İzleme ve Su Bilgi Sistemi Dairesi Başkanlığı Aslı BAYRAK ARSLAN (Uzman Yrd.) Tez Danışmanı: Prof. Dr. Nilgün KAZANCI 14 Ağustos 2015
İÇERİK Su Çerçeve Direktifi ve Biyolojik İzleme Bentik Makroomurgasızlar Bentik Makroomurgasızların İzlenmesi Örnekleme sıklıkları Örnekleme metodolojisi ve kullanılan ekipman Örneklerin İşlenmesi ve Analizi Örneklerin Muhafazası Biyolojik Metrik ve İndeksler İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Avrupa Ülkeleri Uygulamaları Sonuç ve Öneriler 2
SÇD ye göre yerüstü suyu kütlelerinin biyolojik izlemesinde kalite unsuru olarak kullanılan bentik makroomurgasız örneklenmesi ve analizi için; Avrupa, Amerikan ve Türk Standartlarından faydalanılarak ülkemizin SÇD nin uygulanması konusunda yararlanabileceği bir kaynak oluşturulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bentik makroomurgasızlara ait ekolojik kalite oranlarının belirlenmesi sırasında Avrupa Birliği Üye Devletlerinin kullanmış olduğu metriklerin envanteri çıkartılarak ülkemiz açısından uygulanabilirliği tartışılmıştır. 3
TEZİN KAPSAMI Standartlar & Avrupa Birliği Ülke Uygulamaları ve Proje Çıktıları 4
SU ÇERÇEVE DİREKTİFİ Direktifin amacı su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve kalitedeki kötüye gidişin engellenmesidir. Direktifin ana hedefi yerüstü tüm su kütlelerinin statülerinde kötüye gidişin engellenmesi ve 2015 yılı itibari ile tüm su kütlelerinde iyi su durumu na ulaşılabilmesidir. Yerüstü suları için iyi durum, iyi ekolojik durum ve iyi kimyasal durum a ulaşılabilmesi ile sağlanır. Direktif yerüstü ve yeraltı suları olmak üzere tüm kıta içi suları, geçiş sularını ve 1 deniz miline kadar olan kıyı sularını içeren tüm su kütlelerini kapsar. 5
BİYOLOJİK İZLEME Biyolojik izleme, insani faaliyetlerin neden olduğu çevresel değişimlerin biyolojik tepkiler yardımı ile değerlendirilmesi anlamına gelmektedir. Fiziksel ve kimyasal izleme su kalitesinin sadece numune alım anındaki durumu belirler, sadece analiz edilen kimyasalları tespit eder Biyolojik izleme analiz edilen ve edilmeyen tüm parametrelerin kümülatif etkisini gösterir Su kalitesinin sucul canlıların varlığı veya yokluğu, çeşitliliği ve bolluğu gibi faktörler göz önünde bulundurularak belirlenmesini sağlar. 6
7
Biyolojik Kalite Unsurları 8
BENTİK MAKROOMURGASIZLAR Çıplak gözle görülebilen Su kütleleri tabanında yaşayan 0,5 mm den büyük Omurgası olmayan Biyolojik izlemede kullanılan en elverişli ve yaygın canlılardır. 9/8
Bentik Makroomurgasızlar 10
Bentik Makroomurgasızlar Farklı zonlarda farklı bentik makroomurgasız türleri yer alır. 11
Bentik Makroomurgasızlar 12
Bentik Makroomurgasızlar Pupa Ergin Makroomurgasız Yaşam Döngüsü Larva Yumurta 13
Bentik Makroomurgasızlar 14
Bentik Makroomurgasızlar 15
Bentik Makroomurgasızlar 16
Bentik Makroomurgasızlar Neden İzlenmeli? Hareketleri kısıtlı Yılın her döneminde bulunur Çeşitli kirlilik kaynaklarına duyarlılıkları farklıdır Örnekleme ve sayımı kolay Topluluk yapılarının su kalitesine bağlı olarak değişmesi Familya düzeyinde teşhisi kolay Geniş bir dağılım gösterirler Besin zinciri için önemli Baskılara kısa sürede cevap veren hassas türlere sahip Geniş bir literatür bilgisi ve verinin mevcut olması 17
18
Makroomurgasız Örnekleme Sıklıkları 19
Makroomurgasız Örnekleme Sıklıkları Ülkemiz için tavsiye edilen örnekleme sıklıkları Su kütlelerinde bentik makroomurgasız izlemesi ülkemizde rutin izleme ağı oluşturulup ülkemizdeki bentik makroomurgasız tür listeleri oluşturulana kadar yılda 3 kez (ilkbahar-yaz-sonbahar) yeterli veri elde edildikten sonra yılda 2 kez (ilkbahar sonu yaz başı-sonbahar) olacak şekilde gerçekleştirilmesi tavsiye edilmektedir. 20
ARAZİDE YAPILACAKLAR ARAZİ SONRASINDA YAPILACAKLAR İstasyonların belirlenmesi Makroomurgasız örneklenmesi Makroomurgasızların laboratuvar ortamında ayıklanması Makroomurgasızların Teşhisi (Tür-Cins-Familya) İstasyonların habitat ve su kalitelerinin belirlenmesi Referans istasyonların belirlenmesi Fiziko-kimyasal parametrelerin ölçülmesi (Sıcaklık, çözünmüş oksijen, ph, elektriksel iletkenlik, bulanıklık) Kimyasal analizler için numune alma Makroomurgasızların sayımı Uygun indekslerin belirlenmesi Elde edilen sayısal verilere indekslerin uygulanması Ekolojik kalite oranlarının (EKO) belirlenmesi EKO değerlerine göre istasyonların renk kodlarının belirlenmesi Numunelerin uygun koşullarda muhafazası Çıkan sonuçların bilimsel yorumu Belirlenen renk kodlarına göre haritalamanın yapılması
Bentik Makroomurgasız Standartları Bentik Makroomurgasız Örnekleme Standartları Standart No Standart Adı Yayınlanma Tarihi Revize Tarihi TS EN ISO 10870 TS EN ISO 15196 TS EN ISO 16150 TS EN ISO 16665 Tatlı Sularda Nehir Dibi Makroomurgasızları İçin Numune Alma Metodunun ve Cihazlarının Seçimi Ekolojik Değerlendirme İçin Chironomidae (Diptera Takımı) Pupal Exuviae Numunesinin Alınması ve İşlenmesine Dair Kılavuz (Yürünürek Geçilebilecek Kadar) Sığ Nehirlerden Dip Makroomurgasızların Oransal (Multi-Habitat) Çoklu Habitat Yöntemi ile Örneklenmesine dair Kılavuz Deniz Yumuşak Dip Makrofaunasından Kantitatif Olarak Numune Alınması ve Numunelerin Hazırlanması Kılavuzu 2012 2017 2006 2016 2012 2017 2014 2019 Bentik Makroomurgasız Değerlendirme Standartları TS EN ISO 8689-1 Nehir Dibi Makroomurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Yorumlanması İçin Kılavuz 2003 TS EN ISO 8689-2 Nehir Dibi Makroomurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Sunumu İçin Klavuz 2003 22
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ 23
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune Alma Amacı Kepçe Göz Açıklığı (mm) Derinlik (mm) Açıklamalar Numune alınan habitat Bitkiler Sığ su Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Yüzeyde yaşayan omurgasızların toplanması Kepçe Ağı Yorum Makrofitler ve köklü numune alınlarında tarama için iyi Çok iyi 4 m derinliğe kadar Yumuşak substratlar için uygun Sert substratlar için uygun Çok iyi. Bu, yüzeyde yaşayan makroomurgasızların [Gerridae (suda koşanlar) gibi] toplanması açısından tek aktif yöntemdir. Genel rutin biyolojik gözlem, biyotik sayı ve indeksler kullanılarak yapılan araştırmalar için Mevcut taksonomik birimlerin tam tespiti ile ilgili araştırmalar için Mevcut taksonomik birimlerin hepsini belirlemek isteyen özel araştırmalar için 0,5-1,0 400 0,5 450 0,25 550 Tabanda yaşayan canlıların genç bireyleri yakalanmayabilir İlk kabuk değiştirme dönemlerindeki organizmaların pek çoğu yakalanmayabilir Su kalitesi tayininde önemli çok küçük organizmaların ve ilk kabuk değiştirme dönemindeki organizmaların yakalanmasını sağlar Veri türü Nitel/yarı-nicel 24/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ KEPÇE AĞI İLE ÖRNEKLEME METOTLARI Derin sulardan ayak yardımıyla numune alma (Tekmeleme Yöntemi); Yavaş akan ve durgun sulardan numune alma; 25/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Akıntılı sığ sulardan el yardımıyla numune alma; Derin sularda numune alma; Yüzeydeki makroomurgasızların örneklenmesi; 26/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Surber Numune Alıcı Yorumu Bitkiler Sığ su Bitki topluluklarında kullanım sınırlıdır. Performans akışa dayalıdır, yavaş ve durgun sularda kullanım sınırlıdır. Surber Numune Alıcı Derin su Derin suda uygulama, su bulanık olduğunda düşük erişilebilirlik ve sınırlı görünürlük nedeniyle sınırlıdır. Yumuşak substrat Sert substrat Yumuşak substratlar için uygundur. Sert substratlar (kaya blokları/ana kayalar hariç) için uygundur. Kaya blokları/ana kayalar Yüzeyde yaşayan makroomurgasızların toplanması Veri türü Kullanılamaz. Yüzeyde yaşayan makroomurgasızların toplanması için uygun değildir. Nitel/yarı-nicel/nicel 27/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Silindir Numune Alıcı Yorumu Bitkiler Sığ su Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Kaya blokları/ana kayalar Yüzeyde yaşayan makroomurgasızların toplanması Veri türü Bitki toplulukları üzerinde kullanılabilir. Performans akışa bağlı olduğundan, yavaş ve durgun sularda kullanımı sınırlıdır. Kullanımı silindir yüksekliği ile sınırlıdır. Yumuşak substratlar için kullanımı uygundur. Sert substratlar (kaya blokları/ana kayalar hariç) için uygundur. Kullanılamaz Yüzeyde yaşayan taksonların toplanması için kullanımı uygun değildir. Nitel/yarı-nicel/nicel Silindir Numune Alıcı 28
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Kutu Numune Alıcı Yorumu Kutu Numune Alıcı Bitkiler Bitki toplulukları üzerinde kullanım için tasarlandığından makrofit toplulukları ile ilişkili makroomurgasızların toplanması için kullanılabilir. Sığ su Organizmaların yakalanması numune alıcısından geçen su akışına bağlı olduğu için yavaş ve durgun sularda sınırlıdır. Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Kaya blokları/ana kayalar Yüzeyde makroomurgasızların toplanması yaşayan Kutu yüksekliği ile sınırlıdır. Yumuşak substratlar için kullanımı uygundur. Sert substratlar (kaya blokları/ana kayalar hariç) için uygundur. Kullanılamaz. Yüzeyde yaşayan taksonların toplanması için uygun değildir. 29/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune habitat alınan Direç Yorumu Direç / Tırmık Bitkiler Yoğun bitki topluluklarında kullanımı sınırlıdır. Sığ su Derin sular için kullanımı daha uygundur. Derin su Uygundur. Yumuşak substratlar için kullanılabilir, ancak ağın ciddi şekilde tıkanmasının Yumuşak substrat engellenmesi için çok kısa tarama mesafelerinde kullanılmalıdır. Sert substrat Partikül boyutu >2 mm çakıl ve taş substratlar için kullanımı uygundur. Kaya blokları/ana Büyük taşlardan meydana gelen kayalar substratlar üzerinde kullanılması zordur. Yüzeyde yaşayan makroomurgasızl arın toplanması Veri türü Yüzeyde yaşayan organizmaların toplanması için kullanımı uygun değildir. Nitel/yarı-nicel 30/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Ekman-Birge Kepçe Yorumu Bitkiler Sığ su Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Kaya blokları/ana kayalar Yüzeyde yaşayan makroomurgasızların toplanması Veri türü Ek yorumlar Bitkilerde numune alımına uygun değildir. Çubukla kullanılan versiyonu sığ sularda kullanım için uygundur. Halatla kullanılan versiyonu derin sularda kullanım için uygundur. Yumuşak substratlarda kullanımı uygundur. Belirli boyuta (16 mm den küçük) sahip sert substratlarda kullanımı uygundur. Kaya blokları veya ana kayalarda numune alımına uygun değildir. Yüzeyde yaşayan taksonlarda numune alımına uygun değildir. Nitel/yarı-nicel/nicel Ekipmanın kütlesi nedeniyle bir tekne ve vinç gereklidir. Köprüler veya Ekman-Birge Kepçe 31
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune habitat Bitkiler alınan Ponar Kepçe Yorumu Bitkilerde numune alımına uygun değildir. Ponar Kepçe Sığ su Sığ sularda kullanımı uygun değildir. Derin su Derin sularda kullanımı uygundur. Yumuşak substrat Yumuşak substratlarda kullanımı uygundur. Sert substrat Belirli boyuta (16 mm den küçük) sahip sert substratlarda kullanımı uygundur. Kayablokları/ana kayalar Yüzeyde yaşayan makroomurgasızların toplanması Veri türü Ek yorumlar Sınırlı kullanımı vardır. Yüzeyde yaşayan taksonlarda numune alımı için kullanımı uygun değildir. Nitel/yarı-nicel/nicel Ekipmanın kütlesi nedeniyle bir tekne ve vinç gereklidir. Köprüler veya platformlardan da kullanılabilir 32/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Van Veen Kepçe Yorumu Bitkiler Sığ su Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Kaya kayalar Yüzeyde yaşayan omurgasızların toplanması blokları/ana Uygun değildir. 0,5 m den sığ sular için uygun değildir. Uygundur. Uygundur. 16 mm den büyük boyuta sahip sert substratlar için uygundur. Uygun değildir. Uygun değildir. Van Veen Kepçe Veri türü Ek yorumlar Nitel/yarı-nicel/nicel Ekipmanın kütlesi nedeniyle bir tekne ve vinç gereklidir. Köprüler veya platformlardan da kullanılabilir 33
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune habitat alınan Polip Kepçe Yorumu (Kapalı) (Açık) Polip Kepçe Bitkiler Bitkilerde numune alımı için kullanımı uygun değildir. Sığ su Sığ sularda kullanımı uygun değildir. Derin su Derin sularda kullanımı uygundur. Yumuşak substrat Yumuşak substratlarda kullanımı uygundur. Sert substrat Sert substratlarda kullanımı uygundur. Kaya blokları/ana Büyük taşlar/kaya bloklarında kayalar kullanımı uygun değildir. Yüzeyde yaşayanların Yüzeyde yaşayan taksonlarda toplanması numune alımına uygun değildir. Veri türü Nitel/yarı-nicel/nicel Ek yorumlar Ekipmanın kütlesi nedeniyle büyük bir tekne gereklidir. 34/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Hava Kaldırmalı Numune Alıcı Numune alınan habitat Hava Kaldırmalı Numune Alıcı Yorumu Bitkiler Bitkilerde numune alımına uygun değildir. Sığ su Yükselen hava materyali yeteri kadar kaldırmadığı için, sığ sularda kullanımı sınırlıdır. Derin su Derin sularda kullanımı uygundur. Yumuşak substrat Sert substrat İnce substratlarda kullanılabilir. Sert substratlarda kullanımı uygun değildir. Kaya blokları/ana kayalar Kullanılabilir, ancak nicel olarak değil. Yüzeyde yaşayanların toplanması Veri türü Yüzeyde yaşayan taksonların toplanması için uygun değildir. Nitel/yarı-nicel/nicel 35
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Karot ve Tüp Numune Alıcı Yorumu Bitkiler Uygun değildir. Sığ su Sığ sularda kullanımı uygundur. Derin su Derin sularda kullanımı uygundur. Yumuşak substrat Uygundur. Sert substrat Kullanımı tüp çapıyla sınırlıdır. Kaya blokları/ana kayalar Uygun değildir. Yüzeyde yaşayanların Yüzeyde yaşayan taksonların toplanması toplanması için uygun değildir. Veri türü Nitel/yarı-nicel/nicel Ek yorumlar Numune alıcının tabandan sızıntı yapması veya materyalin numune alıcının üst kenarından dışarı çıkmasına neden olacak biçimde tortuya çok derinden nüfuz etmesi durumunda sonuçlar kabul edilemez Karot ve Tüp Numune Alıcı 36/8
TS EN ISO 10870: TATLI SULARDA BENTİK MAKROOMURGASIZ ÖRNEKLEMESİ İÇİN YÖNTEM SEÇİMİNE DAİR KILAVUZ Numune alınan habitat Koloni Şeklinde Numune Alıcı Yorumu Bitkiler Sığ su Derin su Yumuşak substrat Sert substrat Kaya blokları/ana kayalar Yüzeyde yaşayanların toplanması Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Kullanılabilir Uygun değil Veri türü Yarı-nicel/nitel Koloni Şeklinde Numune Alıcı 37/8
TS EN ISO 16665: DENİZ YUMUŞAK DİP MAKROFAUNASINDAN KANTİTATİF OLARAK NUMUNE ALINMASI VE NUMUNELERİN HAZIRLANMASINA DAİR KILAVUZ Deniz sularında Kullanılan ekipman, Örnekleme ve sahada yapılan önişlemler, Örneklerin ayıklanması ve türlerin tespiti, Toplanan materyallerin saklanması konularında bilgiler verilmektedir. 38/8
TS EN ISO 16150: SIĞ NEHİRLERDEN DİP MAKROOMURGASIZLARIN ORANSAL (MULTİ-HABİTAT) ÇOKLU HABİTAT YÖNTEMİ İLE ÖRNEKLENMESİNE DAİR KILAVUZ 1 lithal (55 % = 11 örnekleme) 2 psammal (25 % = 5 örnekleme) (kum) 3 şahit 4 CPOM (15 % = 3 örnekleme) (büyük parçacıklı organik madde) 5 xylal (5 % = 1 örnekleme) (Ağaç gövdeleri) 6 akal (< 5 % = 0 örnekleme) (çakıl) 39
Bentik Makroomurgasız Değerlendirme Standartları Bentik Makroomurgasız Kalite Sınıflandırmaları Yüksek İyi «8689-1 Nehir Bentik Makroomurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Yorumlanması İçin Kılavuz» Yorumları Gözlenen topluluğun insan eliyle yapılan baskının olmadığı veya önemsiz olduğunun kabul edildiği (bozulmamış) şartlara tamamen veya yaklaşık olarak tamamen karşılık geldiği şartlardaki sınıf Gözlenen topluluğun referans topluluk ile karşılaştırıldığında küçük değişikliklerin bulunduğu sınıf «8689-2 Nehir Bentik Makroomurgasızların İncelenmesinden Elde Edilen Biyolojik Kalite Verilerinin Sunumu İçin Kılavuz» Kalite Sınıflandırması Yüksek İyi Orta Zayıf Kötü Renk Mavi Yeşil Sarı Turuncu Kırmızı Orta Zayıf Kötü Gözlenen topluluğun bileşiminin referans topluluktan oldukça farklı olduğu sınıf. Bu sınıfta referans topluluğun büyük taksonomik grupları yoktur. Gözlenen topluluğun bileşiminin referans topluluktan önemli oranda farklı olduğu sınıf.. Bu sınıfta referans topluluğun birçok taksonomik grupları yoktur. Referans topluluk ile karşılaştırıldığında gözlenen topluluğun çok farklı olduğu sınıf. Yanlızca aşırı boulmuş şartlarda yaşama yeteneğinie sahip taksonomik gruplar mevcuttur. 40/8
Arazi Formunun Doldurulması 41
Örneklerin İşlenmesi ve Analizi 42
Örneklerin Muhafazası Bentik Makroomurgasızlar Numune Alma Şişesi Saklama Şartları Büyük örnekler Plastik veya cam Örneğe % 70 ile % 75 arasında bir nihai hacim oranını verecek şekilde etanol eklenir Maksimum Saklama Süresi 1 yıl Küçük örnekler (referans koleksiyon ve benzeri ) Cam Örnek etanol koruyucu çözeltisine transfer edilir: Ethanol (%96) Süresiz Formaldehit Çözeltisi (%37-40) Gliserol [100:2:1 / hacim) 43
Biyolojik İndeks ve Metrikler Belirli taksonun olup olmaması Belirli taksonun hassasiyet (tolerans) derecesi Takson zenginliği, çeşitliliği ve sayısı İndeks ve skorlar Saprobik Çeşitlilik Biyotik yaklaşımlar 44
Biyolojik İndeks ve Metrikler Yaklaşım Yöntem Ülke Saprobik yaklaşım Sabrobik İndeks Almanya Saprobik İndeksi Belçika Biyotik İndeksi (BBI) Avusturya Almanya Belçika, Fransa, Hollanda Biyotik Yaklaşım Çeşitlilik Yaklaşımı Multimetrik Yaklaşım Ekolojik Kalite Oranı Yaklaşımı Bulgaristan Biyotik İndeksi Danimarka Akarsu Biyotik İndeksi (DSFI) BMWP, ASPT IBMWP Bulgaristan Danimarka Birleşik Krallık İspanya Familya Biyotik İndeksi (FBI) ABD, Avrupa Shannon-Weaver Çeşitlilik İndeksi RIVPACS AUSRIVAS Bir çok ülke ABD, Avrupa ABD, Avrupa Birleşik Krallık Avustralya 45
Biyolojik İndeks ve Metrikler Multimetrik sistem ise Amerika da geliştirilmiştir. Su Çerçeve Direktifi (SÇD) uygulamalarında da makroomurgasızlara ve fitobentosa dayalı multimetrik indeks sistemi kullanılmaktadır. Bunun için SÇD uygulamalarında kullanılmak üzere AQEM Projesi yürütücüleri Almanya, Avusturya, Çek Cumhuriyeti, Hollanda, İsveç, İtalya, Portekiz, Yunanistan tarafından ASTERICS yazılımı geliştirilmiştir. Bu sistemde, birçok indeks bir arada kullanılarak habitatların kalitesinin (organik kirlilik, asidifikasyon, fiziksel tahribat gibi) hangi nedenle düştüğü belirlenebilmektedir. ASTERICS te kullanılan indekslerden bazıları Saprobic Index Rheoindex (Zelinka & Marvan) BMWP Score Average Score per Taxon DSFI BBI Diversity (Simpson- Index) Diversity (Shannon- Wiener-Index) Diversity (Margalef Index) Evenness Acid Index (Hendrikson & Medin) German Fauna Index Lake outlet index Potamon Typie Index Rheoindex Rhithron Typie Index EPT-Taxa EPT/OL EPT/Diptera OD-Taxa [%] EPT-Taxa [%] OD/Total-Taxa EP-Taxa EPTCBO (Eph., Ple., Tri., Col., Bivalv., Odo.) EPTD Life Index 46
İndeks Kullanımına Örnek BMWP Skor Sistemi Sınıf Değer Kalite Anlamı I > 100 İyi Çok Temiz II 71-100 Kabul Edilebilir III 41-70 Şüpheli Kirli Çok Düşük Seviyede Kirli IV 11-40 Kritik Çok Kirli V < 10 Çok Kritik ASPT Skor Sistemi Şiddetli Şekilde Kirli Sınıf Değer Kalite Anlamı I > 6 İyi Temiz su II 5-6 Kabul Edilebilir III 4-5 Şüpheli IV < 4 Kritik Şüpheli iyi kalite Olası orta kirlilik Olası aşırı kirlilik Taksonlar Siphlonuridae, Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potamanthidae, Ephemeridae, Taeniopterygidae, Leuctridae, Capniidae, Perlodidae, Perlidae, Chloroperlidae, Aphelocheridae, Phryganeidae, Molannidae, Beraeidae, Odontoceridae, Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae, Brachycentridae, Sericostomatidae Astacidae, Lestidae, Agriidae, Gomphidae, Cordulegasteridae, Aeshnidae, Corduliidae, Libelluiidae, Psychomyiidae, Philopotamidae Caenidae, Nemouridae, Rhyacophilidae, Polycentropidae, Limnephilidae Neritidae, Viviparidae, Ancylidae, Hydroptilidae, Unionidae, Corophiidae, Gammaridae, Platycnemididae, Coenagriidae Mesoveliidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae, Notonectidae, Pleidae, Corixidae, Haliplidae, Hygrobiidae, Dytiscidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Clambidae, Helodidae, Dryopidae, Elmidae, Chrysomelidae, Curculionidae, Hydropsychidae,Tipulidae, Simuliidae, Planariidae, Dendrocoelidae Baetidae, Sialidae, Piscicolidae 4 Skor Valvatidae, Hydrobiidae, Lymnaeidae, Physidae, Planorbidae, Sphaeriidae, Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae, Asellidae 3 Chironomidae 2 Oligochaeta 471 10 8 7 6 5
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları 48
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları 49
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları Ülkemizde kullanılması tavsiye edilen nehir indeksi 50
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları 52
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları 53
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları Ülkemizde kullanılması tavsiye edilen göl indeksi Toplam bolluk (birey/m 2 ) ve toplam takson sayısı belirlenmelidir. % EPT (Ephemeroptera, Plecoptera ve Trichoptera) belirlenmelidir. Shannon Wiever Çeşitlilik İndeksi kullanılabilir. 54
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları 55
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları Ülkemizde kullanılması tavsiye edilen geçiş suyu indeksi Geçiş suları sınıflandırması için tavsiye edilen metot; M-AMBI çok değişkenli indeksidir.
İnterkalibrasyon Çalışmaları ve Ülke Uygulamaları Ülkemizde kullanılması tavsiye edilen kıyı suyu indeksi SÇD kullanımı için kıyı sularında bentik makroomurgasız topluluklarının ekolojik kalite durumunu sınıflandırmak amaçlı geliştirilen ve interkalibrasyonu başarıyla gerçekleştirilmiş olan BENTIX indeksidir.
SONUÇ VE ÖNERİLER Bentik makroomurgasızlar nehirler için SÇD ye göre izlenmesi gereken en uygun biyolojik kalite unsuru olarak kabul edilmektedir. Avrupalı pek çok uzman nehirde yalnızca bir organizma grubu araştırılabiliyorsa, tüm nehir tiplerinde birçok baskıya tepki verebilen bentik makroomurgasızların seçilmesini önermektedir. Bentik makroomurgasızlar göller için öncelikli biyolojik kalite unsuru olarak kabul edilmemektedir. Ülkemiz göllerinde var olan bentik makroomurgasız tür listeleri oluşturulması amacıyla izleme çalışmaları kapsamında ilk yıllarda düzenli olarak makroomurgasız izleme çalışmaları yürütülmeli ve bu izleme sonuçlarına göre ülkemiz göl makroomurgasız envanteri oluşturulmalıdır. 58
SONUÇ VE ÖNERİLER Geçiş sularında bentik makroomurgasız örneklemesine yönelik herhangi bir Avrupa ya da APHA Standardı bulunmamakla birlikte Avrupa Birliği Üye Devletlerinin yürütmüş olduğu mevcut bir proje de bulunmamaktadır. Çoğu Üye Devlet kıyı sularında bentik makroomurgasız izlemesi için geliştirilen Avrupa Standardından faydalanarak geçiş sularında izleme yapmaktadır. Fakat bu standart her durum için geçiş sularına tam olarak hitap etmemektedir. Bu yüzden geçiş sularında bentik makroomurgasız izlemesine yönelik çalışmalar yapılarak standart bir yöntemin oluşturulmasının faydalı olacağı düşünülmektedir. Ülkemizde kıyı suları çalışması çok yaygın değildir. Kıyı suları için EC-2003 Su Çerçeve Direktifine dair İzleme Rehberinde yer alan talimatlar ülkemiz koşullarına uyarlanarak izleme gerçekleştirilmeli ve kıyı sularında bentik makroomurgasız izleme kılavuzu hazırlanmalıdır. 59
SONUÇ VE ÖNERİLER Öneriler Biyolojik izleme çalışmalarına başlamadan önce bütün kalite unsurlarına ilişkin izleme kılavuzlarının oluşturulması çok büyük önem taşımaktadır. Çünkü elde edilecek her bir izleme sonucunun verimli olarak değerlendirilebilmesi için standart bir yöntem kullanılarak örneklenmesi, analizi ve indeksler kullanılarak ekolojik kalite oranlarının belirlenmesi gerekmektedir. Farklı şekilde örneklemeler, farklı analiz yöntemleri ve farklı indekslerin kullanılması neticesinde izleme sonuçlarının değerlendirilmesi verimli olmayacak ve izlemeler sırasında harcanan zaman, işgücü ve maddi kaynaklar etkili bir şekilde kullanılmamış olacaktır. Bu yüzden biyolojik kalite unsurlarının izlenmesi konusunda yapılacak ilk iş izleme kılavuzlarının hazırlanarak standart bir yöntemin oluşturulmasıdır. 60
ARZ OLUNUR