T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 15. BÖLGE KİLİS ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ KİLİS İLİ KAYALIK GERBİLİ (Gerbillus dasyurus) TÜR EYLEM PLANI T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman, Su Varsa Hayat Var.
Kilis İli Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) Tür Eylem Planı 2016-2020 HAZIRLAYANLAR Mustafa TEL Yrd. Doç. Dr. Akın TEMİZER Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖNER Su Ürünleri Yük. Mühendisi Haydar KARACAN Ercan VELDET Grafik Tasarım Eda YILDIZ
İLETİŞİM BİLGİLERİ T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Söğütözü Cad. No: 14/E Yenimahalle - ANKARA Tel: 0 312 207 50 00 ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI 15. BÖLGE KİLİS ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ Öncüpınar Mah. Özel İdare Binası / KİLİS Tel: 0 348 814 02 54 Fax : 0 348 814 02 55 kilis@ormansu.gov.tr AK-TEL MÜHENDİSLİK EĞT. TURZ. GIDA. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. 1330.Sok No:16/16 Aşağıöveçler/ANKARA Tel :(0 312) 472 40 17 Faks :(0 312) 472 61 39 aktel1@aktel1.com 0532 333 87 39 www.aktel1.com 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserlerini Koruma Kanunu Gereği Telif Hakları Konusunda Yasal Uyarı: Tür Eylem Planı'nın ve eklerinin, isim hakları, içeriği, şablonu, tasarımı ve içindeki tüm dokümanlara ait hakları saklıdır. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan hiçbir doküman, sayfa, grafik, tablo, şekil, fotoğraf, tasarım unsuru ve diğer unsurlar izin alınmaksızın kopyalanamaz, başka yere taşınamaz, alıntı yapılamaz, internet üzerinden veya her ne şekilde olursa olsun yayınlanamaz ve kullanılamaz (arama motorlarının dizinleri için kullandıkları geçici bellek kayıtlarından alınmış olsalar dahi) Kullanıcılar; Tür Eylem Planı'nın telif hakkı konusunda Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın tüm talep ve açıklamalarını kabul ettiklerini beyan ve taahhüt ederler. Hakları saklı tutulmuş bu Tür Eylem Planı'nın ve ekleri; sahibi Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın muvafakati olmadan hiçbir suretle çoğaltılamaz, alıntı yapılamaz, başka bir yerde kullanılamaz. Tür Eylem Planı'nın içinde yer alan tüm dokümanların, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın önceden verilmiş açık muvafakati olmaksızın başka bir raporda, akademik makale, eser yada medyalara kopyalanamaz.
ÖNSÖZ Ülkemiz zengin bir biyolojik çeşitliliğe sahiptir. Bakanlığımızın temel vazifelerinden biri de biyolojik çeşitliliğin korunmasıdır.ülkemize özgü türlerimizin belirlenmesi ve korunmasına yönelik çalışmaları yapmak, nesli tehlike altına düşmüş, düşebilecek türlerin korunmasına yönelik eylem planlarını hazırlanmak Genel Müdürlüğümüzün görevleri arasındadır. 2-4 Şubat 2014 tarihlerinde Genel Müdürlüğümüzün organizasyonunda ilgili kamu kurumları bilim insanları ve sivil toplum kuruluşlarından uzmanların katılımı ile yapılan Nesli Tehlike Altındaki Türlerin Korunması Stratejisi Eylem Planı Çalıştayında ülkemizde bulunan bitki ve hayvan türlerinden 200-250 arası türün ülkemizde varlıklarını koruyabilmesi için özel koruma tedbirlerine ihtiyaç olduğu belirlenmiştir. Genel Müdürlüğümüz de 2023 hedefleri arasında bu türlerden en az 100 ü için eylem planı yaptırarak özel koruma tedbirlerini uygulamayı hedeflemektedir. Bu kapsamda endemik bir tür olan ve nesli tehlike altında olan Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus), Kilis İli sınırları içinde araştırılması, türün korunması ve alternatif üretim alanlarının tespiti için 2015 yılında Tür Eylem Planı hazırlanmıştır. Bu plan çerçevesinde Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus) için 2015-2020 yıllarını kapsayan bir uygulama planı ortaya konmuştur. Literatür araştırmaları ve yapılan arazi çalışmaları neticesinde Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus) için işbirliği yapılacak kişi ve kurum/kuruluşlar tespit edilerek toplantılar düzenlenmiş ve türü geleceğe taşıyabilmek için atılması gereken adımlar bu çalışma ile bir araya getirilmiştir. Hazırlanan Kilis İli Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus) Eylem Planı nın biyolojik çeşitliliğimizi korumak adına gerekli katkıyı yapması umuduyla planı hazırlayanlara özverili çalışmaları sebebiyle teşekkür ederim. Nurettin TAŞ Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü i
TEŞEKKÜR Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus) Tür Koruma Eylem Planı hazırlanmasında, TC. Orman ve Su İşleri Bakanlığı XV. Bölge Müdürü Ayhan DELİGÖZ e, Kilis Şube Müdürü Vekili Ayhan ÇOŞKUN a, Menderes KAYA ve Yılmaz DELLEK e, projenin her aşamasında bilgileriyle desteklerini sunan proje danışmanımız Yrd.Doç.Dr. Akın TEMİZER e (Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü), Memeli Uzmanımız Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖNER (Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği), CBS Uzmanı Ercan VELDET e, Proje Saha Sorumlusu Su Ürünleri Yük. Mühendisi Haydar KARACAN a, projenin bu zamanlara kadar gelmesinde koordinasyonu sağlayan koordinatörümüz Mustafa TEL e ve Ak-Tel Mühendislik Eğitim Turizm Gıda Sanayi ve Ticaret LTD. ŞTİ. çalışanlarına, proje kapsamında yardımlarını esirgemeyen diğer kurum ve kuruluşlara teşekkür ederiz. COĞRAFİ KAPSAM Kilis Gerbili (Gerbillus dasyurus) türünün Kilis İli sınırları içinde ki yaşam alanlarının kapsamaktadır. ii
PROJE EKİBİ Mustafa TEL (Çevre Mühendisi, Proje Koordinatörü) Yrd.Doç.Dr. Akın TEMİZER (Fırat Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü) Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖNER (Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Fen Bilgisi Öğretmenliği) Su Ürünleri Yük. Mühendisi Haydar KARACAN (Proje Saha Sorumlusu) Ercan VELDET Çevre Mühendisi/CBS Uzmanı DESTEK PERSONEL Muharrem YILMAZ (Kamu Yöneticisi) Dr. Ümit SUBAŞI (Biyolog,Botanik Uzmanı) Oya ORBAY (Biyolog) Hilal ÜLKER (Hidrojeoloji Mühendisi) Tolga ÇETİNKAYA (Biyolog) Ömer SERTKAYA (Çevre MÜHENDİSİ) iii
İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 1 TÜRÜ TANIYALIM... 2 1.1 Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) Türü Hakkında Bölge İnsanı Görüşleri... 2 1.1.1 Tür Hakkında Genel Bilgiler... 3 1.1.2 Taksonomik Hiyerarşi... 4 1.2 Muridae Ailesi... 5 1.2.1 Gerbillus (Desmarest, 1804) Cinsinin Özellikleri... 5 1.2.1.1 Gerbillus dasyurus (Wagner, 1842) Türünün Morfolojik Özellikleri... 6 1.2.1.2 Gerbillus dasyurus Türünün Beslenme, Büyüme ve Üreme Özellikleri... 10 1.2.1.3 Gerbillus dasyurus Türünün Biyolojik Özellikleri... 11 1.2.2. Türün Dünyadaki Durumu... 11 1.2.3 Türkiyenin Gerbillus Türleri... 12 1.3 Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu... 12 1.3.1Saha Çalışması ve Metodoloji... 12 1.3.2 Gerbillus dasyurus Türünün Yaşam Alanına Ait Habitat ve Ekolojik İstekleri... 16 1.3.3 Gerbillus dasyurus Türünün Dağılımı ve Nüfusu... 17 2 TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER... 18 2.1 Gerbillus dasyurus Türü Üzerindeki Tehditler... 18 2.1.1 Gerbillus dasyurus Türünün Doğal Yaşam Alanına Üzerindeki Tehditler... 19 2.2 IUCN Sınıflarının Yapısı... 20 2.3 Gerbillus dasyurus Türünün Korunmasına Yönelik Öneriler... 22 3 İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER... 23 4 HEDEFLER... 24 4.1 İdeal Hedefler... 24 4.2 Faaliyet Hedefleri... 25 5 FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI... 26 6 UYGULAMA DÖNEMİ ÇALIŞMA PLANI... 32 7 KAYNAKLAR... 34 iv
RESİMLER DİZİNİ Resim 1: Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus)... 2 Resim 2: Bölge İnsanı İle Kayalık Gerbili Üzerine Söyleşi... 2 Resim 3: Kayalık gerbili (Gerbillus dasyurus) Türü... 3 Resim 4: Kayalık Gerbili (Gerbillus Dasyurus) Yavru Birey... 4 Resim 5: Gerbillus Dasyurus Türüne Ait Ön Kesici Dişler (Yavru Birey)... 9 Resim 6: Gerbillus Dasyurus un Yavruları... 11 Resim 7: Gerbillus Dasyurus un Genel Görünüşü... 13 Resim 8: Gerbillus Dasyurus un Ventralden Görünüşü... 13 Resim 9: Gerbillus Dasyurus un Lateralden Görünüşü... 14 Resim 10: Gerbillus Dasyurus un Kuyruk Ucu Püskülü... 14 Resim 11: Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus)... 15 Resim 12: Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus)... 15 Resim 13: Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus)... 16 Resim 14: Kapari Bitkisi... 17 Resim 15: Elbeyli İlçesinin İlgili Lokalitesinde Tarım Alanları... 18 Resim 16: Bölgedeki Yılan Popülasyonuna Dair Örnek Bir Resim... 19 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1: Gerbillus dasyurus un molar dişlerinin çiğneme yüzeyleri... 7 Şekil 2: Gerbillus dasyurus un kafatası karakterleri... 9 Şekil 3: Gerbillus dasyurus un karyotipi (Erkek)... 10 Şekil 4: Kayalık gerbili (Gerbillus dasyurus) un Dünya daki yayılışını gösteren harita... 17 Şekil 5: Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus)tür Eylem Planı Paydaş Kurumlar İşbirliği.. 32 Şekil 6: Kilis Kayalık Gerbili Tür Eylem Planı Projesi Uygulama Şeması... 32 v
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1: Gerbillus dasyurus un kafatası ve dış karakterler ölçüleri... 8 Tablo 2: Gerbillus dasyurus türünün yaşamı üzerindeki tehditler... 20 Tablo 3: IUCN Kategorileri... 22 Tablo 4: İlgili Mevzuat ve Uluslararası Sözleşmeler... 24 Tablo 5: Türün Korunmasına Yönelik İdeal Hedefler... 24 Tablo 6: Tür Koruma Eylem Planı çerçevesinde belirlenen faaliyet hedefleri... 25 Tablo 7: Faaliyet Hedefi 1.1 Planı... 26 Tablo 8: Faaliyet Hedefi 1.2 Planı... 27 Tablo 9: Faaliyet Hedefi 1.3 Planı... 27 Tablo 10: Faaliyet Hedefi 1.4 Planı... 28 Tablo 11: Faaliyet Hedefi 2.1 Planı... 28 Tablo 12: Faaliyet Hedefi 2.2 Planı... 29 Tablo 13: Faaliyet Hedefi 2.3 Planı... 29 Tablo 14: Faaliyet Hedefi 3.1 Planı... 30 Tablo 15: Faaliyet Hedefi 3.2 Planı... 30 Tablo 16 Faaliyet Hedefi 4.1 Planı... 31 Tablo 17 Faaliyet Hedefi 4.2 Planı... 31 Tablo 18: Gerbillus dasyrus İdeal Hedefleri İzleme ve Değerlendirme Programı... 33 EKLER DİZİNİ Ek 1: İlgili ekosistemde zehirli buğday kullanıldığını gösterir resmi önyazı... 37 Ek 2: İlgili ekosistemde zehirli buğday kullanıldığını gösterir resmi liste... 38 vi
YÖNETİCİ ÖZETİ Türün doğal yaşama alanında, popülasyonunun sürdürülebilir bir şekilde devamlılığının sağlanmasına yönelik olarak, besin tercihini, ekolojik, biyolojik ihtiyaçlarını, koruma ve avlama ilkelerini, oluşturulan koruma alanının yönetimini, alandaki yerel insan faaliyetlerinin ekonomik, kültürel ve sosyal boyutlarını içeren planı ifade eden Tür Koruma Eylem Planlarının hazırlanması ve uygulanması, önemli bir biyoçeşitliliğe sahip olan ülkemizin en önemli hedefleri arasına girmiştir. Bunun en büyük nedeni, Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) nde olduğu gibi ülkemiz için nadir ve lokal bulunan türler ile varlığı ve yaşam alanları tehdit ve tehlikeler altında olan canlı türlerimize, artan antropojenik aktiviteler sonnda azalan yaban hayatı ve doğal kaynaklarımızın korunma ihtiyacıdır. Sahip olduğu birçok kültürel miras yanında biyoçeşitlilik zenginliği bakımından da dünyanın önemli cazibe merkezi olan ülkemizde, birçok türün neslini devam ettirmesi ve yaşamını uzun yıllar sürdürebilmesi birçok tehdit ve sebep nedeniyle zor olmakta, mevcut popülasyonların daralmasına ve popülasyonlardaki birey sayısının azalmasına yönelik faktörler gün geçtikçe maalesef çoğalmaktadır. Türün doğal yaşam alanında korunması, çoğaltılması ve hayatiyetini sürdürmesi amacıyla planlanan ve uygulanan Tür Koruma Eylem Planları uluslararası mevzuat dışında ülkemizin manevi miraslarının korunması bakımında da önemlidir. Bu bağlamda Gerbillus dasyurus gibi lokal ve korunmaya muhtaç olan türlerin uzun yıllar yaşatılması amacıyla tür koruma eylem planlarının hazırlanıp uygulanması bir aciliyet olup, Kurumlarımızın bu farkındalığı yaratarak, gerek geçmiş kültüründen gelen gerekse uluslararası sözleşmelere taraf olması nedeniyle bu çalışmaları yapması bir zorunluluk olmuştur. Türkiye nin taraf olduğu uluslararası sözleşmeler kanun hükmündedir ve ulusal mevzuatın bir parçasıdır. Tehlike altında bulunan Kayalık Gerbili ( Gerbillus dasyurus) türünün korunmasına temel olması amacıyla Kilis İli Kayalık Gerbili Tür Koruma Eylem Planı hazırlanmıştır. vıı
vi
Giriş Gerek sahip olduğu birçok kültürel miras gerekse de biyoçeşitlilik zenginliği bakımından dünyanın önemli cazibe merkezi olan ülkemizde, birçok türün neslini devam ettirmesi bazı tehditler nedeniyle zor olmaktadır. Söz konusu tehditler, mevcut popülasyonların daralmasına ve popülasyonlardaki birey sayılarının azalmasına neden olmaktadır. Ülkemizde Orman ve Su işleri Bakanlığının son tespitlerine göre (2015) yabani hayvan türü sayısı 759 olarak belirlenirken, bunlardan 150 memeli türünün doğal olarak yaşadığı belirtilmektedir. Farelerin de içinde yer aldığı Rodentia (kemirgenler) memelilerin en büyük takımıdır. Bu takım, 33 familya, 481 cins ve yaklaşık 2277 tür içermekte (Wilson ve Reeder, 2005) ve bu sayı dünyadaki memeli biyoçeşitliliğinin % 42 sine karşılık gelmektedir. Yaşam alanları sayısının dünya üzerinde de az olması nedeniyle Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus Wagner, 1842), IUCN kategorisinde LC (Least concern- en az endişe verici) seviyesinde gösterilmiştir. Bazı araştırmacıların 1994-1997 yıllarında yaptıkları çalışmalar neticesinde, Ülkemizin sadece Kilis İli nde olduğu saptanan (Çolak ve ark., 1999) Kayalık Gerbili nin korunması amacıyla Tür Koruma Eylem Planı yapılması zorunluluğu doğmuştur. Yurdumuzdak i popülasyon sayısının azlığı, birey sayılarının düşük seviyede olması ve yaşadığı bölgenin ciddi antropojenik tehditler altında olması, bu türü yüksek derecede tehdit altında bırakmıştır. Bu proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları bu sonucu desteklemiştir. Yaşam alanlarında çok sayıda delik açtıkları gözlenen bu fare türünün Apodemus mystacinus, Meriones tristrami, Microtus guentheri, M. irani, Mus. sp. Cricetulus migratorius ve Mesocricetus auratus gibi diğer bazı fare türleriyle ortak habitatları paylaştığı bilinmektedir. Gerbillus dasyurus türü, 19.04.2014 tarihli ve 28977 sayılı Resmi gazetede yayınlanan ve Orman ve Su İşleri Bakanlığınca belirlenen Ek-I Yaban Hayvanları Listesi, ve Ek-III Koruma Altına Alınan Yaban Hayvanları Listesi nde yer almaktadır. Dünya da ise Israil de koruma altına alındığı belirtilmektedir (G. Shenbrot sözlü iletişim, 2006). Gerbillus dasyurus ile ilgili çok sayıda çalışma olmasına rağmen Türkiye den yapılmış çalışma sayısı yok denecek kadar azdır. Çolak ve arkadaşları (1999) 1994-1997 yılları arasında, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin 28 değişik lokalitesinde inceleme yapmışlar fakat hayvan örneğine sadece Kilis in taşlık, kayalık ve step arazilerinde rastlamışlardır. 1
1.TÜRÜ TANIYALIM 1.1. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) Türü Hakkında Bölge İnsanı Görüşleri Arazi çalışmaları sırasında çiftçiler ve ilgili yerel sivil toplum kuruluşlarıyla görüşmeler yapılarak tür hakkında bilgi toplanmış, bölge insanının fareler konusunda duyarlı olduğu, Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) ve benzeri türlerin bölgedeki varlığından haberdar oldukları fakat bu türle ilgili fazla bilgilerinin bulunmadığı anlaşılmıştır Ayrıca Kilis in Elbeyli ilçesinde Yiğit ve ark. larının oldukça uzun bir süre yabancı araştırmacılarla bu bölgede fareler üzerinde çalışmalar yaptıkları da bölge insanı tarafından bilinmektedir. Ayrıca bölge insanları ile arazi çalışmaları sırasında çeşitli söyleşiler yapılmış, proje ve çalışmalarla ilgili olarak fikir alışverişinde bulunulmuştur (Resim 2). Bölgede görüşülen yerli halkın verdiği destekten dolayı teşekkür ederiz. Resim 1. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) 2 Resim 2. Bölge İnsanı ile Kayalık Gerbili Üzerine Söyleşi.
Yapılan arazi çalışmalarında; bölgede tarımsal ve insan faaliyetlerinin fazla olması, muhtemel fare yuva ve giriş sayısının az olması üzerine, fareleri yakalamada zorluk çekilmiş ve bölgede bu durumun nedenleri araştırılmıştır. Sonuçta, Tarım İlçe Müdürlüğü tarafından fare mücadelesi yapıldığı, çiftçilere zehirli buğday dağıtıldığı saptanmış ve bununla ilgili rapor alınarak projede sunulmuştur (Ek 1, 2). Ayrıca geçmiş yıllarda fare popülasyonun fazla olduğu ve özellikle hasat sonrası tarlaların sürülmesi sırasında kuyruğu püsküllü farelerin tarlalarda tohum topladığı ve kaçıştıkları bölge halkı tarafından söylenmiştir. 1.1.1.Tür Hakkında Genel Bilgiler: İngilizce adı Wagner s gerbil olarak bilinen Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus Wagner, 1842), 2000 metreye kadar olan çöl, yarı çöl ve dağları da kapsayan kayalık habitatlarda yaşarlar. Orta Doğu, Arabistan yarımadası ve marjinal olarak da Mısırın doğu çöllerine kadar sokulmuşlardır. Akdeniz bölgesinde ise Mısır, İsrail, Ürdün, Lübnan, Suriye ve Türkiye de doğal yaşam alanlarına sahiptirler. Türün, Gerbillus dasyurus dasyurus ve Gerbillus dasyurus leosollicitus olmak üzere iki alt türü tanımlanmıştır. Yiğit ve ark., Kilis ten kaydedilen Gerbillus dasyurus örneklerinin karyolojisi ve taksonomisini çalışmışlardır. Türün biyolojik özellikleri ise İsrail ve Suudi Arabistan da çalışılmıştır. Resim 3. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) Türü (V. Motcyka) 3
Resim 4. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) yavru birey 1.1.2.Taksonomik Hiyerarşi Kingdom (Alem) :Animalia (=Hayvanlar) Subkingdom (Alt Alem):Eumetazoa (=Gerçek Dokulular) Phylum (Şube) :Chordata (=Kordalılar) Group (Grup) :Craniata (=Vertebrata) Superclass (Üst Sınıf) :Tetrapoda (=Dört üyeliler) Class (Sınıf) :Mammalia (=Memeliler) Subclass (Alt Sınıf) :Eutheria (=Monodelphia= Placentalia) Order (Takım) :Rodentia (=Kemirgenler) Subordo (Alt Takım) :Myomorpha (=Fare Tipliler= Fare benzeri sincaplar) Superfamilya (Üst Aile):Muroidae (=Fareler) Familya (Aile) :Muridae (=Sıçanlar) Subfamilya (Alt Aile) :Gerbillinae (=Koşarfareler) 4 Genus (Cins) :Gerbillus (Dipodillus), Desmarest 1804 (=Gerbiller) Species (Tür) :Gerbillus dasyurus Wagner, 1842 (Kayalık Gerbili)
1.2. Muridae Ailesi Rodentia ordosu 29 familya, 400 ü aşkın cins ve 2800 ün üzerinde türüyle memeli sınıfının en büyük takımı (Ognev 1947, Wilson and Reeder 1993) olup Dünyadaki memeli biyoçeşitliliğinin yaklaşık %42 ine karşılık gelmektedir. Antarktika, Kutuplar, Yeni Zelanda ve birkaç okyanus takımadası dışında Dünya da yiyecek bulunan her yere dağılmış olarak bulunurlar. Bu hayvanlar kara, ağaç ve toprak altı gibi çok farklı habitatlarda yayılış gösterirler. Çiğneme kasları ve kafa yapıları sınıflandırılmaları için önemli kriterlerdir. Her bir grup kafatası yapısı ve çenenin kafatası ile yapmış olduğu bağlantıyla birbirinden ayrılır. Rodentia ordosu, çiğneme kaslarının konumuna göre bazı kaynaklarda 4, bazılarındaysa 5 alttakıma ayrılmaktadır. Üreme yeteneklerinin ve yavrulama oranlarının çok yüksek olmasından dolayı memelilerin en kalabalık takımını temsil ederler. Genel olarak çoğu Arapça kökenli bir keli me olan fare olarak bilinirler. Gözler yaşam biçimine bağlı olarak farklı büyüklükte olabilir. Toprak altında yaşayanlarda gözler küçülmüş hatta bazı türlerde körelerek deri altında kalmış, gececil olanlarda ise oldukça büyümüştür. Gözler başın yan taraflarında yer aldıklarından hem önü hem de arkayı aynı anda görebilirler. Suda yaşayanlarda gözler başın üst kısmındadır. Kulaklar da yaşam biçimine göre değişik şekiller gösterir. Örneğin, toprak altında ve suda yaşayanlarda oldukça küçülmüştür. Kemiriciler genellikle herbivor ya da omnivordurlar. Muridae familyası günümüzde tanımlanan 301 cins ve 1336 türü ile memeliler ve dolayısıyla kemiriciler içindeki en geniş familya olup, beş altfamilyaya (Leimacomyinae, Deomyinae, Murinae, Otomyinae ve Gerbillinae) ayrılmaktadır. Muridae familyasının bazı üyeleri toplu halde yaşarlar ve yüksek derecede sosyalleşmişlerdir. Bunun yanında diğerleri yalnız ya da çiftler halinde yaşamaya eğilimlidirler. Bazı türleri insanlar için hastalık taşımaları nedeniyle ya da ekonomik yönden zararlıdırlar (Buckie and Smith 1994). Ülkemizde çok geniş yayılış gösteren Muridae familyası üyelerinin Adana, Antalya, Gaziantep, Hatay, İçel, Kahramanmaraş, Ankara, Konya, Niğde, Nevşehir, Kırşehir, Yozgat, Kayseri, Sivas, Eskişehir, Afyon, Burdur, Isparta ve Çankırı illerinde doğal yaşam alanlarına sahip olduğu bilinmektedir. 1.2.1. Gerbillus (Desmarest, 1804) Cinsinin Özellikleri: Bazı kaynaklarda Dipodillus olarak yer almış olan Gerbillus lar, küçük fare benzeri kemirgenlerdir. Step ve çöl ortamına adapte olmuşlardır. Kuyruk genellikle baş+beden 5
uzunluğundan fazla olup püsküllüdür. Kafatası, geniş bir beyin kapsülü ve zayıf, dar bir rostruma sahiptir. Zigomatik yaylar silindirik olup zigomatik plak geniştir. Gerbillerde diş formülü her yanda sadece iki indirgenmiş molarlara sahip olan Desmodilliscus cinsi hariç 1/1, 0/0, 0/0, 3/3 = 16 dır. Vücut büyüklükleri 50-200 mm arası, kuyruk uzunluğuyla 56 ve 245 mm arasında değişir. Ağırlıkları 10 ve 227 gram arasındadır. Yavru sayısı bir doğumda genel olarak 1 13 arasında değişmesine rağmen, çok yaygın olanı 4 7 arasındadır. Gerbillus türlerinde ardayak tabanının tüylü ya da çıplak oluşu, cins ve altcins düzeyde sınıflandırmaya yansı makta; tüylü ayak tabanı olanların kumluk toprakları, çıplak ayak tabanı olanların çoğunlukla kayalık, çorak ve bozkır alanları tercih ettiği bilinmektedir. Ayak tabanı tüysüz olan türlere G. dasyurus, G. henleyi ve G. nanus, ayak tabanı tüylü olanlara ise G. andersoni, G. cheesmani ve G. gerbillus örnek verilebilir. Gerbillus lar, dış morfolojik özelliklerine göre iki gruba ayrılmış; bunlardan ayak tabanı tüylü olanlar subgenus Gerbillus; ayak tabanı tüysüz olanlar ise subgenus Hendecapleura olarak isimlendirilmiştir. Ayak tabanı tüysüz olan Gerbillus dasyurus un Hendecapleura subgenus u içerisinde anılmaması revizyon geçirmiş olabileceği şeklinde yorumlanabilir. Ellerman and Morrison-Scott (1951), Corbet (1978) ve Lay (1983) birçok türün taksonomisinin karışık olduğu bildirilmektedir. Benzer şekilde kayıtlarda Gerbillus cinsinin 10, 19 veya 62 türe sahip olduğunun belirtilmiş olması; ayak tabanı tüysüz olmasına rağmen Gerbillus dasyurus un Hendecapleura subgenus u içerisinde anılmaması; bazı kaynaklarda cins isminin Dipodillus olarak ta yer almış olması Gerbillus ların sistematiği hakkındaki mevcut bilgilerin yeterli olmadığını, yeni araştırmalara ve taksonomik revizyona ihtiyacı olduğunu ve tür hakkındaki bilgilerin netleştirilmesi gerektiğini açıkça göstermektedir. 1.2.1.1 Gerbillus dasyurus (Wagner, 1842) Türünün Morfolojik Özellikleri: Vücudu ipeksi, incecik tüylerle, kuyruk ise daha kısa tüylerle kaplıdır. Dorsalde tüylerin kaideden itibaren üçte ikisi kayrak gri (barut rengi), uçları ise soluk devetüyü rengindedir. Dorsalde genel renklenme sarımsı kahverengi olup laterale doğru parlak sarıya döner. Ventral tüyler beyazdır. Yanak, boyun ve gerdan boyunca sınır çizgisi belirgindir. Önkolun dorsal rengi ve ayak arkası beyaz, ayak tabanı tüysüzdür. Kulak içi tüysüz, dışı ise ince beyaz tüylüdür. Kuyruk iki renkli olup dorsal yüzeyi kahverengi, ventrali ise sarımsıdır. Kuyruğun dorsalindeki koyu kıllar kuyruk püskülünün 6
başlangıcına kadar uzanır. Yurdumuzda iki alttürü olduğu belirtilen Gerbillus dasyurus (Subsp. dasyurus ve Subsp. leosollicitus) un alttür leosollicitus, tipik olarak iki alttürün en koyu renklisidir. Tüylerinin rengi yaşam alanı ve habitatın özelliklerine göre ortama bir kamuflaj sağlamak amacıyla değişiklik gösterebilmektedir. Erkek bireyler dişi bireylerden daha ağırdır. Cins üyelerine karakteristik olan kuyruk ucundaki püskül bu türde siyahımsı kahverengi olarak belirtilmiştir (Yiğit ve ark., 2013). Kafatası Özellikleri: Kafatası oldukça küçük ve incedir. Kafatasının en uzun kemiğinin uzunluğu 28.1 mm yi geçmez. Ön kesici (incisor) dişler olukludur. Burun kemikleri üst ön kesici dişleri aşar. Zygmatik kemik ince ve kavislidir. Gözler arası bölge dar olup, bu durum kafatasına üçgen bir görünüm kazandırır. Frontal kemik yüzeyi düz, parietaller ise kabarıktır. Lacrimal kemik geniştir. Baculumu: Baculum kemiğin distal nda kıkırdak bir proses eklidir. Baculumun kaidesi disk şeklinde olup ventrali konkavdır. Karyolojisi: 52 akrosentrik ve 8 submetasentrik olmak üzere 2n=60 kromozomludur. X kromozomu en geniş submetasentriktir. Y kromozomu ise en küçük akros entriktir. Şekil 1. Gerbillus dasyurus un molar dişlerinin çiğneme yüzeylerinin mine kıvrımlarının genel durumu, bakulumun dorsal görünüşü (Yiğit ve ark., 2013) 7
Tablo.1 Gerbillus dasyurus un kafatası ve dış karakterler ölçüleri 8 Özellik (mm) Ortalama Total uzunluk 205,5 Kafa ve vücut uzunluğu 89,7 Kuyruk uzunluğu 115,9 Arka ayak uzunluğu 24,8 Kulak uzunluğu 13,5 Ağırlığı (gr) 19,3 Zygomatik uzunluk 13,9 Interorbital uzunluk 5,0 Condylobasal uzunluk 23,6 Occipitosanal uzunluk 26,8 Basal uzunluk 21,6 Nasal uzunluk 10,1 Occipitonasal genişlik 11,5 Beyin kapsülü genişliği 12,7 Diastema 6,7 Palatal uzunluk 11,4 Foramen incisive 5,0 Post palatal foramen 2,2 Tympanic bullae uzunluğu 9,0 Mandibula uzunluğu 13,7 Maxillar diş 4,1 Mandibular diş 3,8
Şekil 2. Gerbillus dasyurus un kafatası karakterleri (Yiğit ve ark., 2013) Resim 5. Gerbillus dasyurus türüne ait ön kesici dişler (incisor) ve ventral görüntüsü (yavru) 9
Şekil 3. Gerbillus dasyurus un karyotipi (erkek) (Yiğit ve ark., 2013). 1.2.1.2. Gerbillus dasyurus Türünün Beslenme, Büyüme ve Üreme Özellikleri: Gerbillus dasyurus seyrek vejetasyonlu kayalık alanlarda yaşar. Gececildir, böcek, tohum, sukkulent bitkileri de içeren çeşitli besinlerle beslenir. Sümüklü böcekleri tercih eder. Buğday ve ayçiçeği çekirdekleri yediği gözlemlenmiştir. Üreme sezonu ocak ve eylül arasıdır. Fakat kasım ayına kadar da uzayabilir. Bir dişi bir üreme periyodunda üç kez doğum yapar ve gebelikleri 18-26 gün kadardır. Ortalama doğum ağırlığı 22 gr. yavru sayısı 3-9 olur. Yavrular kör, tüysüz ve kulakları kapalı olarak doğar, 6 gün sonra tüyleri çıkmaya, 16 gün sonra ise görmeye ve duymaya başlar. Doğumdan 32 gün sonra memeden kesilirler. 41 günde (ya da 5 hafta sonra) serbest yaşamaya başlarlar. Ömürleri 2,5 yıl kadardır. Yavru sayısı bir doğumda genel olarak 1 13 arasında değişmesine rağmen, çok yaygın olanı 4 7 arasındadır. 10
Resim 6. Gerbillus dasyurus un yavruları (V. Motcyka ). 1.2.1.3.Gerbillus dasyurus Türünün Biyolojik Özellikleri (Yaşam Evresi): Gerbillus cinsinin sistematik ve taksonomisi konusunda halen bazı karışıklıklar mevcut olup, karyolojik olarak kromozom sayısı 60 olarak belirtilmektedir. Yaşam alanlarında çok sayıda delik açtıkları gözlenen bu fare türünün Apodemus mystacinus, Meriones tristrami, Microtus guentheri gibi diğer bazı fare türleriyle ortak habitatları paylaştığı belirtilmektedir. Mevcut bilgiler Gerbillus ların sistematiği hakkında yeterli olmayıp, cins içerisine dahil 62 Gerbillus türünün taksonomik revizyona ihtiyacı olduğu bildirilmektedir. Gerbiller küçük ve orta büyüklükte olan kemiricilerdir. Esaret anında çok ürkek oldukları, diğer bireylerle iletişim kurmak için arka ayaklarını toprağa vurdukları gözlemlenmiştir. Gün boyunca yuvalarında kalmayı tercih ederler ve çok az aktiviteye sahiptirler. Sıcak hava koşullarına yüksek uyum sağlayabilirler. kayalık gerbilleri 3-4 cm çapında, küçük tüneller yapar. Gündüzleri bu tünellerin içinde durur ve tünelin ağzını kapatırlar. Ilıman ve sıcak bölgeler, çalılık alanl ar, kayalık yerler, çöller, yarı çöl alanlar, kurak yerler, seyrek bitki örtülü bozkırlar başlıca yaşam alanlarıdır. 1.2.2. Türün Dünyadaki Durumu: Karasal bir canlıdır. Akdeniz de özellikle Türkiye, Suriye, Lübnan, Ürdün, İsrail ve Mısır da görülür. Ayr ıca Yemen, Umman ve Irak ta da bulunur. Kuzey Afrika, Arabistan Yarımadası, İran, Afganistan, Pakistan, Hindistan da ve majör olarak ta Mısır ın doğu çöllerinde yaşar. İsrail de koruma altına alınmıştır. 11
1.2.3.Türkiye nin Gerbillus Türleri Kayalık Gerbili ülkemizde çok sınırlı bir yayılış alanına sahip olup, Tübitak verilerine göre Türkiye de Gerbillus cinsine ait sadece Gerbillus (Hendecapleura) dasyurus (Wagner, 1842) türünün yaşadığına dair kayıt vardır. 1.3.Türün Eylem Planının Kapsadığı Bölgedeki Durumu Gerbillus dasyurus Wagner, 1842 (=Kayalık Gerbili) türünün Kilis İlinin Elbeyli İlçesi (Yiğit, 2013) dışında türün yayılışı ve bölgedeki varlığı konusunda herhangi bir kayıt bulunmamakta ve yaptığımız arazi çalışmaları da bu bulguları desteklemektedir. Proje kapsamında yapılan arazi çalışmaları sırasında, son yıllarda farelerin azaldığı bölge halkı tarafından bildirilmiş ve yuva ağızlarının az sayıda, terkedilmiş yuva sayısının ise fazla olduğu tespit edilmiştir. Harrison ve Bates e göre Gerbillus dasyurus taşlı step çöllerde, nemli, ekili biyotoplarda Apodemus mystacinus ile beraber yaşamaktadır. Aynı durum çalışma bölgesinde de tespit edilmiş olup, bu türün diğer bazı fare türleriyle aynı habitatları paylaştığı saptanmıştır. 1.3.1. Saha Çalışması ve Metodoloji Literatürde verilen kayıtlar ve bölge halkı ile yapılan söyleşiler sonnda Kilis in Elbeyli ilçesinde çalışmalar yoğunlaştırılmış ve kapanlar şu koordinatlara konuçlandırılmıştır. 1. 36 42 17 K- 37 24 20 D Taşlıbakır Höyük Mevkii (Elbeyli- Kilis) 2. 36 42 27 K -37 09 05 D Kilis Merkez Filli Dinazor Park 3. 36 39 27 K -37 27 53 D Çobanbey Höyük 4. 36 39 24 K -37 28 17 D Çobanbeyli Höyük Arkası, Kıraç Kördeveliler arazisi 5. 36 39 24 K -37 28 17 D Çamurlu Köyü / Elbeyli 6. 36 39 20 K -37 20 09 D kanal boyu buğday tarlası yanı Bu 7 farklı lokalitede yapılan arazi çalışmalarından sadece 36 39 20 K- 37 20 09 D populasyonunda birçok fare türü yakalanmıştır. Fare yuva girişleri incelenerek türe ait olabileceği tahmin edilen noktalara kapanlar kurularak örnekler elde edilmiştir. Kapan olarak 15 adet Sherman (23*9*7,5) tipi kapan, çeşitli besinlerle (buğday, ayçekirdeği, fıstık, vb) yukarıda koordinatları verilen yaşam alanlarına akşam serinliğinde kurulmuş ve sabah gün ışımasıyla kontrol edilmiştir. Ayrıca, kapanlara farelerin düşmemesi nedeniyle 20 kadar kullanılmış mutfak yağı tenekesi muhtelif yerlerde toprak içine gömülerek farelerin düşmesi sağlanmıştır. 12
Resim7. Gerbillus dasyurus un genel görünüşü. Resim8. Gerbillus dasyurus un ventralden görünüşü. 13
Resim 9. Gerbillus dasyurus un lateralden görünüşü. Resim 10. Gerbillus dasyurus un kuyruk ucu püskülü 14
Ayrıca ayak tabanı çıplak görülmüş ve bu durum Abu Baker ve Amr (2003); Abi-Said, M. (2009); Yiğit ve ark (1997) in Gerbillus dasyurus un ayak tabanının çıplak olduğunu belirtmeleri ile benzerlik göstermiştir. Resim 11. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) Resim 12. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) 15
Resim 13. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) 1.3.2. Gerbillus dasyurus Türünün Ya şam Alanına Ait Habitat ve Ekolojik İstekleri Yapılan literatür çalışması ve bölge insanı ile yapılan söyleşiler sonra sı Kilis İli Elbeyli İlçesinin Kayalık Gerbili ve diğer fare popülasyonları bakımından zengin bir potansiyele sahip olduğu belirlenmiştir. Bunun üzerine kapan ve yakalama tenekeleri bu bölgede yukarıda verilen lokalitelere yerleştirilmiştir. Bu alanlar, kayalık, taşlık step alanlar olup, ekin tarlalarına ve su kaynaklarına yakın alanlardır. Özellikle iki höyük alanında yapılan çalışmada yakalanan fare olmamıştır. Kayalık Gerbili ve diğer fare türlerinin yakalandığı popülasyon olan (36 39 20 K -37 20 09 D kanal boyu Buğday tarlası yanı), Yiğit ve ark:, (1997) larının kayıt verdikleri yer olup, su kanallarına yakın buğday ve arpa tarlalarının yakınındadır. Ayrıca genel anlamda yuvaların kayalık vejetasyonda kebere, kapari (Capparis spinosa) köklerine yakın yuvalar kurduğu gözlemlenmiştir. Bölgede fare popülasyonun azalmasından olacak ki aktif yuvadan çok terkedilmiş yuva sayısı daha fazladır. 16
Resim 14. Kapari bitkisi 1.3.3. Gerbillus dasyurus Türünün Dağılımı ve Nüfusu Gerbillus cinsinin dünya üzerindeki tür sayısı literatürde farklılık göstermekte olup 10, 19 ve 62 türün mevcut olduğu belirtilmektedir. Bu belirsizliğe paralel olarak bazı araştırmacılar cinsin sistematiğinin de karışık olduğunu Ellerman and Morrison-Scott (1951), Corbet (1978) and Lay (1983) bildirilmektedirler. Şekil 4. Kayalık Gerbili (Gerbillus dasyurus) un Dünya daki yayılışını gösteren harita 17
2.TEHDİTLER VE SINIRLAYICI FAKTÖRLER 2.1. Gerbillus dasyurus Türü Üzerindeki Tehditler Proje sahası olan Kilis İli Elbeyli İlçesi kırsalında çalışılan arazilerde tarım yapılması, yapılan tarıma bağlı olarak kullanılan zirai mücadele yöntemleri, insektisit ve herbisitler başta olmak üzere kullanılan kimyasallar Gerbillus dasyurus türü üzerinde ciddi tehditler oluşturmuştur. Benzer şekilde İlçe Tarım Müdürlüğü de bölgede fare mücadelesi yapıldığını rapor halinde sunmuş ve söylemişlerdir. Ayrıca, bölgede yılan popülasyonundaki fazlalık, besin zincirinin ortak halkaları olan bu iki canlı grubunu ters orantıyla ortak alanları paylaşmasından dolayı ciddi bir tehdit olarak görülebilir. Yılan popülasyonun artmasına parelel olarak Kayalık Gerbili populayonunda azalma görülmesi büyük olasıdır. Zaten arazi ortamında görülen yılan, sansar ve gelincik yuvalarının fazlalığı ile fare yuva ağızlarının sayısının azlığı bu kanıyı doğurmaktadır. Keza proje dahilinde 4 hafta boyunca çok sayıda kapan ile ve değişik avlama teknikleri ile 7 lokaliteden sadece birisinde bu tür ve diğer fare türlerine rastlanabilmiştir. Resim 15. Elbeyli İlçesinin ilgili lokalitesinde tarım alanları 18
Resim 16. Bölgedeki yılan popülasyonuna dair örnek bir resim 2.1.1. Gerbillus dasyurus Türü ve Doğal Yaşam Alan ı Üzerindeki Tehditler Türüm doğal yaşam alanına yönelik en önemli güncel tehdit, Suriye sınırına kadar olan alanlarda yoğun insan faaliyetleri, savaş ortamı, askerlerin devriye gezmesi ve yakında mülteci kamplarının konuçlandırılmasıdır. Bu durum Gerbillus dasyurus türü ve diğer farelerin yaşam alanını kısıtlamaktadır. Özellikle gece aktif olan Kayalık Gerbili nin bölgedeki gece insan faaliyetleri sonrasında yaşam alanlarını değiştirme ihtimali yüksektir. Bölgede bilinçli bir eğitim ve tanıtma faaliyetleri ve ortaya konacak 20152020 Tür eylem Koruma planının Uygulanması Kayalık Gerbili nin ve yaşam alanlarının gelişerek yaşamasına imkan sağlayacaktır. Biyoçeşitliliği bakımından bir kıta görünümü arz eden ülkemizde gelişen antropojenik faaliyetler sonucu ciddi bir doğa tahribatının olduğu ve bunun gelecek yıllarda daha da artarak devam edeceği görülmektedir. Ülkemizin ciddi bir yapılaşma içerisine girmesi, tarım alanlarının genişletilmesi, teknolojik gelişmelerin artmasına bağlı olarak bu faaliyetlerin 19
kolaylaşması, çok sayıda barajların yapılması ve su rejimlerinin değişmesi, klimatik ve coğrafik değişiklikler vb. olaylar ülkemizde bitki ve hayvan biyoçeşitliliğini tehdit eden genel faktörlerdir. Tablo 2. Gerbillus dasyurus türünün yaşamı üzerindeki tehditler Tür / yaşam Alanı Gerbillus dasyurus Tehditler Etkisi Bölgede antropojenik etkilerin genişlemesi (savaş ortamı, mülteci kampı, kaçakçılık faaliyetleri vb.) Türün tamamen alandan yok olmasına sebep olacaktır Bölgede yapılacak tarımsal faaliyetlerin fazlalığı Yeni tarım alanları açılması Toprağın yoğun işlenmesi türü yok edebilir Mevcut popülasyonları kaybedebilir. Bölgede yapılan zirai mücadele Bölgede yaşayan Kayalık Gerbillerinin azalmasına/yok olmasına sebep olacaktır Fare popülasyonun azalmasına / yok olmasına sebep olacaktır. Koruma çalışmalarının başarısını düşürecektir Tehdit Düzeyi Kritik / Kilis Elbeyli İlçesi Koruma statüsü Yok Besin zincirinin ortak halkaları olan bölgedeki yılan popülasyonun artması Bölge halkının ve diğer paydaşların türün önemi ve korunması konusunda yeterincebilgilendirilmemesi Orta kazandırılmalıdır Orta Yüksek Orta Yüksek 2.2. IUCN Sınıflarının Yapısı: IUCN, Nesli Tükenme Tehlikesi Altında Olan Türlerin Kırmızı Listesi (IUCN Kırmızı Listesi) ve bitki-hayvan türlerinin dünyadaki en kapsamlı Küresel Koruma durumu envanteridir. IUCN Kırmızı Listesi Uluslararası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği tarafından sürdürülmektedir. Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) tarafından yayımlanan Kırmızı Listede Gerbillus dasyurus LC Least concern (asgari endişe verici) kategorisinde olan bir tür olarak sınıflandırılmıştır. Ülkemiz için bu türle ilgili geniş kapsamlı ve popülasyon bazlı bir 20
çalışmanın olmaması, Türün tehlike kategorisinin belirlenmesini zorlaştırmakla beraber, şu ana kadar yapılan çalışmalar ve bulgular ışığında türün Türkiye için LC (Asgari Endişe) kategorisinden alınıp VU (Hassas) kategorisine dahil edilmesi önerilebilir. Tabii bu sonuca varmak için çok sayıda popülasyon ve yaşam alanının taranması gerekmektedir. IUCN Kırmızı Listesi, kesin ölçüt kullanılarak, binlerce tür ve alttürlerin nesillerinin tükenme riskini değerlendirerek oluşturulmaktadır. Bu ölçüt tüm türlerle ve dünyanın her bölgesi ile ilgilidir. Kırmızı Liste ile amaçlanan; koruma meselelerine kamunun ve politikacıların dikkatini çekmek ve bununla birlikte türlerin yok oluşunu azaltmak için uluslararası camiaya yardım etmektir. Güçlü bir bilimsel altyapı ile oluşturulan IUCN Kırmızı Listesi, biyolojik çeşitliliğin durumu ile ilgili en geçerli rehber olarak kabul edilmektedir. En son güncelleme 2006 Kırmızı Listesi, 4 Mayıs 2006 tarihlidir. 40.168 türü ve buna ek olarak 2.160 alttürü, sualtı nesillerini, alt nüfusu bir bütün olarak değerlendirir. Bir bütün olarak incelenen türlerden, 16.118 tanesi tehlike altında olarak belirlenmiştir. Bunlardan, 7.725 tanesi hayvanlar, 8.390 tanesi bitkiler, ve üç tanesi küf ve mantarlardır. Tablo 3. IUCN kategorizasyonu Korunma durumu kategorileri Tükenmiş Doğada tükenmiş Çok tehlikede (yeterli veri) (tehdit altında) Tehlikede (değerlendirildi) Tür Zarar görebilir Yakın tehdit Asgari kaygı Yetersiz veri Değerlendirilmedi 21
(Tükenmiş): EX Kuşkuya yer bırakmayacak delillerle soyu tükenmiş olduğu ispatlanan türler. EW (Doğal ortamında tükenmiş): Vahşi yaşamda soyu tükenmiş, fakat diğer alanlarda (yetiştirme veya sergileme amaçlı) varlığını sürdüren türler. CR (Kritik tehlikede): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi had safhada (extreme) olan türler. EN (Tehlikede): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler. VU (Hassas): Vahşi yaşamda soyu tük enme tehlikesi büyük olan türler. NT (Neredeyse tehdit altında): Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte VU, EN veya CR kategorisine girmeye aday olan türler. LC (Asgari endişe): Yaygın bulunan türler. DD (Yetersiz veri ): Üzerinde yeterli bilgi bulunmayan türler. NE (Belirlenmedi): Şimdiye kadar yukardaki kriterlere uygunluğu değerlendirilmemiş türler. 2.3. Gerbillus dasyurus Türünün Korunmasına Yönelik Öneriler Türün ve yaşam alanlarının korunması ile ilgili yapılması gerekenler ideal hedef ve faaliyet hedef ve uygulamalarında detaylı olarak anlatılmaktadır. Ancak, genel anlamda özetlenecek olursa; v Türün korunması amacıyla koruma biyolojisi kuralları gereği Tür Koruma eylem planının hazırlanıp, uygulanması gerekmektedir. v Kayıtlarda adı geçen lokaliteler dışındaki diğer yayılış alanlarında çalışmalar yapılarak, dağılışı ve popülasyon büyüklükleri konusundaki eksiklikler giderilmelidir. v Yaşam döngülerinin (beslenme, üreme, konaklama vb.), özelliklerinin ve davranışlarının belirlenmesi amacıyla canlı örnekler laboratuvarda yıl boyunca gözlenmeli ve tür üzerinde bilimsel çalışmalar yapılmalıdır. v Tür IUCN sistemine göre LC (Asgari Endişe) kategorisinde olmasına rağmen; Ülkemiz için detaylı popülasyon çalışmaları sonuçları ve mevcut bulgular ışığında VU (Hassas) kategorisine dahil edilmesi önerilebilir. 22
3. İLGİLİ ULUSAL MEVZUAT VE ULUSLARARASI SÖZLEŞMELER Ülkemiz gerek geçmiş kültüründen gelen doğal kaynak ve mirasların korunması ve gerekse imzaladığı ve taraf olduğu Biyolojik Çeşitlilik sözleşmesi (1992) başta olmak üzere diğer uluslararası anlaşmalar gereği tehlike ve tehdit altında olan türlerin ve ekosistemlerin korunması konusunda büyük çaba sarfetmektedir. Türlerin kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olması ve azalması ile ilgili sorunlar 1992 BM konferansında geniş olarak tartışılmıştır. Sonuçta IUCN (International Union for Conservation of Nature) (1995) kategorileri oluşturularak Dünya üzerinde tehdit ve tehlike altında olan veya olabilecek türler belirlenmektedir. Bern Sözleşmesinin 3.maddesinin 1. Fıkrası; Her Akit Taraf, yabani flora ve fauna ile doğal yaşama ortamlarının, bilhassa nesli tehlikeye düşmüş ve düşebilecek türlerin, özellikle endemik olanlarının ve tehlikeye düşmüş yaşama ortamlarının, bu Sözleşme hükümlerine uygun olarak muhafazası amacıyla ulusal politikalarını geliştireceklerdir. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesinin 6.maddesinin a bendi; Biyolojik çeşitliliğin korunması ve sürdürülebilir kullanımı için, diğer hususların yanı sıra bu Sözleşme de yer alan ve ilgili Akit Taraf için uygun olan tedbirleri yansıtacak ulusal stratejiler, planlar veya programlar geliştirecek veya mevcut strateji, plan veya programları bu amaçla uyarlayacaktır hükümlerini içermekte ve bu hükümler gereğince ülkemizin biyolojik çeşitliliğin korunmasındaki en önemli yetkili kuruluş Orman ve Su İşleri Bakanlığıdır. Bakanlık, 2013-2017 yıllarını kapsayan Stratejik Plan hükümlerinde, Stratejik Gaye 5 kapsamında biyolojik çeşitliliğin etkin korunması ve sürdürülebilir yönetimini sağlamak amacıyla, Stratejik Hedef 5.1: Tür ve ekosistemlerin korunması, geliştirilmesi ve iyileştirilmesini sağlamak hedefi gereğince Tür Koruma Stratejisi ve Eylem Planları hazırlamak olarak belirlenmiştir. 23
Tablo 4. İlgili Mevzuat ve uluslararası sözleşmeler TÜRKİYE NİN TARAF OLDUĞU TARİH SÖZLEŞMENİN ADI Paris Sözleşmesi 17 Ocak 1963 Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme (CITES) 3 Mart 1973 Bern Sözleşmesi 1 Haziran 1982 RAMSAR 30 Aralık 1993 Biyolojik Çeşitlilik Konvansiyonu 27 Aralık 1996 Sözleşme tarihleri geçirdikleri revizyona göre bazı kaynaklarda değişiklik göstermektedir. 4.HEDEFLER 4.1. İdeal Hedefler Kayalık Gerbili Tür Koruma Eylem Planı yla ilgili olarak 1 adet ideal hedef belirlenmiştir. Tablo 5. Türün korunmasına yönelik ideal hedef İdeal Hedef No 1 24 İDEAL HEDEF Gerbillus dasyurus türünün ve yaşam alanlarının korunması, Neslinin devamının sağlanması
4.2. Faaliyet Hedefleri Gerbillus dasyurus (Kayalık Gerbili) ile ilgili olarak Tür Koruma Eylem Planı çerçevesinde belirlenen ideal hedefi gerçekleştirmek için 4 faaliyet hedefi aşağıdaki gibidir. Faaliyet Hedef No FAALİYET HEDEFLERİ 1 2016-2020 dönemi Tür Koruma planı uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili popülasyonlarında en az %30 artış sağlandı 2 Tür Koruma Eylem planı kapsamında Kayalık Gerbili hakkında bölge halkının ortalama %50 sine yönelik bilgilendirme, kapasite geliştirme ve tanıtım çalışmaları yapıldı 3 Tür ve yaşam alanları üzerinde Bilimsel çalışma, araştırma ve izlemeler yapıldı. 4 2016-2020 Tür Koruma Eylem planının yönetimi, Paydaşların ve görevlerin koordinasyonu Tablo 6. Tür Koruma Eylem Planı çerçevesinde belirlenen faaliyet hedefleri FAALİYET HEDEFİ 1: 2016-2020 dönemi Tür Koruma planı uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili popülasyonlarında en az %30 artış sağlandı 1.1. Türün mevcut ve potansiyel yaşam alanları popülasyon bazında araştırılarak saptanacak, popülasyon büyüklükleri belirlenecektir. 1.2. Populasyonlardaki ortalama birey sayıları yakalama -markalama yöntemiyle belirlenecek 1.3. Tür ve bölgedeki yaşam alanları ile vejetasyonu tespit edilerek korunacak 1.4. Mevcut ve potansiyel habitatların haritaları çıkarılacak FAALİYET HEDEFİ 2: 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili hakkında bölge halkının ortalama %50 sine yönelik bilgilendirme ve tanıtım çalışmaları yapıldı 2.1. Bölge halkına türün tanıtılması amacıyla afiş, broşür vb materyaller hazırlanıp dağıtılacak 2.2. Kilis ili ve Elbeyli İlçesi nde faaliyet gösteren bazı okullarda öğrencilere yönelik tür hakkında bilgilendirme çalışmaları yapılacak 2.3. Orman Su İşleri İl Müdürlüğü, Belediye, Valilik ve Kaymakamlık web sayfalarında türün tanıtımı yapılacak 25
FAALİYET HEDEFİ 3: Tür ve yaşam alanları üzerinde Bilimsel çalışma, araştırma ve izlemeler yapıldı 3.1. Tür üzerinde Bilimsel araştırma ve çalışmalar yapılacak 3.2. Kayalık Gerbili nin habitat ve popülasyonunu etkileyebilecek antropojenik ve tarımsal faaliyetler düzenli olarak izlenip raporlaştırılacak FAALİYET HEDEFİ 4: 2016-2020 dönemi Tür Koruma Eylem planının yönetimi, Paydaşların ve görevlerin koordinasyonu 4.1. Tür Koruma eylem planının Yönetimi, paydaşların ve görevlerin koordinasyonu sağlanacak 4.2. Tür Koruma Planı uygulamasındaki ilerlemeler yıllık ve periyodik olarak izlenerek değerlendirilecek ve tür koruma eylem planı başarı çizelgesi oluşturulacak. 5. FAALİYETLER VE FAALİYET PLANLARI Gerbillus dasyurus (Kayalık Gerbili) ile ilgili olarak Tür Koruma Eylem Planı çerçevesinde 4 adet faaliyet hedefi ve bunlara bağlı 11 faaliyet belirlenmiş ve tablolar halinde aşağıda sunulmuştur. Tablo 7. Faaliyet Hedefi 1.1 planı FAALİYET HEDEFİ 1: 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili popülasyonlarında en az %30 artış sağlandı Faaliyetin adı Türün bölgedeki mevcut ve potansiyel diğer yaşam alanları popülasyon bazında saptanacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş Hizmet alımı veya kişiler Nerede? Kilis, Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen İlgili lokalitede yuvalar tespit edilecek, canlı örnekler kurum ve kuruluşların görev ve gözlenecek. sorumlulukları da belirtilecek 26 Personel, Orman ve Su İşleri Kilis Şube Md teknik personeli ve Ekipman, maliyet zoolog, Makine teçhizatı, seyahat ve arazi giderleri
Tablo 8. Faaliyet Hedefi 1.2 planı 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık FAALİYET HEDEFİ 1: Gerbili Kilis-Elbeyli popülasyonunda en az %30 artış sağlandı Faaliyetin adı Populasyonlardaki birey sayıları yakalama - markalama yöntemiyle belirlenecek Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş Üniversite / Hizmet alımı veya kişiler Nerede? Kilis, Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2018 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen Saptanan ve potansiyel popülasyonlarda kapanlar kurularak kurum ve kuruluşların görev ve canlı örnekler yakalanacak ve tür teşhisleri yapıldıktan sonra sorumlulukları da belirtilecek markalanıp tekrar doğaya bırakılacak. Personel, ekipman, maliyet Orman ve Su İşleri Kilis Şube Md teknik personeli ve Bilim uzmanı, Makine teçhizatı, seyahat ve arazi giderleri Tablo 9. Faaliyet Hedefi 1.3 planı FAALİYET HEDEFİ 1: 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili popülasyonlarında en az %30 artış sağlandı Faaliyetin adı Tür ve bölgedeki yaşam alanları ile vejetasyonu tespit edilerek korunacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş Ziraat Mühendisi, bilim uzmanı veya kişiler Nerede? Kilis, Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen Türün Elbeyli populasyonu ve diğer potansiyel kurum ve kuruluşların görev ve poulasyonları belirlenerek, koruma statüsü kazandırılarak, sorumlulukları da belirtilecek Türün beslenme, barınma ve korunmasında önemi olan vejetasyon ve alanlar korunacak ve çoğaltılacak Personel, ekipman, maliyet Orman ve Su İşleri Bölge ve Kilis Şube Md teknik personeli, bilim uzmanı 27
Tablo 10. Faaliyet Hedefi 1.4 planı FAALİYET HEDEFİ 1: 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili popülasyonlarında en az %30 artış sağlandı Faaliyetin adı Mevcut ve potansiyel habitatların haritaları çıkarılacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş Belediye, Tapu ve Kadastro İlçe Müdürlüğü, Kilis İl Md. veya kişiler Nerede? Kilis Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2018 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen Uzman Haritacılarla Kilis İli Elbeyli İlçesinde Kayalık Gerbili nin yaşadığı ve yaşaması muhtemel habitatlar ayrı ayrı haritalandırılarak kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek Personel, ekipman, maliyet Bilim uzmanı, OSİB 15. Bölge ve Kilis İl Md. Tablo 11. Faaliyet Hedefi 2.1 planı FAALİYET HEDEFİ 2: Faaliyetin adı 28 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili hakkında bölge halkının ortalama %50 sine yönelik bilgilendirme ve tanıtım çalışmaları yapıldı Bölge halkına türün tanıtılması amacıyla afiş, broşür vb materyaller hazırlanıp dağıtılacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş veya kişiler Üniversite Nerede? Kilis, Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek OSİB 15. Bölge, Kilis Şube Müdürlüğü Kayalık Gerbili ni tanıtmak amacıyla afiş, broşür, kalem, takvim vb materyallerden hazırlayıp dağıtımını yapacak Personel, ekipman, maliyet Orman ve Su İşleri Kilis Şube Md teknik personeli
Tablo 12. Faaliyet Hedefi 2.2 planı FAALİYET HEDEFİ 2: Faaliyetin adı Sorumlu kurum veya kuruluş 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili hakkında bölge halkının ortalama %50 sine yönelik bilgilendirme ve tanıtım çalışmaları yapıldı Bazı Kilis okulları ile Elbeyli İlçesi nde faaliyet gösteren okullarda öğrencilere yönelik tür ve korum eylem planı hakkında bilgilendirme çalışmaları yapılacak Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş veya kişiler İl, İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü, bilim uzmanı Nerede? Kilis-Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2017 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek Tanıtım toplantıları yapılacak ve hazırlanan materyaller dağıtılacak Personel, ekipman, maliyet Orman ve Su İşleri Kilis Şube Md personeli Tablo 13. Faaliyet Hedefi 2.3 planı FAALİYET HEDEFİ 2: Faaliyetin adı 2016-2020 dönemi uygulamaları neticesinde Kayalık Gerbili hakkında bölge halkının ortalama %50 sine yönelik bilgilendirme ve tanıtım çalışmaları yapıldı Orman Ve Su İşleri İl Müdürlüğü, Belediye ve Kaymakamlık web sayfalarında türün tanıtımı yapılacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş veya kişiler Nerede? Kilis Valiliği ve Belediyesi, Elbeyli Kaymakamlığı ve Belediyesi Kilis-Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek Personel, ekipman, maliyet Kilis Valiliği ve Belediyesi, Elbeyli Kaymakamlığı ve Belediyesi ile işbirliği yapılarak kurumların web sayfalarında Kayalık Gerbilİ tanıtılacak Orman ve Su İşleri Kilis Şube Md personeli 29
FAALİYET HEDEFİ 3: Tablo 14. Faaliyet Hedefi 3.1 planı Tür ve yaşam alanları üzerinde Bilimsel çalışma, araştırma ve izlemeler yapıldı Faaliyetin adı Tür üzerinde Bilimsel araştırma ve çalışmalar yapılacak Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş veya kişiler Üniversite, Blim Uzmanı Nerede? Kilis Üniversiteler Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek Türün beslenme, üreme vb biyolojik özellikleri ile moleküler ve genetik yönden araştırılması ve mevcut bilgilerin derlenmesi. Personel, ekipman, maliyet Bilim uzmanı, Kilis il Md. Elemanları Tablo 15. Faaliyet Hedefi 3.2 planı FAALİYET HEDEFİ 3: Faaliyetin adı Sorumlu kurum veya kuruluş Orman ve Su İşleri 15. Bölge Md, Kilis Şube Md İşbirliği yapılacak kurum, kuruluş veya kişiler Çevre ve Şehircilik İlçe Müdürlüğü, Tarım ve Köy İşleri İlçe Müdürlüğü, Belediye, Üniversite Nerede? Kilis-Elbeyli Ne zaman ve hangi sıklıkta? 2016-2020 yılları arasında Nasıl? (Sorumlu/destekleyen kurum ve kuruluşların görev ve sorumlulukları da belirtilecek Zirai ilaçlamaların kontrolü yapılarak Kayalık Gerbili popülasyonlarının olumsuz etkilenmesi önlenecek, ekolojik dengeyi bozabilecek faaliyet ve olaylar engellenmeye çalışılacaktır. Personel, ekipman, maliyet 30 Kayalık Gerbili nin habitat ve popülasyonunu etkileyebilecek antropojenik faaliyetler düzenli olarak izlenip raporlaştırılacak Kayalık Gerbili nin habitat ve popülasyonunu etkileyebilecek antropojenik faaliyetler, Tarımsal faaliyetler, her yıl izlenerek rapor haline getirilmelidir.