ULUSAL KEÇİCİLİK KONGRESİ 2010 Bildiriler Kitabı 24 26 Haziran 2010 Editör Doç. Dr. Cengiz ATAŞOĞLU Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü ÇANAKKALE TÜBİTAK tarafından desteklenmiştir
Editör: Doç. Dr. Cengiz ATAŞOĞLU Bu kitap Ulusal Keçicilik Kongresinde sunulan bildirileri içermekte olup, kitapta yer alan bildiriler Kongre Bilim Kurulu tarafından kabul edilmiş ve şekilsel açıdan düzenlemeye tabi tutulmuştur. Bu kitabın yayın hakkı editöre aittir ve tüm yayın hakları saklıdır. Kitabın herhangi bir bölümünün kopya edilmesi, başka dillere tercüme edilmesi, basılması ve çoğaltılması editör iznine bağlıdır. Kaynak göstermek suretiyle alıntı yapılabilir. Kapak tasarımı: Cengiz ATAŞOĞLU Birinci baskı: 24 26 Haziran 2010 ISBN 978-605-4222-06-3/100 İlet işim adresi: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Terzioğlu Kampusu 17020 Çanakkale Tel: 0 286 218 00 18 1344 Fax: 0 286 218 05 45 E-posta: catasoglu@comu.edu.tr B askı: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Matbaası Terzioğlu Kampusu 17010 Çanakkale
DÜZENLEYEN KURULUŞLAR Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Çanakkale İli Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği DESTEKLEYİCİ KURUL UŞLAR TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) Çanakkale Ziraat Odaları İl Koordinasyon Kurulu Kepez Belediyesi Çanakkale Ticaret Borsası Keşan Ticaret Borsası Abalıoğlu Yem-Soya Tekstil Sanayi A.Ş. Bolu Kalite Yem Sanayi A.Ş. Küpsan Hayvancılık Tıbbi Malzemeler Orman Ürünleri Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Alta Plastik Mühendislik Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti Köşebucak Tarım Bayır Dondurma Çetinkaya Peynircilik Anıt Yağ
Kongre Onursal Başkanları Prof. Dr. Ali AKDEMİR (Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörü) Dr. Ferhan SAVRAN (Çanakkale İli Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği Başkanı) Kongre Düzenleme Kurulu Başkanı Prof. Dr. Türker SAVAŞ Kongre Düzenleme Kurulu Prof. Dr. Türker SAVAŞ Doç. Dr. Cengiz ATAŞOĞLU Doç. Dr. Aynur KONYALI Doç. Dr. Akın PALA Arş. Gör. Dr. Cemil TÖLÜ Arş. Gör. Hande Işıl AKBAĞ Arş. Gör. Baver COŞKUN Bekir Sıtkı AYAĞ Sefer ŞAHİN Kongre Bilim Kurulu Prof. Dr. Erdoğan TUNCEL (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa KAYMAKÇI (Ege Üniversitesi) Prof. Dr. Ali Okan GÜNEY (Çukurova Üniversitesi) Prof. Dr. Numan AKMAN (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. M. Mustafa OĞAN (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Orhan KARACA (Adnan Menderes Üniversitesi) Prof. Dr. İ. Zafer ARIK (Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Murat GÖRGÜLÜ (Çukurova Üniversitesi) Prof. Dr. Mustafa ÖZCAN (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Hayri COŞKUN (Abant İzzet Baysal Üniversitesi) Prof. Dr. Mahmut KESKİN (Mustafa Kemal Üniversitesi) Doç. Dr. Şafak PULATSÜ (Ankara Üniversitesi) Doç. Dr. Aşkın KOR (Yüzüncü Yıl Üniversitesi) Doç. Dr. İlkay DELLAL (Ankara Üniversitesi) Kongre Sekreteri Doç. Dr. Cengiz ATAŞOĞLU
İÇİNDEKİLER ÇAĞRILI BİLDİRİLER Türkiye de Keçi Yetiştiriciliği: Sorunlar ve Çözümler Mustafa KAYMAKÇI, Sait ENGİNDENİZ Üniversitelerde Keçi Konulu Araştırmalar ve Bunların Sahaya Yansımaları Turgay TAŞKIN, Mustafa KAYMAKÇI, Nedim KOŞUM, Gürsel DELLAL, Türker SAVAŞ, Aynur KONYALI, Ferhan SAVRAN, Cemil TÖLÜ, Erdoğan TUNCEL, Mehmet KOYUNCU, Okan GÜNEY, Sezen OCAK, Nazan DARCAN, Osman BİÇER, Mahmut KESKİN, İ. Zafer ARIK, Veysel AYHAN, İrfan DAŞKIRAN Preventive Health Management in Goat Production Matthias GAULY, E. MOOR Türkiye de Dağlık-Ormanlık Alanlarda Keçi Yetiştiriciliği: Mevcut Durum ve Gelecek Gürsel DELLAL, Mehmet ERTUĞRUL, Nihat TEKEL, Erkan PEHLİVAN Keçi Yetiştiriciliğinin Küresel İklim Değişimine Adaptasyonu ve Etkileri Azaltmaya Yönelik Stratejiler Nazan KOLUMAN DARCAN Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliklerinin Edinimleri Veysel AYHAN, Turgay TAŞKIN, Duygu İNCE, Murat YILMAZ, Serkan BOYAR, Erbay BARDAKÇIOĞLU 1 26 37 42 60 68 YETİŞTİRİCİLİK ve EKOLOJİ Türkiye de Keçi Yetiştiriciliğinin Coğrafi Dağılımı Nuran TAŞLIGİL, Güven ŞAHİN Silvo-Pastoralizm: Hayvan Yetiştirme ve Orman Alanlarının Birlikte Yürütülmesi, Kuzeybatı Akdeniz Örneği Fatin CEDDEN Türkiye'de Kıl Keçisi Yetiştiriciliğinde Orman Kaynaklarından Yararlanmada Mevcut Durum, Darboğazlar ve Çözüm Önerileri Ahmet TOLUNAY, Veysel AYHAN Keçilerde Refah Mehmet KOYUNCU, Şeniz ÖZİŞ ALTINÇEKİÇ Kıl Keçi ve Saanen x Kıl Keçi (F 1 ) Melezlerinde Renk Varyasyonunun Oğlak Gelişimi Üzerine Etkisi Mustafa OLFAZ, Hasan ÖNDER, Hilal TOZLU 83 87 92 97 101
Tırmanma Oğlaklar için Davranışsal bir Gereksinim mi? Türker SAVAŞ, Cemil TÖLÜ, Hande Işıl AKBAĞ, Baver COŞKUN, İ. Yaman YURTMAN Keçilerde Vücut Sıcaklığının Hava Sıcaklığı ve Hava Nemi ile Etkileşimi Cemil TÖLÜ, Halil TUNCA, Tamer GARAGON, Türker SAVAŞ Türk Saanen Oğlaklarında Bazı Hematolojik Özelliklerin Yaş ve Cinsiyete Göre Değişimi Baver COŞKUN, Murat TOSUNOĞLU, Türker SAVAŞ 106 110 114 Gökçeada daki Sığır, Koyun ve Keçilerde Bazı Seroprevalansı Kadir YEŞİLBAĞ, Gizem ALPAY, Pelin TUNCER Viral Enfeksiyonların 118 Doğum Öncesi ve Sonrası Dönemde Oğlak Ölümleri Funda E. ATAÇ, Turgay TAŞKIN, Mustafa KAYMAKÇI 123 ÜRETİM SİSTEMLERİ Güneydoğu Anadolu Bölgesi Keçi Yetiştiriciliğinin Genel Özellikleri ve Geliştirme Olanakları H. Deniz ŞİRELİ Türkiye de Göçer Keçi Yetiştiriciliğinin Mevcut Durumu ve Geleceği Muğla-Yatağan Örneği Murat YILMAZ, H. Erbay BARDAKÇIOĞLU, Turgay TAŞKIN, Orhan KARACA Ankara İlindeki Ankara Keçisi İşletmelerinin Yapısal Durumu ve Geliştirilme Perspektifleri İrfan DAŞKIRAN, Nazan KOLUMAN DARCAN, Soner ÇANKAYA Sözleşmeli Süt Keçisi Yetiştiriciliği: Bolana Modeli Orhan BULUT Kavşit Köyü ve Yöresi Keçicilik Projesi: Gelişmeler Özdal GÖKDAL, Okan ATAY Organik Hayvancılıkta Keçi Yetiştiriciliğinin Yeri ve Önemi A.Özge DEMİR, İrfan DAŞKIRAN Entansif Keçi Eti Endüstrisindeki Gelişmeler, Bu Bağlamda Boer Irkının Önemi Okan GÜNEY, Sezen OCAK Keçi Üretim Sistemlerinin ve Keçi Ürünlerinin Kimi Dünya Ülkeleri ve Türkiye Açısından Değerlendirilmesi Mahmut KALİBER, Nazan KOLUMAN DARCAN 130 135 142 147 150 154 162 168
Organik Keçi Yetiştiriciliği Mahmut KALİBER, Nazan KOLUMAN DARCAN, Murat GÖRGÜLÜ Saanen, Maltız ve Kıl Keçileri ile Melezlerinde Fırsatçı Çiftleştirme ile Yıl Boyu Oğlak Elde Edilmesi Akın PALA, Sefer ŞAHİN Biga (Çanakkale) İlçesinde Keçi Yetiştiriciliği Yapan İşletmelerin Genel Durumlarının Anket Yoluyla Belirlenmesi Feyzi UĞUR, Cemil TÖLÜ, Gürbüz DAŞ, Aynur KONYALI, Türker SAVAŞ Entansif Keçi Yetiştiriciliği Songül ŞENTÜRKLÜ, Emre ARSLANBAŞ Teke Yöresinde Kıl Keçisi Yetiştiriciliğine Genel Bakış Özgecan KORKMAZ AĞAOĞLU, Özkan ELMAZ, Mahiye ÖZÇELİK METİN, Aykut Asım AKBAŞ, Mustafa SAATCI Konya İli Kıl Keçi Yetiştiriciliği ve Islah Çalışmaları Hakan ERDURAN, Mesut KIRBAŞ Türkiye'de GAP Bölgesinde Keçi Yetiştiriciliğine İlişkin Bazı Yapısal ve Teknik Özellikler Nihat TEKEL, Gürsel DELLAL 172 176 180 184 189 193 198 GENOTİP Antalya ve Burdur Yöresinde Yetiştirilen Honamlı Keçisinin Tanıtılması Özkan ELMAZ, Özgecan KORKMAZ AĞAOĞLU, Mahiye ÖZÇELİK METİN, Aykut Asım AKBAŞ, Mustafa SAATCI Yetiştirici Koşullarında Kıl Keçilerin Kimi Verim Özellikleri Okan ATAY, Özdal GÖKDAL, Vadullah EREN Farklı Keçi Genotiplerinin Doğu Akdeniz Bölgesi Koşullarındaki Performanslarının Karşılaştırılması: 2. Verim Özellikleri Sabri GÜL, Mahmut KESKİN, Osman BİÇER Tokat Şartlarında Yetiştirilen Saanen Irkı Keçilerin Döl, Süt Verimi ve Oğlakların Gelişme Özelliklerinin Belirlenmesi Zafer ULUTAŞ, Mehmet KURAN, Emre ŞİRİN, Yüksel AKSOY Norduz ve Kıl Keçilerinde Kıl Verimi ve Kalitesinin Belirlenmesi Ferda KARAKUŞ, Aşkın KOR, Mehmet BİNGÖL, S. Seçkin TUNCER, Ayhan YILMAZ, Fırat CENGİZ Türkiye Yerli Keçi Genetik Kaynakları ve Mevcut Durum Ayşe Özge DEMİR, Nihat MERT 202 207 211 215 219 223
Yerli ve Yabancı Keçi Irklarında Genetik İlerlemeye Biyokimyasal Polimorfik Sistemlerle Yaklaşım Ayşe Özge DEMİR, Nihat MERT Norduz Oğlaklarının Büyüme-Gelişme Özellikleri ve En Uygun Büyüme Modelinin Belirlenmesi Davut ÖZEL, Turgut AYGÜN Gürcü Keçisi Erdoğan SEZGİN, Sinan KOPUZLU, Sadrettin YÜKSEL Abaza Keçisi Erdoğan SEZGİN, Sinan KOPUZLU, Sadrettin YÜKSEL Ne Kadar Saanen? Kemal ÇELİK 228 233 237 241 245 ÜREME ve BESLEME Akkeçilerde Vitamin E Destekli Kesif Yemle Flushing Uygulamasının Performansa Olan Etkileri B. Zehra SARIÇİÇEK, Mehmet DUYMAZ Saanen Keçilerinde Beden Kondisyon Skorunun Östrus Senkronizasyonu ve Gonadorelin Enjeksiyonu Sonrası Gebelik Oranlarına Etkisi İlker SERİN, Murat YILMAZ, Güneş SERİN, Ahmet CEYLAN Saanen ve Saanen X Kıl Keçi Melezi (G1-G2) Oğlaklarda Sütten Kesim Öncesi Farklı Besleme Uygulamalarının Canlı Ağırlık Artışı Üzerine Etkileri Mesut YILDIRIR, M. Akif YÜKSEL, Orhan KARADAĞ, Tamer SEZENLER, Mustafa YILMAZ Alman Alaca Kıl Melezi Keçilerin Besin Madde Tüketimleri ile Süt Verim ve İçeriği Arasındaki İlişkilerin Fenotipik ve Kanonik Korelâsyon ile Tahmini Sabri YURTSEVEN, Zeki DOĞAN, Uğur SERBESTER, Murat GÖRGÜLÜ Keçi Rasyonlarında Antioksidan Kullanımı Aydın ALTOP, Güray ERENER, Hüseyin ÇAYAN Melatonin Hormonunun Biyosentezi ve Süt Keçisi Yetiştiriciliğinde Eksojen Kullanımının Üreme Performansı ile Süt Kalitesi Üzerine Etkisi Mahmut ÇINAR, Uğur SERBESTER, Ayhan CEYHAN Beslemenin Keçi Sütü Yağ İçeriği ve Kompozisyonu Üzerindeki Etkisi Elif GÖK, Ali Vaiz GARİPOĞLU 249 254 257 261 266 271 277
Farklı Yemleme Tekniği Kullanılan Genç Keçilerde Vücut Sıcaklığı ve Solunum Sayısı Cemil TÖLÜ, Cem GÖNCÜ, Türker SAVAŞ, İsmail Yaman YURTMAN Sütten Kesim Öncesi Dönemde Probiyotik Tüketen Oğlaklarda Rumenin Morfometrik Yapısı Cengiz ATAŞOĞLU, Hande Işıl AKBAĞ, Mert GÜRKAN, Sibel HAYRETDAĞ, Ahmet UZATICI, Cemil TÖLÜ, Gürbüz DAŞ, Türker SAVAŞ, İsmail Yaman YURTMAN Süt Emen Oğlaklarda Probiyotik Tüketiminin İnce Barsağın Morfometrik Yapısı Üzerine Etkileri Cengiz ATAŞOĞLU, Hande Işıl AKBAĞ, Mert GÜRKAN, Sibel HAYRETDAĞ, Ahmet UZATICI, Cemil TÖLÜ, Gürbüz DAŞ, Türker SAVAŞ, İsmail Yaman YURTMAN Kolesterol İle Doyurulmuş Siklodekstrinin Teke Spermasına En Uygun Muamele Zamanının Tespiti Coşkun KONYALI, Cristina TOMÁS, Eva BLANCH, Ernesto GÓMEZ, Eva MOCÉ Kolesterol ile Doyurulmuş Siklodekstrin (CLC) ve Yumurta Sarısının Dondurulmuş Teke Sperması Kalitesi Üzerine Etkisi Coşkun KONYALI, Eva BLANCH, Cristina TOMÁS, Ernesto GÓMEZ, Eva MOCÉ Ülkemizde Keçilerde Üreme Konulu Çalışmalar Pelin EVEGÜ, Aynur KONYALI Keçilerin Beslenmesinde Tanenler Sibel SOYCAN ÖNENÇ, Mürsel ÖZDOĞAN 283 288 292 295 299 303 308 YEM KAYNAKLARI Keçi Beslemede Silo Yemi Kullanımı Ahmet ALÇİÇEK Pazar Atığı Sebze ve Meyveler Alternatif Siloluk Materyal Olabilir mi! Asım KILIÇ Keçi Meralarında Bulunan Bazı Maki Türlerinin Otlatma Mevsimi Boyunca Yem Değerlerinin Saptanması Mustafa ÇÜREK, Nihat ÖZEN Süt Keçilerinin Beslenmesinde Pratik Rasyon Örnekleri Şerafettin KAYA 313 317 324 328
SÜT ve ÜRÜNLERİ Keçi Sütünün Fonksiyonel Bileşenleri Gülçin ŞATIR, Zeynep GÜZEL-SEYDİM Keçi Sütünün Kefir Üretiminde Kullanılması: Fiziksel, Kimyasal ve Duyusal Özellikler Onur GÜNEŞER, Yonca KARAGÜL-YÜCEER Keçinin En Tatlı Ürünü: Kahramanmaraş Dondurması Kurban YAŞAR Çine Yöresinde Yetiştirilen Kıl Keçi Sütlerinde Streptococcus agalactiae Saptanması Dilek KESKİN, Okan ATAY, Şükrü KIRKAN, Özdal GÖKDAL, Serten TEKBIYIK, Osman KAYA Keçi-İnek-Koyun Sütü Karışımı Kullanılarak Yapılan Mihaliç Peynirlerinin Özellikleri Serpil ADAY, Yonca KARAGÜL YÜCEER Keçi Sütünün İnsan Sağlığı Açısından Önemi Mehmet KOYUNCU, Turgay TAŞKIN, Mustafa KAYMAKÇI Çanakkale de Yetiştiriciliği Yapılan Bazı Keçi Irklarına ait Sütlerin Yağ Asidi Profili Onur GÜNEŞER, Yonca YÜCEER, Aynur KONYALI Türkiye de Süt Keçisi Yetiştiriciliği ve Modern Süt Bilimi Bakış Açısıyla Keçi Sütünün Değerlendirilmesi Emre ARSLANBAŞ, Ali Erbili BODUR Keçi Sütü ve İnek Sütü Özelliklerinin Karşılaştırılması Hülya YAMAN, Hayri COŞKUN Keçi Sütünden Bebek Maması Olarak Yararlanma Olanakları Kevser AYIŞIĞI VAROL, Nedim KOŞUM Keçi Sütünün Bileşimi ve Özellikleri Birsen TOPAÇ, Yonca KARAGÜL YÜCEER 332 336 342 347 351 355 359 365 369 373 379 ET ve KALİTESİ Türk Saanen i, Gökçeada, Malta ve Kıl Keçisi Oğlaklarının Besi, Karkas ve Et Kalitesi Özelliklerinin Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi Hülya YALÇINTAN, Bülent EKİZ, Mustafa ÖZCAN 382
Alpin x Kıl Keçisi (F 1 ), Saanen x Kıl Keçisi (F 1 ) ve Kıl Keçisi Oğlaklarının Besi, Karkas ve Et kalite Özellikleri Okan ATAY, Özdal GÖKDAL, Semra KAYAARDI, Ali Kemali ÖZUĞUR, Vadullah EREN Entansif Besi Koşullarında Boer x Balcalı Melezi (BBLC) ve Balcalı (BLC) Erkek Oğlakların Besi Performansı ve Karkas Özellikleri Üzerinde Bir Araştırma Okan GÜNEY, Sezen OCAK Keçi Karkas ve Et Kalitesi Engin YARALI, Okan ATAY, Özdal GÖKDAL, Semra KAYAARDI Keçilerde Et Kalitesini ve Besin Madde Kompozisyonunu Etkileyen Faktörler Alev TURAN, Emine SAÇILDI 386 391 398 403 SOSYO-EKONOMİ Keçinin Önemi ve Yörük Kültüründeki Yeri Mehmet KOYUNCU, Erdoğan TUNCEL Tüketicilerin Alternatif Hayvansal Ürünlere Ödeme Gönüllüğü: Keçi Sütü ve Peyniri Örneği Oğuz PARLAKAY, Dilek BOSTAN BUDAK, Hilal YILMAZ, Erdal DAĞISTAN Küreselleşme Sürecinde Keçiden Elde Edilen Ürünlerin Coğrafi İşaretli Ürün Olarak Değerlendirilme Olanakları İrfan DAŞKIRAN, Nazan KOLUMAN DARCAN Türkiye ve Dünya da Keçilerden Elde Edilen Ürünlerin Durumu Şebnem KARA UZUN, Şeniz ÖZIŞ ALTINÇEKIÇ Günahları Keçiye Yükledik! Hande Işıl AKBAĞ, Harun BAYTEKİN 407 411 416 421 426 KIL ve KALİTESİ Türkiye de Keçi Lifleri Üretim Potansiyeli ve Bundan Yararlanma Olanakları Gürsel DELLAL, Zeynep ERDOĞAN, Mehmet KOYUNCU, Feryal SÖYLEMEZOĞLU, Erkan PEHLİVAN, Seçkin TUNCER Norduz ve Kıl Keçilerinden Elde Edilen Üst ve Alt Kıllarda Bazı Fiziksel Özellikler Arasındaki Fenotipik Korelasyonlar Ferda KARAKUŞ, Mehmet BİNGÖL, Aşkın KOR, S. Seçkin TUNCER, Ayhan YILMAZ, Fırat CENGİZ 431 438
ÇAĞRILI BİLDİRİLER
Türkiye de Keçi Yetiştiriciliği: Sorunlar ve Çözümler Mustafa KAYMAKÇI 1, Sait ENGİNDENİZ 2 1 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Bornova, İzmir 2 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Bornova, İzmir Giriş Keçi yetiştiriciliği, genelde az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yapılan geleneksel bir hayvansal üretim dalıdır. Anılan üretim dalı kırsal ve ormanlık bölgelerdeki dar gelirli ailelerin önemli bir geçim ve besin kaynağını oluşturmaktadır. Keçi yetiştiriciliğinin öne çıkan özelliği de,başka bir şekilde değerlendirilemeyen marjinal alanların (dağlık, fundalık ve taşlık arazilerin) hayvansal ürünlerin elde edilmesine olanak sağlamasıdır (Sönmez,1974;Şengonca ve Kaymakçı,1982; Kaymakçı ve ark., 2005a,b). FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada yaklaşık 862 milyon baş keçi bulunmaktadır. Keçi sayısının en fazla olduğu ülkeler sırasıyla; Çin (% 17.33), Hindistan (% 14.59), Pakistan (% 6.58), Bangladeş (% 6.54) ve Nijerya dır (% 6.24). Türkiye yaklaşık 5.6 milyon baş keçi varlığı ile dünyada % 0.65 oranında bir pay almaktadır (www.fao.org). Keçi sayısının fazla olduğu ve gelişmekte olan ülkelerde bugüne kadar yapılan araştırmalarda keçiciliğin ekonomik yönünün yanı sıra sosyal yönünün de olduğu ortaya konulmuştur (Deoghare and Bhattacharyya, 1993; Panin and Mahabile, 1997; Teufel et al., 1998; Alam, 2000; Kumar and Deoghare, 2000). Keçi yetiştiriciliği, Anadolu kültüründe maddi ve manevi bir öneme sahiptir. Keçi, Türk insanının beslenmesi, giyinip barınması ve benzeri konularda ekonomik bir öğe olduğu kadar, manevi alanda da tarihi süreç içerisinde önemli bir rol üstlenmiştir. Türkiye de keçi yetiştiriciliği; ya tarım işletmesi içinde, ya da köy sürüleri, yayla ya da göçer sürüler şeklinde sürdürülmektedir. Ancak son yıllarda Batı Anadolu da, peynir üretimi yapan ya da peynir üreten mandıralara süt sağlayan entansif işletmeler de faaliyet göstermektedir. Bu işletmelerde ise genellikle Saanen melezi yetiştirilmektedir (Kaymakçı ve Dellal, 2006a; Kaymakçı ve Taşkın, 2006b). Türkiye de keçi yetiştiriciliği, genellikle orman içi-kenarı bölgeler, bitkisel üretime ve diğer hayvan türlerinin yetiştirilmesine uygun olmayan araziler ile sarp alanlarda yapılmaktadır. Yaklaşık 500.000 işletmede yapılan keçi yetiştiriciliği, üç milyon civarındaki insanın geçimine katkıda bulunmaktadır (Dellal ve Dellal, 2005). Özellikle dağlık alanlardaki işletmelerde üretim deseninin geniş olmaması nedeniyle keçi yetiştiriciliği bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla bu alanlarda keçi sayısının azaltılması ya da keçi yetiştiriciliğinden vazgeçilmesi yaşayan halkın geçimini olumsuz etkileyebilecektir. Keçi yetiştiriciliğinin bu açıdan taşıdığı sosyo-ekonomik önem bugüne kadar yapılan birçok araştırmada da ortaya konulmuştur (Özcan, 1984; Gönültaş, 1996; Gökçe ve Engindeniz, 1997; Dellal ve Erkuş, 2000; Koyuncu, 2005). Diğer taraftan Türkiye keçi varlığı, var olan üretim sistemleri ve farklı iklim koşullarında iyi uyum gösteren ırklardan oluşur. Bununla birlikte genetiksel yetersizliğin, çağdaş üretim tekniklerinin uygulanması durumunda bile kârlı bir yetiştiriciliğin yapılmasını engellediği konusunda yaklaşımlar da vardır (Kaymakçı ve Güney, 2006c). Ayrıca keçi yetiştiriciliğinde verimlik, doğal kaynaklarla uyumluluk, insan sağlığı için 1
gerekli hijyen ve sanitasyonu sağlamak, hayvan haklarına saygı gibi ölçütlerin yerine getirilmediği ileri sürülmektedir (Gürsoy, 2009). Bu çalışmada, Türkiye de keçi yetiştiriciliğinde karşılaşılan temel sorunların çözümlenmesine ve sürdürülebilir keçi yetiştiriciliğinin geliştirilmesine yönelik öneriler getirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla öncelikle Türkiye de keçi sayısı ile süt, et deri, kıl ve tiftik gibi ürünlerinin üretimi üzerinde durulmuş, daha sonra teknik ve ekonomik durum ile sorunlar irdelenmiştir. Son olarak da bu sorunların çözümlenmesine yönelik uygulanabilecek teknik ve ekonomi-politikalar tartışılmıştır. Türkiye Keçi Varlığı Değişimleri İşletme Sayısı ve Sürü Büyüklüğü 2001 Genel Tarım Sayımına göre Türkiye de toplam 3.076.649 tarım işletmesi bulunmakta olup, bu işletmelerin % 67.43 ünde bitkisel ve hayvansal üretim birlikte gerçekleştirilmekte, % 2.36 sında ise sadece hayvancılık yapılmaktadır (www.tuik.gov.tr). Diğer taraftan, aynı yıl yapılan sayımda 530.151 işletmede (% 17.23) küçükbaş (koyun ve keçi) bulunduğu saptanmıştır. Türkiye de 500.000 civarındaki işletmede keçiciliğin sürdürüldüğü belirtilmekle birlikte (Dellal ve Dellal, 2005), bazı çalışmalarda keçicilik işletmesi sayısının 677.223 olduğu ifade edilmektedir (Vural ve Fidan, 2007). 2006 Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçlarına göre; Türkiye de küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin %18.6 sı sadece 1-4 baş, yaklaşık %72 si ise 1-49 baş hayvana sahiptir. Toplam hayvan sayısının yaklaşık % 53 ü 20-149 baş hayvana sahip işletmelerin elinde bulunmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Türkiye de küçükbaş hayvanı olan işletmelerin büyüklük ve hayvan sayısı itibariyle dağılımı Küçükbaş Hayvan Sayısına Göre İşletme Büyüklüğü (Baş) Küçükbaş Hayvanı Olan İşletme Sayısı (%) Küçükbaş Hayvan Sayısı (%) 1-4 18.6 1.0 5-9 10.8 1.6 10-19 17.2 4.9 20-49 25.3 16.8 50-149 21.1 36.1 150-299 5.6 24.1 300 + 1.5 15.6 Toplam 100.0 100.0 Kaynak: TÜİK, 2006 Tarımsal İşletme Hayvansal Üretim Araştırması Sonuçları (www.tuik.gov.tr) Türkiye keçi yetiştiriciliğinde ortalama sürü büyüklüğü farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin ortalama sürü büyüklüğü; Çanakkale de 124.20 (Aktürk ve ark., 2005) ve 55.7 baş (Koyuncu ve ark., 2006), Burdur da 124.20 baş (Bilginturan, 2008), Kahramanmaraş da ise 60.34 baş olarak saptanmıştır (Paksoy, 2007). Bununla birlikte, yapılan bir araştırmada ihtisaslaşmış işletmelerde yeter geliri verebilecek işletme büyüklüğü; kıl keçisi yetiştiriciliğinde 51 baş, tiftik keçisi yetiştiriciliğinde ise 94 baş olarak saptanmıştır (Erkuş ve ark., 2001). 2
Keçi Sayısı ve Bölgelere Göre Dağılımı TÜİK in 2008 yılı verilerine göre Türkiye de halen 5.59 milyon baş keçi bulunmaktadır. Keçi varlığının ise yaklaşık % 97 sini Anadolu nun tüm bölgelerine yayılmış olan kıl keçileri oluşturmaktadır. Kıl keçiler yaygın olarak orman içi ve kenarında yetiştirilmektedir. Tiftik keçileri ise keçi varlığı içerisinde yaklaşık % 3 oranında bir pay almaktadır. Türkiye de kıl ve tiftik keçisi dışında, sayıları az olmakla birlikte, daha çok Batı Anadolu kıyı şeridinde Malta ve melezlerinin, Kilis ve çevresinde ise Kilis melezlerinin yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllarda Ege ve Marmara Bölgeleri nde Saanen melezi keçi yetiştiriciliğinin de gelişme gösterdiği saptanmıştır (Kaymakçı ve Dellal, 2006a). 1999-2008 döneminde Türkiye de keçi varlığındaki gelişmeler Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi, ilgili dönemde kıl keçisi varlığı % 25.38, tiftik keçisi varlığı ise % 67.72 oranında azalış göstermiştir. Keçi varlığının küçükbaş hayvan varlığı içindeki payı 1999 yılında % 20.44 iken, bu pay 2008 yılında %18.92 ye gerilemiştir. 2008 yılındaki toplam kıl keçisi varlığının % 68.82 sini ergin keçi, % 31.18 ini genç-yavru keçi oluştururken, tiftik keçisi varlığının % 69.71 ini ergin keçi, % 30.29 unu genç-yavru keçi oluşturmuştur. Çizelge 2. Türkiye de kıl ve tiftik keçi varlığındaki değişimler Yıllar Kıl Keçi Varlığı (Baş) (1) İndeks (1999=100) İndeks (1999=100) Tiftik Keçisi Varlığı (Baş) (2) Toplam Keçi Varlığı (Baş) (1+2) İndeks (1999=100) Küçükbaş Hayvan Varlığı İçindeki Payı (%) 1999 7.284.000 100.00 490.000 100.00 7.774.000 100.00 20.44 2000 6.828.000 93.74 373.000 76.12 7.201.000 92.63 20.17 2001 6.676.000 91.65 346.000 70.61 7.022.000 90.33 20.66 2002 6.519.332 89.50 260.762 53.22 6.780.094 87.21 21.22 2003 6.516.088 89.46 255.587 52.16 6.771.675 87.11 21.03 2004 6.379.900 87.59 230.037 46.95 6.609.937 85.03 20.78 2005 6.284.498 86.28 232.966 47.54 6.517.464 83.84 20.48 2006 6.433.744 88.33 209.550 42.77 6.643.294 85.46 20.59 2007 6.095.292 83.68 191.066 38.99 6.286.358 80.86 19.80 2008 5.435.393 74.62 158.168 32.28 5.593.561 71.95 18.92 Kaynak: TÜK (www.tuik.gov.tr). Keçi varlığındaki azalmanın şüphesiz farklı nedenleri vardır. Ancak en önemli nedenlerin; kamu uygulamalarında küçükbaş hayvancılık sektörünün göz ardı edilmesi, kentlere göçüş nedeniyle işletme sayısında ve genç nüfustaki azalmalar, pazar koşullarının yetiştirici aleyhinde olması, keçicilik ürünlerine olan talebin yetersizliği, mera alanlarının daralması, çoban masraflarının yüksekliği ve çoban bulmadaki güçlükler ile girdi maliyetlerindeki artışlar olduğu ileri sürülmektedir (Ertuğrul ve ark., 2010). Türkiye de 2008 yılı keçi varlığının bölgelere göre dağılımı incelendiğinde; kıl keçilerinin en fazla Akdeniz Bölgesi nde (% 22.78) bulunduğu, bunu sırasıyla Güneydoğu Anadolu (% 19.67) ve Ege Bölgesi nin (% 14.20) izlediği görülmektedir. Tiftik keçilerinin ise en fazla Batı Anadolu Bölgesi nde (% 46.08) olduğu, bunu sırasıyla Ege (% 14.17), Batı 3
Karadeniz (% 13.21) ve Doğu Marmara Bölgesi nin (% 13.00) izlediği belirlenmiştir (www.tuik.gov.tr). Kıl keçisinin illere göre dağılımına bakıldığında en fazla kıl keçisi yetiştiriciliği yapılan ilin Antalya olduğu görülmektedir (% 6.34). Bunu sırasıyla; İçel, Diyarbakır, Adana, Muş, Van, Manisa, İzmir, Bingöl, Gaziantep, Kahramanmaraş ve Çanakkale izlemektedir. Tiftik keçisinin illere göre dağılımı incelendiğinde ise ilk sırayı Ankara almakta (% 42.02), bunu sırasıyla; Kütahya, Eskişehir, Konya, Çankırı, Kastamonu, Karaman, Siirt, Mardin, Bolu, Çorum ve Kırıkkale izlemektedir (www.tuik.gov.tr). Türkiye de Keçi Ürünleri Üretimi Türkiye de nüfusun beslenme ihtiyacının karşılanması açısından hayvansal ürünler önemlidir. Bu nedenle yıldan yıla artan nüfusa karşın hayvansal üretim miktarının da arttırılması gerekmektedir. Türkiye de nüfus artış hızı yavaşlamasına karşın devam etmektedir. Ancak özellikle kırmızı et üretiminde nüfus artışına paralel olarak üretimin artırılamadığı görülmektedir. Süt üretiminde son yıllarda artışlar kaydedilmekle birlikte, yeterli olduğu söylenememektedir (Çizelge 3). Çizelge 3. Türkiye de yıllık nüfus artış hızı ve kimi hayvansal ürünlerin üretimindeki değişimler Yıllar Yıllık nüfus artış hızı ( ) Toplam süt Üretimi (ton) Yıllık Değişim (%) Toplam Kırmızı Et Üretimi (ton) Yıllık Değişim (%) 1999 14.1 10.082.009 1.12 511.296-3.98 2000 13.8 9.793.962-2.86 491.499-3.87 2001 13.5 9.495.550-2.96 435.778-10.90 2002 13.2 8.408.568-10.78 420.595-2.97 2003 12.9 10.611.011 21.85 366.961-10.49 2004 12.6 10.679.406 0.68 447.154 15.68 2005 12.3 11.107.897 4.25 409.423-7.38 2006 12.1 11.952.100 8.37 438.530 5.69 2007 11.8 12.329.789 3.75 575.622 26.81 2008 11.5 12.243.040-0.86 482.458-18.22 Kaynak: TÜİK (www.tuik.gov.tr) Bu açıdan bakıldığında, tüm hayvancılık dallarında olduğu gibi, et ve süt üretimi açısından önemli olan keçi yetiştiriciliğinde de üretim artışı sağlanması zorunludur. Bunun için de keçi yetiştiriciliğinin desteklenmesi ve teşvik edilmesi gerekmektedir. Keçi Sütü Üretimi FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada sağılan 179.241.477 baş keçiden 15.215.006 ton süt elde edilmiştir. Dolayısıyla hayvan başına süt verimi 84.89 kg dır. Dünyada 1999-2008 döneminde keçi sütü üretimi % 20.81 oranında artmıştır. Keçi sütü üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Hindistan (% 25.57), Bangladeş (% 13.25), Sudan (% 9.57), Pakistan (% 4.48) ve İspanya dır (% 3.88). Türkiye 2008 yılı dünya keçi sütü üretimi içinde % 1.38 oranında bir pay almıştır (www.fao.org). 4
TÜİK verilerine göre Türkiye de sağılan keçi sayısı ve süt üretimindeki gelişmeler Çizelge 4 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi keçi sayısındaki azalışa paralel olarak sağılan hayvan sayısı da azalmıştır. 2008 yılında sağılan 1.997.689 baş keçinin % 96.98 ini kıl keçileri, % 3.02 sini ise tiftik keçileri oluşturmuştur. 1999-2008 döneminde keçilerden elde edilen süt üretimi % 11.42 oranında azalmıştır. 2008 yılında üretilen 209.570 ton sütün % 98.96 sı kıl keçilerinden,% 1.04 ü ise tiftik keçilerinden sağlanmıştır. 2008 yılında sağılan hayvan başına ortalama süt verimi; kıl keçilerde 107.04 kg, tiftik keçilerde ise 36.23 kg olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında üretilen keçi sütü, Türkiye toplam süt üretiminin % 1.71 ini oluşturmuştur. Çizelge 4. Türkiye de keçi sütü üretimindeki değişimler Yıllar Sağılan Hayvan Sayısı (Baş) Süt Üretimi (Ton) Toplam Süt Üretimi İçindeki Payı (%) Kıl Keçisi Tiftik Keçisi Toplam Kıl Keçisi Tiftik Keçisi Toplam İndeks (1999=100) 1999 3.843.219 243.044 4.086.263 231.420 5.161 236.581 100.00 2.35 2000 3.604.719 187.988 3.792.707 216.328 3.883 220.211 93.08 2.25 2001 3.590.165 183.301 3.773.466 215.881 3.914 219.795 92.90 2.31 2002 3.412.094 141.344 3.553.438 206.403 3.218 209.621 88.60 2.49 2003 2.999.110 127.546 3.126.656 274.350 3.786 278.136 117.56 2.62 2004 2.379.038 97.536 2.476.574 255.468 3.619 259.087 109.51 2.43 2005 2.331.556 95.437 2.426.993 250.246 3.513 253.759 107.26 2.28 2006 2.334.514 86.128 2.420.642 250.594 3.165 253.759 107.26 2.12 2007 2.190.602 73.027 2.263.629 234.883 2.604 237.487 100.38 1.93 2008 1.937.387 60.302 1.997.689 207.385 2.185 209.570 88.58 1.71 Kaynak: TÜİK (www.tuik.gov.tr) Keçilerden elde edilen süt verimi farklı bölgelerde yapılan araştırmalarla da ortaya konulmuştur. Örneğin Burdur da yapılan bir araştırmada hayvan başına günlük süt verimi ortalama 0.33 kg (Bilginturan, 2008), Doğu Anadolu Bölgesi nde yapılan bir araştırmada, keçilerde günlük süt verimi; Erzurum da 0.34 kg, Ağrı da 0.28 kg, Van da 0.23 kg, Elazığ da ise 0.33 kg olarak saptanmıştır (Aksoy ve Yavuz, 2008). Çanakkale de yapılan bir araştırmada ise günlük süt verimi 2.2 kg/baş dolayında bulunmuştur (Aktürk ve ark., 2005). Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; 2007-2013 döneminde Türkiye de keçilerde süt veriminin 89 kg dan 100 kg a çıkarılması hedeflenmiştir. Aynı dönemde yıllık keçi sütü üretiminin 299.000 tona çıkarılması planlanmıştır (DPT, 2007). Keçi Eti ve Deri Üretimi FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada kesilen 398.408.444 baş keçiden 4.918.696 ton et elde edilmiştir. Dolayısıyla hayvan başına et verimi 12.35 kg dır. Dünyada 1999-2008 döneminde keçi eti üretimi % 34.58 oranında artmıştır. Keçi eti üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Çin (% 37.17), Hindistan (% 11.06), Nijerya (% 5.50), Pakistan (% 5.31) ve Bangladeş tir (% 4.7). Türkiye 2008 yılı dünya keçi eti üretimi içinde % 0.91 oranında bir pay almıştır (www.fao.org). 5
TÜİK verilerine göre Türkiye de kesilen keçi sayısı ve et üretimindeki gelişmeler Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi yine keçi sayısındaki azalışa paralel olarak kesilen hayvan sayısı da azalmıştır. 2008 yılında 767.522 baş keçi kesilmiş ve 13.751 ton et üretimi sağlanmıştır. 1999-2008 döneminde keçilerden elde edilen et üretimi % 41.96 oranında azalmıştır. 2008 yılında kesilen hayvan başına ortalama et verimi 17.92 kg dır. Kıl ve Tiftik keçisi ayrımı yapılan son yıl olan 2006 yılında hayvan başına et verimi kıl keçilerde 17.61 kg, tiftik keçilerde ise 16.00 kg olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında üretilen keçi eti, Türkiye toplam kırmızı et üretiminin % 2.85 ini oluşturmuştur. Çizelge 5. Türkiye de keçi eti üretimindeki değişimler Kesilen Hayvan Sayısı (Baş) Yıllar Keçi Eti Üretimi (Ton) Toplam Kırmızı Et Üretimi İçindeki Payı (%) Deri Üretimi (Adet) İndeks (1999= 100) Kıl Keçisi Tiftik Keçisi Toplam İndeks (1999=100) 1999 1.255.250 53.805 1.309.055 23.693 100.00 4.63 1384.533 100.00 2000 1.137.672 28.497 1.166.169 21.395 90.30 4.35 1232.024 88.98 2001 863.969 15.158 879.127 16.138 68.11 3.70 923.796 66.72 2002 742.349 15.116 757.465 15.454 65.23 3.67 792.943 57.27 2003 595.747 11.259 607.006 11.487 48.48 3.13 632.746 45.70 2004 564.140 6.372 570.512 10.300 43.47 2.30 595.052 42.98 2005 668.265 20.439 688.704 12.389 52.29 3.03 719.467 51.96 2006 799.563 3.500 803.063 14.133 59.65 3.22 841.112 60.75 2007 - - 1.256.348 24.135 101.87 4.19 1.293.279 93.41 2008 - - 767.522 13.751 58.04 2.85 802.206 57.94 Kaynak: TÜİK (www.tuik.gov.tr) Dokuzuncu Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporuna göre; 2007-2013 döneminde Türkiye de keçilerde karkas ağırlığının 19 kg da tutulması hedeflenmiştir. Aynı dönemde yıllık keçi eti üretiminin 40.200 tona çıkarılması planlanmıştır (DPT, 2007). Diğer taraftan, FAO nun 2008 yılı verilerine göre dünyada 1.053.808 ton keçi derisi üretilmiştir. Dünyada 1999-2008 döneminde keçi derisi üretimi % 24.19 oranında artmıştır. Keçi derisi üretimi açısından en önemli ülkeler sırasıyla; Çin (% 33.38), Hindistan (% 12.35), Pakistan (% 8.92), Bangladeş (% 6.04) ve Ürdün dür (% 4.36). Türkiye 2008 yılı dünya keçi derisi üretimi içinde % 0.55 oranında bir pay almıştır (www.fao.org). TÜİK verilerine göre ise Türkiye de 2008 yılında keçilerden 802.206 adet deri elde edilmiştir. Keçilerden elde edilen deri miktarı 1999-2008 döneminde % 42.06 oranında azalmıştır (Çizelge 5). Keçi Kılı ve Tiftik Üretimi TÜİK verilerine göre Türkiye de kırkılan keçi sayısı ile kıl ve tiftik üretimindeki gelişmeler Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelgeden görüldüğü gibi yıllar itibariyle kırkılan kıl keçi sayısı azalmıştır. 2008 yılında kırkılan 3.740.877 baş kıl keçiden 2.238 ton kıl elde edilmiştir. 1999-2008 döneminde kıl keçilerden elde edilen kıl üretimi % 22.48 oranında 6