içindeki gelişmeleri takip ederek geleceğe yönelik öngörülerde bulunmak, Türkiye nin ikili ve çok taraflı uluslararası ilişkilerine ve güvenlik 4
stratejilerine, yurt içindeki siyasi, ekonomik, teknolojik, çevresel ve sosyo-kültürel problemlerine yönelik bilimsel araştırmalar yapmak, karar alıcılara milli menfaatler doğrultusunda gerçekçi, dinamik çözüm önerileri, karar seçenekleri ve politikalar sunmaktır. Hedefleri ise, Dünya güç merkezlerinin küresel çaplı ve bölgemize yönelik politikalarını analiz ederek dünyadaki ve bölgemizdeki muhtemel gelişmeleri öngörmek, Türkiye nin jeopolitiğini uygun şekilde değerlendiren, küresel açılımlarına katkı sağlayan vizyonunu geliştirmek ve bu vizyona uygun projeler üretmek, Değişen güvenlik ortamını analiz etmek ve tehditlere yönelik güvenlik stratejileri geliştirmek, Türkiye-AB ilişkilerinin karşılıklı menfaatleri sağlayacak şekilde sağlıklı olarak gelişmesine katkı yapmak, Türkiye nin merkezinde bulunduğu Balkanlar, Kafkaslar, Orta Asya ve Ortadoğu bölgelerinde etkinliğini attırmaya yönelik politikalar üretmek, bölgesel sorunlara çözüm önerileri geliştirerek bölgesel barış ve istikrara katkıda bulunmak, Türkiye nin siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel ve benzeri milli sorunlarını disiplinler arası bir bakış ve bilimsel yöntemlerle analiz etmek, kazanılmış tecrübelerin ışığında gerçekçi ve uygulanabilir çözüm önerileri geliştirmek, Türkiye nin sürdürülebilir kalkınmasına katkı yapacak enerji, teknoloji ve ekonomi politikaları konusunda kamuoyunu aydınlatmak, Milli kültürümüzü çağın ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde geliştirecek ve çağın ötesine taşıyacak projeler üretmek, İnsan hakları ve uzlaşma kültürünün bölgeye yerleşmesi için faaliyetler planlamak ve icra etmek, Eğitim programları, toplantılar, çalıştaylar, paneller, konferanslar ve kongreler düzenlemek, Faaliyetlerini yurtiçi ve yurtdışındaki üniversiteler ve araştırma kurumlarıyla birlikte gerçekleştirerek, katılımcı bir anlayışın yerleşmesine katkıda bulunmaktır. BİLGESAM ın Türkiye deki Stratejik Araştırma Merkezleri Arasındaki Yeri Türkiye de bazı stratejik araştırma merkezleri kamu diplomasisi şeklinde faaliyet göstermektedir. Ancak Türkiye de bu yönde faaliyet gösteren araştırma merkezlerinin dışında 5
bağımsız ve hatta tamamen muhalif olan stratejik araştırma merkezleri de vardır. Bu merkezler özellikle farklı politikalar üzerinde durmakta, çalışmalarıyla hükümetin uyguladığı politikalara eleştirel yaklaşımlar geliştirmekte ve farklı önermelerde bulunmaktadır. Bu da hükümetin politikalarını devamlı sorgulanabilir halde tutmakta ve aksaklıkların algılanması için hükümete yardımcı olmaktadır. Aslında demokrasilerde muhalif çalışmaların ana görevlerinden birisi de budur. BİLGESAM ı diğer araştırma merkezlerinden ayıran özelliklerden birincisi bilge adamların deneyimleri ile genç ve dinamik araştırmacıların bir araya getirilmesiyle ortaya çıkacak sinerjinin yapılan çalışmalara yansıtılmasıdır. BİLGESAM herhangi bir siyasi veya ideolojik yaklaşımın dışında, tamamen gerçekçi, bilimsel ve akılcı bir şekilde olayları ve gelişmeleri değerlendirmektedir. Alan araştırmalarına öncelik vererek, elde ettiği veri tabanına uygun, optimal politikalar üretmektedir. BİLGESAM ın diğer araştırma merkezlerinden yani hükümete yakın olan araştırma merkezleriyle hükümete karşı olan araştırma merkezlerinden farkı da burada ortaya çıkmaktadır. Her iki grubun da görüşlerinin optimalinin oluşturduğu değerlendirmelere, incelemelere ve sonuçlara varmaktadır. Böyle olunca da bilimsel ve akılcılık kapsamında yapmış olduğu çalışmalar hem hükümet tarafından hem de muhalefetteki araştırma merkezleri veya partiler tarafından saygıyla karşılanmakta, güvenilir bir araştırma merkezi olarak ön plana çıkmaktadır. Özgün yapısıyla toplumun her kesiminin güvenini sağlayan BİLGESAM, Bilge Adamlar Kurulu nun hazırladığı Türkiye nin Bugünü ve Yarını başlıklı çalışmasında ortaya çıkan ve Türkiye nin hızla gelişmesinin önünde engel oluşturan dış ve iç kaynaklı sorunları ortaya koymuştur. Bu sorunlarla ilgili geniş alan araştırmaları ve bilimsel raporlar hazırlamış ve politika önerileri geliştirmiştir. Bugüne kadar yaptığı bütün çalışmalar kamuoyunda büyük bir yankı yaratmış, siyasi iktidarı ve bürokrasiyi önemli derecede etkilemiştir. Örneğin Türkiye nin en önemli sorunlarından birincisi olan Kürt sorunuyla ilgili bölgede geniş kapsamlı, 10.000 kişilik alan araştırması yapmış, 200 kanaat önderiyle mülakat gerçekleştirmiş ve bu çalışmalar sayesinde sorunun temel parametrelerini ortaya koymuş ve çözüm önerileri için açılım noktalarını belirlemiştir. Bu kapsamda demokratik açılımın başlatılması için raporlar hazırlanmış ve uygulamadan doğan aksaklıkları ortaya koyan raporlarla çalışmalarını geliştirmiştir. Ayrıca Kürt sorununun çözümü ve terörle mücadele 6
kapsamında strateji oluşturabilmek için gerekli projeleri tespit edebilme maksadıyla, Van ilinde, bölgenin ileri gelenlerinin de katıldığı, üç ay süreli on sekiz çalıştay gerçekleştirilmiştir. Bu çalıştay sonunda hazırladığı Terörle Mücadele Stratejisi belgesi kamuoyunu ve siyasi iktidarı derinden etkilemiş ve bugünkü uygulanan politikaların temelini oluşturmuştur. Ayrıca Türkiye de demokrasinin yerleşmesi ve derinleşmesi, laikliğin ve milliyetçiliğin, özgürlüklerin önünü açan çoğulcu ve çağdaş bir anlayışla ele alınmasını, yargının sorunlarını ortaya koyarak çağcıl bir yapıya kavuşturulmasını sağlamak için yapılması gerekenleri hazırladığı çeşitli raporlarla kamuoyuna, siyasi iktidara ve bürokrasiye duyurmuştur. Ekim ayında çıkardığı Yeni Anayasadan Toplumsal Beklentiler başlıklı, 7000 kişinin katıldığı alan araştırması ve yeni anayasanın esaslarını ortaya koyan çalışmaları ile Türkiye de halkın beklentilerini karşılayacak çağcıl bir devlet yapısı oluşturulmasına önemli katkı sağlamıştır. Yine son aylarda çıkardığı Silahlı Kuvvetler ve Demokrasi ve Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu raporları kamuoyunu, siyasi kademeleri ve bürokrasiyi etkileyen önemli çalışmalardır. Katılımcı birçok üniversiteyle birlikte Avrupa Birliği, Orta Asya, Balkanlar ve Orta Doğu konularında düzenlediği uluslararası kongreler ve çalıştaylar ile bölgedeki gelişmeler konusunda bilim adamlarının etkileşimini sağlamış, siyasi iktidarın ve bürokrasinin faydalanabileceği dokümanların ortaya çıkmasına katkı sağlamıştır. BİLGESAM ın bir diğer özelliği teknolojinin dış ve iç politikalara etkisinin önemini vurgulamak için enerji kaynakları ve ulaşım yolları, hidrojen enerjisi, nano teknoloji ve bio teknoloji gibi ileri teknoloji kongre ve çalıştayları yapmasıdır. BİLGESAM ın ürettiği çalışmalar Türkiye de sayıları hızla artan üniversitelerde eğitim dokümanı olarak da kullanılmaktadır. BİLGESAM Gençlik Platformu Türkiye deki üniversite geçliğinin büyük bir bölümüyle etkileşime girmektedir. Ayrıca iç ve dış politika konularında uzmanlaşmak ve araştırma yapmak isteyen gençler BİLGESAM ailesine katılarak staj ve eğitim programlarını takip etmektedir. Yurt içinden ve dışından birçok uzman ve kurum çeşitli konularda BİLGESAM ın görüşlerini alarak kendi çalışmalarında kullanmaktadır. 7