Copyright İTO (İstanbul Ticaret Odası) Tüm haklar saklıdır. Bu yayının hiçbir bölümü, yazarın ve İTO 'nun önceden yazılı izni olmaksızın mekanik olarak, fotokopi yoluyla veya herhangi bir şekilde çoğaltılamaz. Eserin bazı bölümleri veya paragrafları, sadece araştırma veya özel çalışmalar amacıyla, yazarın adı ve İTO belirtilmek suretiyle kullanılabilir. ISBN 978-9944-60-987-6 (Basılı) ISBN 978-9944-60-988-3 (Elektronik) İTO ÇAÖRI MERKEZi Tel: (212) 444 O 486 İTO yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Doküman Yönetimi Şubesi Dokümantasyon Servisi 'nden alınabilir. Tel : (212) 455 63 29 Faks : (212) 512 06 41 E-posta : ito.yayin@ito.org.tr İnternet : www.ito.org. tr Odamız yayınıarına tam metin ve ücretsiz olarak internetten ulaşabilirsiniz. YAYINA HAZIRLIK, BASKI, CİLT G.M. Matbaacılık ve Ticaret A.Ş. Tel: (212) 629 00 24-25 Faks: (212) 629 20 13 www.goldenmedya.com. tr
Seyit Ahmet IŞKIN ı 973 yılında Sivas 'ta doğdu. İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden mezun oldu. Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü Bankacılık Bölümünde yüksek lisans programını tamamladı. ı 996- ı 999 yılları arasında bir sivil toplum kuruluşunda çalıştı. ı 999-2007 yılları arasında Bankacılık, Finansal Kiralama ve Sermaye Piyasaları alanında faaliyette bulunan çeşitli kurumların teftiş ve denetim birimlerinde görev yaptı. 2008 yılından beri çalışmakta olduğu İstanbul Altın Borsası'nda bir süre Teftiş Kurulu Başkanlığı görevinde bulundu. Halen Borsa Başkan Yardımcısı olarak görev yapmaktadır. Bu çalışma Marmara Üniversitesi Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü'nde Lisansüstü Tez, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği hükümlerinde belirtilen esaslar çerçevesinde 26.02.20ıO tarihinde jüri önünde savunulmuş ve jüri tarafından yüksek lisans tezi olarak başarılı bulunmuştur
... 9 KlSAL TMALAR... ı ı SUNUŞ... ı3... ı5... ı 7 ı. 22 ı.j'ujl.ll"-"'''"'.._.._jll"- Sisteminde Teknolojik Gelişmeler... 22 Gelişmelerin Seyri... 23 1.1.1.1. Bilgi ve Teknoloji ı. ı. ı.2. Bilgisayarın Gelişimi... 28 ı. ı. ı.3. İnternet Teknolojisinin Tarihsel Gelişimi... 33 ı.ı.ı 35 1.1.1.5. ı. ı.2. Elektronik İş ve... 1.1.3. Sistemi ve Teknoloji... 45 1.2. Bankalarda Alternatif Dağıtım Kanallan (Elektronik... 47 ı.2. ı. Başlıca Elektronik... ı ı. ı. Sistemleri... Transferi (EFT)... 50 1.2.ı.3. Uluslararası Para Transferi (SWIFT)... ı ı.4. Satış Noktası of Sale- 1... 53 ı.2.ı.5. Otomatik Makineleri... 54 ı ı. 6. ve Kredi Kartları... 55 ı.2. ı. 7. Bankacılı ğı... ı ı.8. Telefon... ı ı ı ı
1.3. Teknolojik Gelişmelerin Bankacılık İşlemleri Üzerine Etkileri... 65 1.3.1. AlternatifDağıtım Kanallarının Etkileri... 68 1.3.1.1. Sınırsız Zaman Faydası... 68 1.3.1.2. Sınırsız Yer Faydası... 69 1.3.1.3. Çeşit Faydası... 70 1.3.1.4. Kalite Faydası... 70 2. BİLGİ TEKNOLOJiLERİNDE ULUSLARARASI VE ULUSAL DÜZENLEMELER... :... 72 2.1. Bilişim Teknolojileri Yönetişimi... 73 2.2. Başlıca Uluslararası Düzenlemeler... 77 2.2.1. CO BIT (Bilgi ve İlgili Teknolojiler için Kontrol Hedefleri)... 78 2.2.1.1. COBIT'in Tanıını ve Gelişimi... 79 2.2.1.2. COBIT Mimarisi... 82 2.2.2. ITIL (Bilgi Teknolojisi Altyapı Kütüphanesi)... 88 2.2.2.1. ITIL'ın Tanıını ve Gelişimi... 89 2.2.2.2. ITIL Hizmet Süreçleri... 89 2.2.3. BS 7799/ ISO 1 7799/ISO 27001 (Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi)... 94 2.2.3.1. Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi ve Gelişimi... 94 2.2.3.2. Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi Amaç ve Kapsamı..... 95 2.3. Başlıca Ulusal Düzenlemeler... 97 2.3. 1. Bankacılık Kanunu... 99 2.3.1.1. Risk Yönetimi, Kontrol ve Denetim Görevleri... 99 2.3.1.2. İç Kontrol Sisteminin Kapsamı... 100 2.3.1.3. Banka Yönetim Kurulunun Sorumluluğu... 101 2.3.1.4. Bankaların İç Sistemleri Hakkında Yönetmelik... 102 2.3.1.5. işlevsel Görev Ayrımı... 102 2.3.1.6. Bilgi Sistemlerinde Bulunması Gereken Temel Özellikler. 103 2.3.1.7. Acil Durum ve İş Sürekliliği Planları... 103 2.3.1.8. İletişim Kanallarının ve Bilgi Sistemlerinin Kontrolü... 103 2.3.2. Destek Hizmeti Alıınına İlişkin Yönetmelik... 104 2.3.2.1. Destek Hizmeti Alıınında Ön Koşullar... 104
3..... 118 18 ı
3.2.2. Süreçlerin Tesis Edilmesi ve Yönetilmesi... 139 3.2.2.1. Güvenlik Kontrol Süreci... 139 3.2.2.2. Destek Hizmetleri Alımı Süreci... 140 3.2.3. Erişim Güvenliği... 141 3.2.3.1. Kimlik Doğrulama... 142 3.2.3.2. Yetkilendirme... 142 3.2.3.3. Görevler Ayrılığı Prensibi... 144 3.2.4. İşlem Kayıt ve Verilerin Bütünlüğü... 145 3.2.5. Müşterilerin Bilgilendirilmesi ve Bilgilerin Mahremiyeti... 145 3.2.5.1. Müşterilerin Bilgilendirilmesi... 146 3.2.5.2. Müşteri Bilgilerinin Mahremiyeti... 147 3.2.6. İş Sürekliliği, Kurtarma ve Acil Durum Planları... 147 3.2.6.1. Bilgi Sistemlerine İlişkin İş Sürekliliği ve Kurtarma Planı. 148 3.2.6.2. Acil ve Beklenmedik Durum Planı.... 150 3.2. 7. Özellik Arz Eden İşlemler... 151 3.2. 7.1. İnternet Bankacılı ğı... 152 3.2.7.2. ATM Güvenliği... 157 3.3. Denetim Faaliyetlerinin Elektronik Bankacılık Hizmetlerinin..... Etkinliğine Katkısı... 160 SONUÇ... 163 KAYNAKÇA... 165
Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Tablo 5 Tablo 6 7 Tablo 8 9 10 Teknoloj ilerindeki 1 ""-ı-,,...-..o-ı- Kullanımı ve Nüfus istatistikleri... 36... 39 İnternet Kullanımı ve Nüfus... 42 :Yıllık PüS Verileri... 53 Kartlarındaki Gelişim... 56... 58 LJ''-'JLL.LL'"'"'"''UH."-J.'"'Jl"' Yaklaşımlar... 78,_,<"'<r'IQ>TIQ>T"' """"""""""""".. """""""""""""""""'"""""""""""""""""" """"""""" 85 -'.>JH-'I.U.CJL.LH...Lv.L """""""'""' 125
ŞEKiLLER LiSTESi Şekil 1 Şekil 2 Şekil3 Şekil 4 Şekil5 Şekil 6 Şekil 7 Şekil 8 Şekil 9 Şekil 10 Şekil ı ı Şekil ı2 Şekil ı3 Şekil ı4 : Dünya İnternet Kullanıcılarının Bölgeler Arası Dağılımı..... 3 7 :İnternet Kullanıcılarının Nüfusa Oranı... 38 : Dünya İnternet Kullanıcı Sayıları İtibariyle İlk Yirmi Ülke... 40 :İnternet Kullanıcı Sayısı Açısından Avrupa'nın İlk On Ülkesi... 43 : Türkiye' deki Ödeme Sistemleri... 5 ı : Girişimlerin İnternet Bankacılı ğı Kullanım Oranları... 60 : COBIT'in Tarihsel Gelişimi... 8ı : CO BIT Küpü... 82 : BT Süreci... 88 :Banka Paydaşlarının Beklentileri... 98 : Organize Siber Suç... ı27 : ATM'lerde Kart Bilgisi Kopyalama... ı29 :Kredi Kartı Bilgilerinin Elde Edilmesi... 130 : Risk Yönetim Süreci... ı 3 3
Günümüzde bilgi ve iletişim yaşanan gelişmeler, kurumların iş süreçleri, iş ilişkileri ve bilgi akış sistemlerine başka bir boyut kazandırmıştır. Bu yeniliklerin en yoğun şekilde kullanıldığı sektörlerin başında da fınans sektörü gelmektedir. Bankacılık ve fınans sektörü, gelişen teknoloji sonucunda hizmetlerini hızlandırmakla kalmayıp müşterilerine ve diğer kullanıcılara oldukça geniş bir hizmet yelpazesi sunmuştur. Ürün çeşitliliği de yeni müşterilerin kazanılmasına yol açarak bir nevi kazan-kazan yolunu açmıştır. Elektronik bankacılık sunulması sırasında öne çıkan kişiye özgü olma özelliği, hizmetten yararlanma yaygınlık, güvenilirlik, erişilebilirlik, gizlilik, bankalarda öncelikli standartlar olma niteliğindedir. standartlar sağlanırken ise teknolojinin etkin, yaygın ve kontrol...,.....,u.~... şekilde kullanımı bir öneme sahiptir. İnsan ve teknolojinin birlikteliğinden ortaya çıkan bu türü küresel nitelikte bir sektör olan bankacılıkta kullanılırken, ancak bilgi teknolojileri olan küresel tekniklerle işletilebilmeli ve bilgi teknolojilerinin kontrolü şeklindeki küresel standartlarla yönetilmelidir. Elektronik bankacılık hizmetlerinin fırsatları ve riskleri konusunda paydaşlan için bir farkındalık oluşturulmasının amaçlandığı, bankacılık sektörünün geçirdiği teknolojik dönüşüm, elektronik bankacılık konusundaki ulusal ve ile bankacılık rı.,.~.,.,.-ı-,ı-n-. 1.. "'-'' "'-"'".. """""-"LL.uı işlendiği
ve yaşanan,...,...,... y......,.....,... ış süreçleri, iş ilişkileri ve bilgi akış Bankacılık kurum, araç ve gelişmelerden en çok etkilenen sektörlerin başında gelmektedir. Teknoloji, bankacılık alternatif dağıtım kanallan yoluyla şekillendirmiş, bankaların finansal sistem içerisindeki aracılık de Teknolojinin sağladığı etkinlik fırsatı ise ancak çerçevesinde mümkün " 1111 """''-hn ancak tamamını kapsayacak yaklaşımla "Elektronik Bankacılık Hizmetleri ve Denetimi" başlıklı çalışmanın bu açıdan, bankacılık sektörünün tüm paydaşları nezdinde oluşturulmaya çalışılan farkındalığa sağlamasını çalışma; ve sektörünün farklı ve iletişim teknolojileri denetimine ilişkin edinmiş olduğum mesleki tecrübe ve olarak ve sonrasındaki güncelleme ve halidir. Tez çalışması döneminde teşvik ve disipline edici değerli katkılanndan dolayı tez saygıdeğer hocam, Rahmi Deniz akademik katkılan dolayısıyla Marmara Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Nadir ve Doç. Dr. şükran Çalışmanın kitaplaşmasını sağlayan İstanbul Ticaret
Merhum anneme ve muhterem babama
yapıyı en iyi şekilde kullanarak müşteri tabanını genişletme ve pazarlama faaliyetlerini arttırmaya yönelik projeler oluşturmaya çalışmaktadırlar. Günümüzde bankalar elektronik bankacılık/alternatif dağıtım kanallan (internet, telefon, mobil iletişim araçlan televizyon, WAP/GPRS, Kiosk, ATM vb.) yoluyla bir taraftan hızlı ve düşük maliyetli hizmetler sunma; diğer taraftan, daha geniş müşteri kitlelerine erişim imkanı bulınuşlardır. Bir bankanın verimlilik ve etkinliği paydaşlannın beklentilerinin gerçekleşmesi ile orantıhdır. Banka faaliyetleri ile hedeflenen, müşteri için; hızlı, güvenilir ve çeşitli finansal hizmetlerin varlığı, yatırımcılar için; doğru finansal tablolara dayalı yatırım kararı, ortaklan için; ticari kazanç, banka yönetimi için: etkin/verimli faaliyet ile risk yönetimi ve iç kontrol, kamu otoritesi için; yasal yükümlülükleri karşılayabilen, riskiere dayanıklı, güçlü sektör ve nihayetinde Türkiye ekonomisi için de; etkin aracılık fonksiyonu, istikrarlı ve güçlü finansal yapıdır. Bu anlamda, piyasa varlıklarını sürdürebilme, rekabette avantaj sağlayabilme ve hedefledikleri işlem hacimlerini gerçekleştirebiirnek gibi temel amaçlarla faaliyetlerini planlayan bankalar için teknoloji; verimlilik ve etkinliklerinin vazgeçilmez bir aracıdır. Gelişen teknolojinin, üretim sistemleri ve iş süreçleri üzerinde meydana getirdiği değişim ve dönüşüm; fırsatlanyla birlikte, risklerini de sürekli gündemde tutmuştur. Bilgi teknolojileri, gerçekleştirdiği hızlı gelişim ve sağladığı kolaylık karşısında iş sürekliliği, bilginin doğruluğu ve bilgiye kötü niyetli erişim gibi farklı riskleri de beraberinde taşıınaktadırlar. Sürekli gelişen teknolojik güç, kontrol edilebildiği ölçüde, paydaşlan için bir değere dönüşmekte; aksi takdirde önü alınamaz riskierin beraberinde getirmektedir. Risklerinin avantajlarından bir adım önde olduğu bilgi teknolojilerinde, sürekli değişim ve gelişim, elektronik bankacılık faaliyetlerinin dinamik bir denetim süreci ile kontrol altına alınmasını zorunlu kılmıştır.
u
22 İSTANBUL TİCARET ODASI 1. Elektronik Bankacılik Hizmetleri icaret kadar eskiye dayanan bankacılık hizmetleri, geçmişten günümüze değin ticarete paralel bir gelişim seyri göstermiştir. Ticarete konu ödemenin, taraflar arasında güvenli, kolay ve hızlı olarak gerçekleştirilmesi ihtiyacı, bankacılık hizmet kanallarının gelişmesini ve çeşitlenınesini şekillendirmiştir. Bilgi iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler bankaların ürün ve hizmetlerinin keşif ve gelişimini hızlandırmış, bankacılık sistemini bilgi iletişim teknolojileri üzerine kurulu bir yapıya dönüştürmüştür. 1980'li yıllara kadar herhangi bir bankacılık işlemi için bir banka şubesine gitmek zorunlu iken; bu gün (internet, telefon, ATM, cep şube vb. şeklindeki hizmet kanallan karşısında) en son tercih olarak düşünülmektedir. Bankaların müşterilerine sundukları ürün ve hizmetlere erişim ve kullanım imkanları, müşteri tercihlerinin şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Bankacılık ürün ve hizmetlerinin sunumunda hızlılık, güvenilirlik, yaygınlık, gizlilik, düşük maliyetli ve müşteri ihtiyaçlarına özgü olma gibi özellikler öncelikli ve temel hizmet standartları haline gelmiştir. Bilgi iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, sayılan özelliklerin etkinlikleri ile yeni ürün ve hizmetlerin çeşitliliğini büyük bir hızla artırmıştır. Bankacılık sektöründe bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı, rekabet üstünlüğünün sağlanmasında vazgeçilmez bir öneme sahip hale gelmiştir. Bu bölümde bankacılık sisteminde bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişim seyri, alternatif dağıtım kanalarının çeşitlenınesi ile elektronikleşen ürün ve hizmetlerin bankacılık sistemi üzerine etkileri ele alınmıştır. 1.1. Türk Bankacılık Sisteminde Teknolojik Geli meler Teknolojik gelişmelerin en çok hissedildiği sektörlerin başında şüphesiz bankacılık gelmektedir. Bunda özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ
24 İSTANBUL TİCARET ODASI değişme olmaya başlamış ve uzaklık kavramındaki değişme bilgi akışını olağanüstü bir hızla artırmış; ticarette, sanayide ve yönetirnde köklü değişiklikler gündeme gelmiştir." 3 Tablo 1 : İletişim ve Bilgisayar Teknolojilerindeki Değişim ~~~IJi~i.ın m~mnmbıd i.l~tili. Uin~ın Billi.Salati1YD~!mnmlmd isi Transistörlü radyolar, Basit fonksiyonlu Askeri mobil radyolar 1940 bilgisayarlar Genel amaçlı bilgisayarlar Teyp kayıt cihazı Transistör Kablolu T.V 1950 Programlama dilleri Mikro dalga linkler Ticari bilgisayarlar Direkt mesafeli arama Yapısal programlama 1960 Mini bilgisayarlar Entegre elektronik devre Video teyp kaydedici İletil i bilgi yönetim İletişim uydulan sistemleri 1970 Dijital iletişim Mikro işlemciler Elektronik şalter Bilgi yönetim sistemleri Faks Taşınabilir bilgisayarlar El radyosu Optik disk depolama Paket elektronik anahtar Uzman sistemler Videotekst 1980 Ses tanımlama Teleteks Bilgi akışı süreçleri Optik tel lll Video diskler Kaynak Coşkun C. Aktan, "Yeni Temel Teknolojiler", (Çevrimiçi) http://www.canaktan.org/yeni-trendler/bilgi-toplumu/yeni temel teknolojiler.htm /02.03.2011 3 İ.Hakkı Yücel, Türkiye'de Bilim Teknoloji Politikaları ve İktisadi Gelişmenin Yönü, DPT Yayınları, No: 2690, Ankara 2006, s.6.
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ Yerelbölge şebekeleri Hücreli radyo Geniş çaplı şebekeler Özel uydular Dijital şebekeler Kişisel telefonlar Anahtarlı geniş bant hizmetleri Uydu bağlantılı kişisel mobil iletişimleri GSM teknolojilerinde Çipler Öğrenme yeteneği Paralel işlem Doğal dil tanımlama Optik çipler Biyo çipler Ultra kabiliyetli makineler Mobil iletişim cihazıarı gelişmeler C. Aktan, "Yeni Temel (Çevrimi çi) /02.03.201 ı Savaşı sonrasında bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişıneler radyo ve televizyon başlayan süreçte, 1940' lı basit fonksiyonlu bilgisayarlar iletişim araçlarıyla iletişim teknolojileri baş döndürücü bir noktaya gelmiştir. l 41.....,.u_.....,~ ve yaşanan v.u. v.lu.. L.L nitelikteki teknolojik gelişmeler, bankacılık sisteminin...u.-'.l.j.'-'-"-'-'"' olduğu bilgi ve iletişim ağırlıklı teknolojik ım'"'""n' de ve
26 İSTANBUL TİCARET ODASI 1.1.1.1. Bilgi ve Teknoloji Kavramlan İçinde bulunduğumuz çağ ve toplum 'bilgi çağı' ve 'bilgi toplumu' olarak tanımlanmaktadır. Bilgi çağı, her türlü bilginin sınırsız paylaşımına imkan sağlaması açısından yeni bir döneme ismini vermiştir. Bilginin yaşamı nasıl değiştirdiği ve bu değişimin akıl almaz derecedeki hızı ise henüz fark edilmektedir. Sınırları belli olmayan bu değişimin getirdiği devinim son derece açık olup; bilgiye istenilen anda, istenilen yerden ve istenilen araçlar ile ulaşılabilmektedir. 5 "Tükenmeyen ve her gün yeniden üretilen bir kaynak olarak bilgi; her türlü sosyal ve iktisadi faaliyette en önemli ve temel 'girdi' haline gelmiştir. Keşif ve üretimi besleyen en önemli unsur, insanoğlunun bitmez tükenmez merakıyla sürekli daha iyiyi arama, kendisi ve gelecek nesiller için daha müreffeh yaşam koşullarını oluşturma arzusu ve gayretinin neticesinde ortaya çıkan beşeri taleplerin karşılanması ihtiyacı olmuştur." 6 "Bilgi, veri ve enformasyon kavramlan anlam bakımından faklı olmasına rağmen sık sık eşanlamlı olarak kullanılmaktadır. Her üç kavram da, çoğu zaman, Türkçe'ye 'bilgi' olarak çevrilmektedir." 7 Genel olarak veri; ham gerçekler, enformasyon ise düzenli ve kullanılabilir veriler olarak ifade edilebilir. Bireysel açıdan bilgi, ınsanın geçmişte öğrendikleri ile deneyimlerinin bir toplamıdır. Organizasyonlar için ise bilgi; müşteriler, ürünler, süreçler, hatalar ve başarılar hakkında sahip olunan enformasyondur. 8 Bilginin üretime dönüşüm süreci teknoloji kavramını doğurmuştur. "Teknoloji kelimesi köken olarak sanat ya da hüner anlamına gelen Yunanca 5 Coşkun Dolanbay, E-Ticaret Strateji ve Yöntemler, Meteksan Sistem Yayınları, Ankara 2000, s.3 6 DPT, "2006-2010 Bilgi Toplumu Stratejisi ve Ek'i Eylem Plam" (11/07/2006 tarihli ve 2006/38 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararı), Resmi Gazete, 26242, 28/07/2006. 7 İbrahim Yalçın, Zeliha Seçkin ve Yavuz Demirel, "B ilgideki Değişimin Örgütsel Değişime Etkisi Üzerine Bir İnceleme", Niğde Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Haziran 2009, Cilt 2, Sayı 1, s.50. 8 Doğan Atılgan, "Bilgi Yönetimi Kavramı ve Gelişimi", Türk Kütüphaneciliği Dergisi, Yıl2009, Cilt 23, Sayıl, s.201.
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ...,....,uıı.., ve iletişimini sağlayan 9 Mario W. Cardullo, John 1,179 (1996)' dan aktaran; Süleyman Semiz, Şenol O kay ve Emin Emirza; lşletınejlenıe Değişim ve Bir Alan Araştırması", Akademik Yıl 2008, Sayı2, s-61. 10 Bkz. Türk Dil Kurumu "teknoloji" maddesi, 1 11.1 1.2009 11 ve Anadolu Üniversitesi 12 UKAIS, "The Defınition of Information 09.01.2010, s. ı. maddeleri,
28 İSTANBUL TİCARET ODASI düşünülemez. Zira teknolojiyi takip etmek, geliştirmek ve kullanmak, işletmelerin geleceğini tayin etmiştir ve etmeye de devam edecektir." 15 "İçinde bulunduğumuz bilgi çağına damgasını vuran unsur ise özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sayesinde insanoğlunun bilgiyi üretme, kullanma, işleme, saklama, paylaşma ve bilgiye erişimde giderek yaygınlaşan, hızlanan ve çeşitlenen araç ve imkanlara sahip olmasıdır. Bu araç ve imkanlar, bir yandan girişimciliğin mahiyetinde değişimlere neden olmakta, diğer yandan insanoğlunun artan ve çeşitlenen ihtiyaçlarının küresel kaynaklardan da karşılanabilmesine olanak sağlamaktadır." 16 1.1.1.2. Bilgisayann Tarihsel Geli imi İngilizce karşılığı 'computer' olan bilgisayar, 'compute' kelimesinden türemiş ve 'hesaplama' anlamında kullanılmaktadır. Bilgisayar teknolojisinin geçmişi insanların sayılada işlem yapma ihtiyacının bir ürünü olan abaküsün kullanımına kadar götürülmektedir. Bilgisayarın atası olarak nitelendirilen abaküsün geçmişi ise M.Ö. 2400'lü yıllara değin uzanmaktadır. Basit matematik işlemleri için Çinliler'ce geliştirilen abaküs, denizaşırı tüccarlar yoluyla Girit ve Miken bölgelerinden Avrupa ve Amerika'ya yayılmıştır. Abaküs'te amaç 4 ana matematiksel işlem olan toplama, çıkarma, çarpma ve bölme yapmaktır. Babilliler'in buluşu olan abaküs, yüzyıllar boyunca ticarette büyük önem taşımıştır. Abaküsün temeli Girit ve Miken'e dayanmakta ve ilk abaküs örneklerinin hemen hepsinde Girit ve Miken süsleme sanatından örnekler de bulunmaktadır. 17 1614 sonrasında William Qughtred, sayıların uzunluklada gösterildiği, (ölçme yoluyla hesaplama yapan bir çeşit örneksel ( analog) bilgisayar 15 Semiz ve diğerleri, s.61 16 DPT, s.i. 1 7 Bkz. Vikipedi Ansiklopedisi "abaküs" http://tr.wikipedia.org/wiki/abak%c3%bcs /20.12.2009 maddesi, (Çevrimiçi)
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ ölçme hesaplama Bugünkü 18 19 Bkz. Hafize Keser, "Bilgisayann Evrimi", Cilt: 24, 2 Ankara, 1991, s. 411 Bkz. Brian Randell, of, v.ı>ı-ro.r aıı. Charter Publishers, New York, 1976, ss. 532-535 s. 412
30 İSTANBUL TİCARET ODASI onun çağdaş bilgisayann babası olarak hemen hemen tüm dünyada kabul edilmesini sağlamıştır. " 23 Birinci Kuşak Bilgisayarlar (1946-1956) Genel olarak, ilk kuşak bilgisayarların İngiltere' de ve ABD' de yapıldığı düşünülür; oysa gerçekte Alman mühendis Konrad Zuse, en eski bilgisayar olan Z3'ü, 1936-1941 yıllan arasında, Berlin'de, geliştirmiştir. ABD'deki ilk elektronik bilgisayar olan ENIAC (Electronic Nurnerical Integratar and Calculator), 14 Şubat 1946 tarihinde ABD'nin Pennsylvania Üniversitesinde tamamlandı. Ordudan mali destek alan bu projenin başlıca tasarım amacı, mermi ve bombalann yollannın hesaplanması olmuştur. 24 "ENIAC 30 ton ağırlığında büyük bir odaya sığabilen ve yaptığı işler kısıtlı olan bir makinedir. ENIAC' dan sonra geliştirilen diğer önemli bilgisayar UNIVAC 1 (Universal Automatic Computer) bir ilke imza atmış ve ilk olarak manyetik bant yardımcı bellek olarak kullanılmıştır." 25 ENIAC'ı 1946-1951 yılları arasında BINAC, MANIAC, JOHNWIAC, UNIVAC-RECOMQ, STRETCH ve LARCH gibi çeşitli bilgisayar tiplerinin yapımı izlemiştir. Tüm bu modeller araştırma çalışmaları için yapılmış olup, pratikte kullanılması uygun olmayan ve oldukça pahalı araçlardı. Birinci Kuşak Bilgisayarlarda; vakum tüplerinin kullanılması, geniş hacimli ve ağırlıklarının fazla olması, aşırı ısınmaları, belleklerinin küçük olması, yavaş olmaları, tekdüze ve belirli hacimdeki işlerde kullanılmaları temel özellikleri olarak sıralanmıştır. 26 İkinci Kuşak Bilgisayarlar (1956-1964) 1958'de lambaların yerini alacak şekilde; "Transistörlerin bulunması ikinci Bilgisayar çağında yeni kuşak bilgisayarların yapılmasının habercisi olmuştur. 23 Keser, ss. 4 ı2-4 ı 3 24 Chris ve Luc, ss.202-203 25 Hoşcan, s.5 26 Keser, s. 4 ı 5
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ 3 ve 27 Hoşcan, s.5 28 Keser, s. 29 s.5 30 ss. 7-418
32 İSTANBUL TİCARET ODASI Dördüncü Kuşak Bilgisayarlar (1970 -........ ) Dördüncü kuşak bilgisayarların üretimi entegre devrelerinin yerine mikro işlemcilerin kullanılması ile başlamıştır. Mikro işlemcilerin kullanılmaya başlaması ile birlikte bilgisayar boyutları iyice küçülmüş, kapasite ve hızları artmış ve maliyetleri iyice azalarak herkesin kullanımına olanak verecek düzeylere ulaşmıştır. Personal Computers) olarak da adlandırılan klasik kişisel bilgisayarlar 1980'lere kadar masa üstünde kullanılabilecek büyüklükteydiler ve masaüstü bilgisayarlar ( desktop) olarak anılmaktadır. Bu tarihten sonra daha 31 da küçülen kişisel bilgisayarlar diz üstü (laptop) bilgisayarlara dönüşmüştür. "20-25 yıl kadar öncesine kadar birçok bireyin yaşantısında bilgisayar bulunmamaktaydı. Var olan bilgisayarlar ise, bireysel bilgisayarlardan daha çok belli başlı işyerlerinde ve bilgi işlem merkezlerinde kullanılan kuramsal bilgisayarlardı. Bu kurumsal bilgisayarın işlem hızı ise bugün ulaşılan nokta ile kıyaslanamayacak bir düzeydeydi." 32 Bilgisayarların bu düzeye ulaşmasında uzay çalışmalarının rolünün büyük olduğu bir gerçektir. Dördüncü Kuşak Bilgisayarların, tek bir yonga üzerine yüzlerce devre yerleştirilerek, bellek kapasiteleri genişletilmiş; bilgisayarlar için geliştirilen sistem yazılımları ile kullanıcılara büyük kolaylıklar getirilmiştir. Daha ileri donanım özellikleri ile, girdi ve çıktı aygıtları geliştirilmiştir. 33 Bugün gelinen nokta ise, bilgisayar ve bilgisayara bağlı diğer birimler, ofisler ve evierden sonra çantalarımızda, ceplerimizde ve hatta mobil telefonlarımızda olmazsa olmaz haline gelmiştir. 31 Hoşcan, s.6 32 Handan Akyüksek, "E-Kurumsal Güvenlik", Paradoks- Ekonomi Sosyoloji ve Politika Dergisi (e-dergi), Yıl: 5, Sayı: 2, s.1 (Çevrimiçi) www.paradoks.org /15.09.2009 33 Keser, s.s. 418-419
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ Ll 37 "internet" maddesi,
34 İSTANBUL TİCARET ODASI 1972 yılında ilk elektronik posta adres ve formatı ve telnet protokolünün doküınanı yayınlandı. Harvard Üniversitesindeki bir öğrenci tarafından "Ethernet" (yerel alan ağı) ilk kez 1974 yılında ortaya konuldu. 38 "1978'e kadar İletim Kontrol Protokolünün (TCP- Transmission Control Protocol) dört uyarlaması geliştiriidi ve denendi. ı980'de bu küme sabitleşti ve ARP ANET' e bağlı bilgisayarlar arasındaki iletişimi kolaylaştırdı. ı 983 'te tüm ARPANET kullanıcılan İletim Denetim Protokolü/Internet Protokolü (TCP/IP Transmission Control Protocol/Internet Protocol) olarak bilinen yeni protokole geçiş yaptılar. O yıl TCP/IP, ARPANET'i de içeren Savunma Bakanlığı Internet' inde kullanılmak üzere standartlaştınldı. " 39 İlk internet oınurga ağı, ı986 yılında Ulusal Bilim Vakfı NSFNet (National Science Foundation) tarafından oluşturuldu. Bu süreci takiben, internetin halka açık hale gelmesi 1989 yılından sonra oldu. ARPANET'in ı 990 Haziranında kullanımdan kaldırılması sonrasında bu ağın yerine ABD, Avrupa, Japonya ve Pasifik ülkelerinde hükümet işletimindeki ve ticari oınurgalar (backbone) kullanıldı. TCP/IP protokolü ise kullanılınaya devam etti ve 1990'lı yıllardan itibaren büyük bir ivme kazandı. 40 2000'li yıllarla birlikte dünyada bilgi toplumuna dönüşüm yolunda girişimler artmıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, verimlilik artışlannı, yeni ürün ve hizmetlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Daha önceleri üretim faktörlerinin miktarlarıyla açıklanan uluslararası rekabetin niteliğinde değişıneler görülmüştür. Avrupa Birliğinin 20 ı O yılında dünyanın en rekabetçi ve dinamik bilgi tabanlı ekonomisi haline gelmesini amaçlayan Lizbon Stratejisi ile bahsedilen değişime uyum çabaları açıkça görülmektedir. Hazırlanan ea vrupa 2002, eavrupa 2005 Eylem Planı, bu konudaki çalışınalara 38 Akın Akbulut, Bilişim Ekonomisi ve E-Ticaret, Maliye Hesap Uzmanlan Derneği Yayınları, Mayıs 2007, s.3 39 Doğan ve Kılınç, s. 1 05 40 Akbulut, ss.3-4
ELEKTRONiK BANKACILIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ 1.1.1 teknolojisini iyi kullanan dünyada rekabet şartlarını 41 DPT, sf.l 42 Müberra Güngör ve Gökhan Evren,..,,..,,,"'rn"'t
36 İSTANBUL TİCARET ODASI "Bilgi teknolojileri ve genişbant, ekonomik değişimin başlıca itici güçlerini oluşturmaktadır. Gelişmeler firmaların yeniden yapılanmasına yol açmakta, kabiliyetlerini ve istihdamı pozitif yönde etkilemektedir. Tüketicilerin ise yeni avantajlar elde etmelerine ve büyümelerine katkıda bulunmaktadır. '' 45 Tablo 2 : Dünya İnternet Kullanımı ve Nüfus İstatistikleri :BÖLGELER ı jafrika 1 1.013.779.050 1 İnternet K: n 1.1[',.,. i ~ lıooo-2öıo ' f 1 1...,. 31.12.2000' i =. 30.06.2010! 1 1 o/o l ;: 4.514.400 i 110.931.7001 2.357,3%, i i 1AVRUPA 1 [ORTADOGU i 3.834.792.8521 1 813.319.51 ı 1 1 212.336.9241 1 114.304.000! 105.096.093 i 1 3.284.800 ı 825.094.3961 621,8% 1 475.069.448( 352% 63.240.946 i 1.825,3 %!KUZEY AMERiKA 1 ILATİN AMERiKA 1 i KARAYİPLER 1!OKYANUSYA 1 AVUSTRALYA! 344.124.450! 108.096.800 i 266.224.500 i 146,3% i 1 1 592.556.972 i 18.068.919 i 204.689.8361 1.032,8% 34.700.201 i i 7.620.480 i 1 21.263.990 i 179% i TOPLAM i 6.845.609.960 1 1 360.985.4921 1.966.514.816! 444.8% ı!(1) İnternet Kullanıcıları ve Dünya Nüfus istatistikleri 30.06.2010'a göredir. i(2) Nüfus bilgileri US Census Bureau'dan alınmıştır. 1(3) İnternet Kullanıcı bilgileri Nelsen Online, Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU), yerel i kuruluşlar ve diğer güvenilir kaynaklardan toplanmıştır. Kaynak: Internet World Stats, World Internet Users and Population Stats, (Çevriıniçi) http://www.intemetworldstats.com/stats.htın 116.04.2011 45 OECD, "Bilgi Teknolojileri Tahmin Raporu 2008 -Türkçe Özet", s.l, (Çevrimiçi) www.oecd.org /13.01.2010
ELEKTRONiK BANKAClLIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ 3 7 Internet World Stats (Dünya İnternet İstatistikleri)'in 30 Haziran 2010 tarihli verilerine göre; 31.12.2000'den 30.06.2010 tarihine kadar geçen süre içerisinde dünya genelinde internet kullanıcı sayısında 0 /o 444.8 oranında bir artış olmuştur. Bu artışla birlikte dünya genelinde toplam 1.966.514.816 kişi (dünya nüfusunun %28,7'sı) internet kullanıcısıdır. (Bkz. Tablo 2) Şekil 1: Dünya İnternet Kullanıcılarının Bölgeler Arası Dağılımı LATİK A..VIERiKA KARA YiPLER OKYA.i'\lJSYA A \ ljstral YA 10,4% ""' 1,1% KUZEY kvt:erika 13.5% ASYA 42,0% 24)% Kaynak : Internet World Stats, World Internet U sers and Population S ta ts, (Çevrimiçi) http://www.intemetworldstats.com/stats.htm 116.04.201 1 En fazla internet kullanıcısı 825.094.396 kişi (tüm kullanıcılara oranı %42) ile Asya bölgesidir. Ancak internet kullanıcılarının nüfusa oranı %21,5 ile Dünya ortalamasının altındadır. (En az kullanıcı ise 21.263.990 kişi (tüm kullanıcılara oranı %ı, ı) ile Okyanusya/ Avustralya bölgesidir. Bölgedeki internet kullanıcılarının bölge nüfusuna oranı ise %6 ı,3 tür.
38 İSTANBUL TİCARET ODASI Şekil2: İnternet Kullanıcılarının Nüfusa Oranı KUZEY AMERiKA OKYANUSYA/ AVUSTRALYA AVRUPA LATiN AMERiKA KARAYiPLER ORTADOGU ASYA AFRiKA DÜNYA ORTALAMASI Kaynak: Internet World Stats, World Internet Users and Population Stats, (Çevrimiçi) http://www.intemetworldstats.com/stats.htm 117.04.2011 Nüfusa göre en fazla kullanıcı oranı %77.4 ile Kuzey Amerika (Dünya ortalamasının yaklaşık 2,7 katı), en az ise %10.9 ile Afrikadır. 31.12.2000'den 30.01.2010 tarihine kadar geçen süre içerisinde internet kullanıcı sayısındaki artış en fazla Afrika' da ( 0 /o2.357), en az ise Kuzey Amerika' da ( 0 /o 146) gerçekleşmiştir. Artış oranlarındaki Dünya ortalaması ise 0 /o445'tir. Mevcut veriler çerçevesinde; internetin doğduğu Kuzey Amerika'nın, 2000 yılından önce, internet teknolojisine geçiş sürecini büyük oranda tamamladığı, Afrika'nın internet kullanıcısı sayısındaki artış hızının son 1 O yıllık süre içerisinde yüksek düzeyde gerçekleştiği, en çok internet kullanıcısının Asya' da bulunduğu, bunun da yüksek nüfus yoğunluğundan (dünya nüfusunun %56'sı) kaynaklandığı söylenebilir.
ELEKTRONiK BANKAClLIK HİZMETLERİ VE DENETİMİ 3 9 Tablo 3 : Dünya İnternet Kullanıcı Sayıları İtibariyle İlk Yirmi Ülke D Kullanıcılar (Tahmini) 30.06.2010 Nüfusa Oranı Değişim Oranı% İnternet 2010 Nüfusu Kullanıcısı Kullanıcıların 2000-2010 Tüm Kul. ı Çin 1.330.141.295 31,6% 1.766,7% 2 ABD 32.863 239.8 3 Japonya 126.804.433 CIJI Hindistan 1.173.108.018 1 81.000.000 6,9% 01 Brezilya 201.103.330 ll 75.943.600 37,8% ll 0 Almanya 82.282.988 11 65.123.800 79,1% ll 7 Rusya 139.390.205 11 59.700.000 42,8% ı 1.825,8% 8 İngiltere 62.348.447 11 51.442.100 82,5% ı 234,0% 9 Fransa 64.768.389 44.625.300 68,9% ı 425% 2,3% 2,2% 2,0% 1,8% 1,7% 1,6% 1,5% 62,6% 64,4% 77,7% 33,3% 20,1% Kullanıcısı 28,7% 444.8% 100% (1) İnternet Kullanıcıları 30.06.2010 tarihine göredir. (2) Nüfus bilgileri US Census Bureau'dan alınmıştır. (3) İnternet Kullanıcı bilgileri Nelsen Online, Uluslar arası Telekomünikasyon Birliği (ITU), yerel kuruluşlar ve diğer güvenilir kaynaklardan toplanmıştır. Kaynak: Internet World Stats, World Internet Users and Population Stats, (Çevrimiçi) http:/ /www.intemetworldstats.com/stats.htm /15.04.20 ı ı