ANMED ANADOLU AKDENİZİ Arkeoloji Haberleri 2012-10 News of Archaeology from ANATOLIA S MEDITERRANEAN AREAS (Ayrıbasım/Offprint) Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
/ Akdeniz Kıyıları Arkeolojik Sualtı Araştırmaları 2011 Underwater Archaeological Surveys along the Mediterranean Coastline 2011 Harun ÖZDAŞ Nilhan KIZILDAĞ Emre OKAN 2011 yılı arkeolojik sualtı araştırmaları, Ege ve Akdeniz olmak üzere iki bölgede gerçekleştirilmiştir *. Akdeniz Bölgesi kapsamında, Fethiye Körfezi ile Kemer arasındaki bölge araştırılmıştır. Bu çalışmalarda daha önceki yıllarda bulunan batıkların dışında demirleme alanları incelenmiştir. Araştırmanın geniş bir bölgeyi kapsaması nedeniyle gemilerin seyir rotaları ortaya çıkmaktadır. Bu sene yapılan çalışmalarda toplam 6 batık ve iki demirleme alanı detaylı bir şeklide incelenmiştir. 1. Fethiye Rodos Batığı Fethiye Körfezi nin güneybatısında yapılan araştırma dalışları sırasında, 24-31 m. arası derinlikte, yaklaşık 70 m² lik alana dağılmış Rodos amphoralarından oluşan bir batık tespit edilmiştir (Res. 1). Kayalık-kumluk zemin üzerinde yer alan batık alanında amphoralar dışında, gemiye ait safra taşları ile mutfak kabı parçaları bulunmaktadır. Ana kargoyu oluşturan mahmuz kulplu Rodos amphoralarına bağlı olarak batık, İ.S. 2. yy. a tarihlenmektedir. 2. Kekova Arkaik Dönem Kıbrıs Batığı Kekova bölgesinde Arkaik Dönem Kıbrıs kökenli amphoralar taşıyan bir batık, daha önceki yıllarda INA tarafından tespit edilmiştir. Söz konu batık üzerinde, 2010 yılında Kanada Brock Üniversitesi ile kısa süreli bir çalışma gerçekleştirilmiş ve 2011 yılında da batık çevresi detaylı bir şekilde araştırılmıştır. 8-18 m. arası derinlikte yer alan batık, yaklaşık 200 m² lik bir alanda * Bu çalışma, Dokuz Eylül Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü bünyesinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı ndan alınan izin ve destek çerçevesinde yapılmış olup, çalışmalarda, Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü ne bağlı K. Piri Reis araştırma gemisi ve INA ya (Sualtı Arkeoloji Enstitüsü) bağlı Virazon araştırma gemisi kullanılmıştır. Ege Bölgesi çalışmalarımıza destek veren Türkiye Sualtı Arkeolojisi Vakfı na teşekkür ederiz. Underwater archaeological surveys in 2011 were conducted in two areas: the Aegean and the Mediterranean Seas *. On the Mediterranean coast the region between Kemer and the Gulf of Fethiye was explored. In addition to exploring formerly identified wrecks, we also explored the mooring areas. As our surveys covered a wide area, it was possible to deduce some information regarding the routes of the wrecked ships. In this campaign we explored in detail six shipwrecks and two mooring areas. 1. Rhodian Wreck in Fethiye A wreck containing Rhodian amphorae and encompassing a 70 sq. m. area was identified at a depth of 24-31 m. in the southwest part of the Gulf of Fethiye (Fig. 1). The wreck area spread across a rocky and sandy ground. In addition to amphorae, it also contains ballast stones of the ship and cooking ware fragments. The wreck is dated to the 2 nd century A.D. based on the Rhodian amphorae with spur-type handles found in the main cargo. 2. Archaic Cypriote Wreck in Kekova A wreck carrying Cypriote-origin amphorae of the Archaic period was formerly identified by the Institute of Nautical Archaeology (INA) in the Kekova region. In 2010 a short-term exploration was conducted on this wreck together with Brock University in Canada, and in 2011 its environs were surveyed in detail. Found at a * This work was carried out with the permit and financial support granted by the Ministry of Culture and Tourism under the auspices of Dokuz Eylül University s Marine Sciences and Technology Institute. The Institute s survey ship, the K. Piri Reis, and the survey ship Virazon of the Institute of Nautical Archaeology (INA) were used. We would like to thank the Turkish Underwater Archaeology Foundation for their support for our surveys in the Aegean region. 119
Res. 1 Fethiye, Rodos batığı Fig. 1 Rhodian wreck at Fethiye Res. 2 Kekova, Arkaik batık Fig. 2 Archaic wreck at Kekova dağılım göstermektedir. Kıbrıs dışında farklı merkezlerin üretimi olan amphoralar ile günlük kullanım amaçlı mutfak kaplarının da (mortar, vs.) bulunduğu batık alanında sağlam örnek yoktur. Batığın ana kargosunu oluşturan amphoralar arasında çok sayıda sepetkulplu Kıbrıs amphorası dikkat çekmektedir (Res. 2). Kısa, kalın ve yuvarlak kesitli kulpları ile tanınan bu tipe bağlı olarak batık, İ.Ö. 7. yy. ın sonuna tarihlenmektedir Bölgede 35-40 m. derinliğe kadar olan alanlarda yapılan araştırmalarda başka bir buluntuya rastlanmamıştır. depth of 8-18 m., the wreck spreads across approximately 200 sq. m. The wreck area contains amphorae from places other than Cyprus as well as daily-use kitchenware (mortar etc.). However, none are intact. The main cargo contains numerous Cypriote amphorae with basket handles (Fig. 2). Based on this amphora type known for its short, thick and round handles, the wreck is dated to the end of the 7 th century B.C. Our surveys that descended to a depth of 35-40 m. in the region did not reveal any other finds. 3. Kekova Gazze Batığı Kekova da gerçekleştirdiğimiz araştırma dalışlarımız daha önce bulunan batıkların çevresinde yoğunlaşmıştır. Bu dalışlar sırasında özellikle Gazze batığının derin bölümlerine bakılmış fakat herhangi bir buluntuya rastlanmamıştır. Bununla birlikte amphora parçaları derinlere doğru dağılım göstermektedir (Res. 3). Batığa ait çapa bulunamamıştır. Kum altında çok sayıda amphoranın olduğu genel morfolojik yapıdan anlaşılmaktadır. İ.S. 4-6. yy. Geç Roma-Erken Bizans Dönemi ne tarihlenen batıkta yaklaşık 50 kadar amphora görülmektedir. Ayrıca araştırmada bulduğumuz birçok Erken Bizans Dönemi batıklarında da Gazze amphoralarına rastlanmaktadır. Bu buluntulardan batıklardan birçoğunun Kuzey Suriye üzerinden bir seyahat gerçekleştirdiği anlamaktayız. Kekova bölgesinde bulunan ve sualtında kalmış mendirek (Res. 4) ve diğer mimari kalıntıların arkeojeofiziksel yöntemlerle araştırılmasına devam edilmektedir. 2011 yılı çalışmalarında deniz seviyesi değişimine yönelik incelemeler gerçekleştirilmiş ve bölge depremselliğinin bunun üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Buna göre, bu 3. Gaza Wreck in Kekova Our survey s dives in Kekova concentrated around a previously identified wreck. We especially explored the deep parts of the Gaza wreck but could not identify any other finds. However, we noticed that amphora fragments spread deeper (Fig. 3). No anchor belonging to the wreck was found. The overall morphological fabric indicates the presence of numerous amphorae buried under sand. There are about 50 amphorae visible in the wreck dated to the 4 th -6 th centuries A.D. Furthermore, many early Byzantine wrecks identified in the course of our surveys contain Gaza amphorae. This suggests that many of these wrecks followed a route that passed by northern Syria. Archaeo-geophysical surveys on the sunken mole (Fig. 4) and other architecture in the Kekova region continued. In 2011 we also explored the changes in sea level and the effects of the region s seismicity on this. Thus, it is foreseen to continue these surveys in 2012 and to complete them in 2013. 120
Res. 4 Kekova, mendirek Fig. 4 Kekova, mole Res. 3 Kekova, Gazze batığı Fig. 3 Gaza wreck at Kekova 4. Plate Wreck at Göcük Burnu Res. 5 Göcük Burnu, tabak batığı Fig. 5 Plate wreck at Göcük Burnu çalışmaların 2012 yılında devam etmesi ve 2013 yılında da tamamlanması planlanmaktadır. 4. Göcük Burnu Tabak Batığı Adrasan Feneri nin güneyinde 2005 yılında gerçekleştirilen dalışlarda, kumluk-kayalık zemin üzerinde, 15-18 m. arası derinlikte, yaklaşık 150 m² lik bir alan içinde, çok sayıda kırık ve sağlam tabağa rastlanmış ve batık kayıtlara geçirilmiştir (Res. 5). 2011 yılında söz konusu batık üzerinde ayrıntılı bir çalışma daha yapılmıştır. Tabaklar ya tek tek, ya da kayaların arasında ve kumun altında birbirine kaynamış gruplar halindedir. Sgrafitto tekniğinde yapılmış tabaklar, kazıma şeklinde yapılmış bitkisel ve sarmal motiflerle süslüdür. Kırmızı ve koyu kırmızı renkte hamura sahip tabakların iç yüzeyleri yeşil ve tonlarında astarlıdır. 20-24 cm. arasında değişen ağız çaplarına sahip tabakların benzerlerine, Dives south of the Adrasan Lighthouse in 2005 revealed numerous intact and broken plates within about 150 sq. m. at a depth of 15-18 m. on sandy and rocky ground. This wreck was later recorded (Fig. 5). In 2011 we conducted a detailed survey of this wreck. The plates are found either individually on their own, or fused in groups in rock fissures or under sand. They are decorated with engraved floral and spiral motifs in sgraffito technique. Their clay is red and dark red while their inner surfaces are slipped in shades of green. Parallels of these plates with a diameter varying between 20 and 24 cm. are found in the Izmir, Bodrum, Antalya and Istanbul Archaeological Museums. In addition, it is known that there exists another plate wreck of the Byzantine period at a depth of about 70 m. near Gelidonya Burnu (Cape) the southernmost point of the Finike-Kemer coastline. It was identified in 1970s based on information gathered from former sponge divers by the INA. In addition, other Byzantine shipwrecks with cargos of plates have been found at Alonnesos (Pelagos) and Kastelorizo in Greece. Plates uncovered in the Alonnesos wreck are similar to those found in the wreck at Göcük Burnu. Based on the Y-shaped anchors and close parallelism between the plates in this wreck, we are of the present opinion that it should be dated to the 12 th century A.D. 5. Sarcophagus Wreck at Şıldanlar Dives near the Şıldanlar Lighthouse at Göcük Burnu in 2005 identified a wreck whose cargo was a small group of sarcophagi. In 2011 we conducted a short-term 121
İzmir, Bodrum, Antalya ve İstanbul Arkeoloji Müzeleri nde de rastlanmaktadır. Ayrıca Finike-Kemer kıyı şeridinin en güney noktası olan Gelidonya Burnu yakınlarında, yaklaşık 70 m. derinlikte bir başka Bizans tabak batığı bulunduğu bilinmektedir. Eski süngercilerin verdikleri bilgiler bağlı olarak 1970 li yıllarda INA tarafından yeri tespit edilen bir batıktır. Bunun dışında, kargosunda tabak taşıyan Bizans Dönemi gemileri Yunanistan da Alonnesos (Pelagos) ve Kastelorizo da ele geçmiştir Alonnesos batığında ele geçen tabaklar Göcük burnu batığı örnekleriyle benzerlik göstermektedir. Batıkta bulunan Y formlu çapalara ve tabakların yakın benzerlerine bağlı olarak, batığın şimdilik İ.S. 12. yy. a tarihlenmesinin doğru olacağını düşünmekteyiz. Res. 6 Şıldanlar, lahit batığı Fig. 6 Sarcophagus wreck at Şıldanlar 5. Şıldanlar Lahit Batığı Göcük Burnu Şıldanlar Feneri nin yakınında, 2005 yılında yapılan araştırma dalışlarında küçük bir grup lahit taşıyan bir batık tespit edilmiştir. 2011 yılında aynı batık üzerinde kısa süreli bir çalışma gerçekleştirilmiştir. 12-15 m. derinlikte, kumluk-kayalık bir zemin üzerinde yer alan ve yaklaşık 40 m² lik bir alana dağılmış olan batığın kargosunu, sağlam ve kırık halde toplam 6 adet lahit ve 1 adet osthotek (?) oluşturmaktadır (Res. 6). Dış yüzeyleri oldukça kalın bir çökelti tabakasıyla kaplanmış olan lahitlerin herhangi bir bezeme elemanı taşımadıkları anlaşılmaktadır. Olasılıkla çıkarıldıkları ocakta yarı işlenmiş bir şekilde gemiye yüklenmişlerdir. Bezeme elemanı taşımamış olması ve lahitlerin etrafında tarihlemeye yardımcı olabilecek herhangi bir buluntuya rastlanmaması, batığın tarihini belirlemek konusunda sıkıntı oluşturmaktadır. Batık alanı içinde iki adet çapa ele geçmiştir. Bu çapalardan bir tanesi, İ.S. 9-10. yy. larda ortaya çıkmış olup, bir benzeri Serçe Limanı cam batığında bulunan Y formlu çapa, diğeri İ.S. 4. yy. dan itibaren ortaya çıktığı düşünülen T formlu çapadır. Ancak batık alanındaki konumu gereği, T formlu çapanın, lahit batığı için daha uygun olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre, batığın İ.Ö. 4.-6. yy. lara tarihli bir Geç Roma-Erken Bizans gemisi olduğunu söyleyebiliriz. Şıldanlar lahit batığı dışında 1997 yılında Sinop ta ve 2010 yılında Side de bulunan mendirek önünde yapılan araştırmalarda da lahit batıkları tespit edilmiştir. Buna göre, karasularımızda lahit taşıyan toplam üç adet batık bulunmaktadır. 6. Dikice Burnu Bizans Batığı Antalya ili Kumluca ilçesinde bulunan Dikice Burnu açığında yapılan araştırmada, 12-27 m. derinde, sağlam ve kırık halde yaklaşık 30 adet çatı kiremidine rastlanmıştır. Çevreye dağılmış bir şekilde bulunan kiremitler survey of this wreck. Its cargo spread across an area of about 40 sq. m. on sandy and rocky ground at a depth of 12-15 m. It is comprised six sarcophagi intact or broken and one ostothek (?) (Fig. 6). It was understood that the sarcophagi covered by a thick layer of sedimentation do not bear any decoration. Possibly they were loaded on board as semi-worked from the quarries. The lack of decoration on the sarcophagi makes it difficult to ascribe a date to the wreck. However, two anchors were found in the wreck area. One anchor is Y-shaped, which appeared in the 9 th -10 th centuries A.D. and whose parallel is known from the Serçe Limanı glass wreck. The other is T-shaped, which is believed to have appeared in the 4 th century A.D. However, the position of the T-shaped anchor is more suitable for belonging to the sarcophagus wreck. Thus, we can say that this was a late Roman/early Byzantine ship of the 4 th -6 th centuries. Except for this wreck at Şıldanlar, other sarcophagus wrecks have been identified at Sinop in 1997 and by the mole at Side in 2010. Thus, there are three wrecks with a cargo of sarcophagi in Turkish waters. 6. Byzantine Wreck at Dikice Burnu Research off Dikice Burnu in Kumluca revealed the presence of about 30 roof tiles, intact or broken, at a depth of 12-27 m. They lie scattered around on a sandy and rocky bottom. At a depth of 27 m., where the sandy ground starts, is a broken Byzantine amphora with a cylindrical body of the 7 th century. In the wreck area are three T-shaped iron anchors. Preliminary observations indicate a badly damaged wreck. Finds are scattered 122
Res. 7 Suluada, iki tırnaklı demir çapa Fig. 7 Suluada, iron anchor with double claws Res. 8 Fethiye Kızılkuyruk Burnu, üç delikli taş çapa Fig. 8 Kızılkuyruk Burnu at Fethiye, stone anchor with three holes kumluk ve kayalık bir zeminde yer almaktadır. Kumluk zeminin başladığı 27 m. derinlikte 1 adet kırık silindir gövdeli, İ.S. 7. yy. a tarihlenen Bizans amphorası bulunmaktadır. Batık alanında toplam 3 adet T formlu demir bir çapaya rastlanmıştır. İlk verilere göre çok tahrip olmuş bir batık izlenimi vermektedir. Yaklaşık 300 m 2 lik bir alana dağılmış buluntular içinde yer alan kiremitlerin kumluk zeminde olması, kumun altında çok sayıda kalıntının olabileceği izlenimi vermektedir. Kiremitlerin üzerinde birbirine paralel iki düz, iki dalgalı çizgiden oluşan bir bezeme vardır. Aynı tarz bezemeye sahip kiremit örneklerine Bodrum Yassıada İ.S. 7. yy. Bizans batığında rastlanmakla birlikte, kenar çıkıntıları ve formu farklıdır. Yassıada da bulunanlara göre daha uzun bir yapı gösteren kiremitlerin İ.S. 6-7. yy. lara tarihlemenin doğru olacağı düşünülmektedir. Çapalama Alanları 1. Suluada Finike-Kemer arası kıyı şeridi, sahip olduğu batıklar dışında gemilerin konaklamasını ve su ihtiyaçlarını giderebilmelerini sağlayan önemli durakları da barındırmaktadır. Suluada bunlardan bir tanesidir. Daha önceki yıllarda tespit ettiğimiz bu demirleme noktasının, 2011 yılında kuzey cephesi ile anakara arasında yapılan araştırma dalışlarında, farklı yüzyıllara tarihlenen toplam 27 adet çapa tespit edilmiştir. Bölgede daha fazla çapa olduğu, yöredeki balıkçılar tarafından belirtilmektedir. Kumluk zemin ile kayalık zeminin birleştiği noktalarda yer alan çapalar genellikle kayaların arasına sıkışmış durumdadır. 15-35 m. arası derinliklerde yer alan around an area of about 300 sq. m. That the roof tiles are found in such ground suggests there may be more remains beneath the sand. The roof tiles bear a decoration of two parallel straight lines and two wavy lines. Although a similar decoration is also found on the roof tiles in the Yassıada Byzantine wreck of the 7 th century, their edge profiles and form are different. These examples are longer than the Yassıada examples so it should be plausible to date them to the 6 th -7 th centuries A.D. Mooring Areas 1. Suluada The coastline between Kemer and Finike houses not only wrecks but also many stations suitable for sojourn and water supply. Suluada is one such place that had been identified in previous years. In 2011 our dives between its northern edge and the mainland identified 27 anchors of various periods in this mooring area. Local fishermen state that more such anchors exist in the region. Anchors found where rocky and sandy grounds meet are usually stuck in the rocks. Located at a depth of 15 to 35 m., these anchors represent types spanning a wide time span from 14 th century B.C. stone anchors to 18 th century A.D. galleon anchors (Fig. 7). Some anchors reach a length of 4 m. As inferred from the name Suluada, which literally means island with water, this site was for the ships to supply their water. The ships preferred the north side to anchor; however, the rocky ground of this part did not allow many ships to remove their anchors safely. 123
çapalar, İ.Ö. 14. yy. a tarihli taş çapalardan, İ.S. 18. yy. a tarihli kalyon çapalarına kadar oldukça geniş bir zaman dilimi içine tarihlenmektedir. Bazı çapaların boyu 4 m. ye kadar ulaşmaktadır (Res. 7). Adından da anlaşılacağı üzere Suluada, bölgede seyahat eden gemilerin su ihtiyaçlarını karşılamak üzere konakladıkları bir yerdir. Gemiler genellikle adanın kuzey cephesine demirlemişlerdir. Ancak zeminin kayalık yapısı nedeniyle birçok gemi çapasını kurtaramamış ve bırakmak zorunda kalmıştır. 2. Fethiye Kızılkuyruk Burnu Fethiye Körfezi nin güneybatı ucunda yer alan Kızılkuyruk Burnu, barındırdığı batıklar dışında, keşfedilen 15 adet çapayla da önemli bir arkeolojik alandır. Söz konusu burunda yapılan dalışlarda farklı tip ve tarihlerde toplam 15 adet çapa bulunmuştur. 25-35 m. arası derinliklerde bulunan bu çapalar; 2 adet Y formlu demir çapa, 5 adet T formlu demir çapa, 3 adet kurşun çipo, 2 adet üç delikli taş çapa (Res. 8), 2 adet taş çipo ve 1 adet tek delikli taş çapadır. Çapaların sayısından, Kızılkuyruk Burnu nun gemiler için önemli bir demirleme alanı olduğu anlaşılmaktadır. 2011 yılı çalışmaları sonucunda, Akdeniz Bölgesi için özellikle Fethiye Körfezi ile Kemer arasında kalan sahil şeridinin, batık ve çapalama açısından en yoğun alan olduğu anlaşılmıştır. Olasılıkla ikmal ve korunmaya uygun koyları, bölgeyi denizciler için daha cazip hale getirmiş olmalıdır. Günümüz denizcilerinin de oldukça ilgi gösterdiği bu bölge, sert lodos rüzgarlarına açık olması, burunların önünde gözle görülmeyen çok sayıda sığlığın bulunması, Anadolu nun batı Akdeniz kıyılarını sualtı arkeolojisi açısından zengin bir konuma getirmiştir. Devam etmekte olan sualtı araştırmalarımızda hedefimiz, daha fazla batık ve çapalama alanı ortaya çıkararak, Ülkemizin sualtı kültürel mirasının ve kurmuş olduğumuz Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) veri tabanının daha da zenginleşmesini sağlamaktır. 2. Kızılkuyruk Burnu at Fethiye The Kızılkuyruk Burnu at the southwest tip of the Gulf of Fethiye is an important archaeological site because of the anchors found at a mooring area. Through our dives here we identified 15 anchors of various types and periods. Finds at a depth of 25-35 m. include two Y-shaped iron anchors, five T-shaped iron anchors, three lead stocks, two stone anchors with double holes (Fig. 8), two stone stocks and one stone anchor with a single hole. The number of anchors discovered indicates that this was an important mooring area. The surveys in 2011 clearly showed that the coastline between the Gulf of Fethiye and Kemer contains the greatest density of wrecks and mooring areas on the Mediterranean coast. It is likely that the region was attractive for seafarers because its coves were suitable for replenishment and sheltering. The western part of the Turkish Mediterranean coast, which is quite favoured by modern seafarers as well, is rich in underwater archaeology. This is due to its location exposed to strong, southwesterly winds and numerous shoals invisible to the eye. The main goal of our ongoing underwater archaeological surveys is to identify more wrecks and mooring areas, to enlarge our GIS database, and to enrich the underwater cultural heritage of our country. 124