HAMSİ AVCILIĞI ve BAKANLIK UYGULAMALARI Vahdettin KÜRÜM Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Ankara. Su Ürünleri Hizmetleri Dairesi Başkanı Giriş Karadeniz de avlanan balıklar toplam su ürünleri üretimimizin %75 ini ve bu oranın %85 ini hamsi avcılığı oluşturmaktadır. Karadeniz balıkçılığında önemli bir yere sahip olan hamsi balığının avlanan miktarı 1989 1990 sonrasında oldukça azalmıştır. 1985 2005 yılların arasında Karadeniz ekosisteminde meydana gelen kontrol dışı gelişmeler (kirlilik, egzotik türlerin istilası, tekne sayısında ve donanımındaki aşırı artışlar neticesinde oluşan aşırı avcılık vb.) avlanabilir balık miktarı üzerinde önemli dalgalanmalar oluşturmuştur. Hamsi üretimi 1988 yılında 295 bin ton iken, 1989 da 97 bin ton ve 1990 da 66 bin ton seviyelerine inmiş, 2000 2009 yılları arasında ise artmaya başlamış ve 250 300 bin ton civarlarında ürün vermiştir. Yukarıdaki verilerden de görüldüğü gibi karaya çıkarılan hamsinin miktarı yıllara göre değişkenlik göstermektedir. Sürdürülebilir bir balıkçılık sağlamak ve balıkçılarımızın kar marjını artırabilmek için Osmanlı Devletinin son zamanlarından başlayan ve günümüze kadar devam eden hamsi avcılığı üzerine yapılan bir takım düzenleme ve uygulamalar aşağıda sıralanmıştır. Hamsi Avcılığı ile İlgili Düzenlemeler Denizlerimizde yapılan balıkçılık 1882 yılında devlet denetimine alındı. II. Abdülhamid döneminde çıkarılan Zabıta-i Saydiye Nizamnamesi ile balıkçılık yasaya bağlandı. Zabıta-i Saydiye Nizamnamesi Madde 30 a göre balıkçılar tarafından kullanılan ağların göz açıklığı hamsi için 7 milimetre olması gerektiği bildirilmiştir. Buna aykırı davranışlarda bulunanlara 1 ila 5 lira para cezası uygulanması, İstanbul Balıkhanesi ve Ona Bağlı Kurumlarla İlgili Tüzük de hamsilerin geçişi sırasında; Aralık, Ocak, Şubat, Martta ağlara (ığrıp, manyat) ilave edilen ve kurna denilen daha dar gözleri olan torbaların, bu dönem dışında kullanılması yasaktır. Aykırılık halinde balıklara el konulması ve 1-5 lira ceza uygulanması, Masdariye Vergisi (Kayıt ve tahsilât harcına ek olarak taşraya gönderilen balıklar üzerinden alınan vergi) 1000 adet uskumru için 5 Kuruş, 1000 okka hamsi ve istavrit için 5 Kuruş 10 çift torik için 5 Kuruş ve 100 çift torik için 10 Kuruş vergi alınması belirtilmektedir. Hamsi ile İlgili Boy Yasakları Hamsi avcılığı ile ilgili herhangi boy yasağı 1988 yılına kadar bulunmuyordu. Bu yıldan sonra hamsinin boy yasakları ile ilgili yapılan uygulamalar sirkülerde aşağıdaki gibi belirtilmiştir. 22 Numaralı Sirküler (1988)7 cm 23 Numaralı Sirküler (1989)9 cm 25 Numaralı Sirküler (1991)9 cm 14
Hamsi Avcılığı ve Bakanlık Uygulamaları Değişiklik (16.01.1992)7 cm (istisna % 25) Mevcut Uygulama9 cm Hamsi Avcılığına Yönelik Bakanlık Toplantıları 2 Ağustos 2007 (2007 2008 av sezonu), 18 Temmuz 2008(2008 2009 av sezonu) ve 4 Ağustos 2009 (2009 2010 av sezonu) tarihlerinde konusu hamsi olan ve balıkçılar ile bakanlık mensuplarının katıldığı bir dizi toplantı gerçekleştirilmiştir. Ağustos 2007 Toplantısı Hamsi avcılığına ilişkin değerlendirmelerde bulunmak ve arz ile talep arasındaki dengenin ve fiyat oluşumunun balıkçılarımızın lehine ve sürdürülebilir bir avcılık yönünde oluşturulması için 2007 yılında yapılan ilk toplantıdan alınan bazı kararlar aşağıdaki gibidir. Avcılığa Sınırlama Getirilmesi Avcılığın yoğun olarak yapılması nedeni ile arzın fazla olarak gerçekleşmesi, fiyatların düşmesine, balıkçılarımızın gelirlerinin azalmasına ve stokların zarar görerek av sezonunun kısa sürmesine yol açmaktadır. Gürcistan da Yapılan Avcılığın Yasaklanması Balıkçılar tarafından, hamsi avcılığında bulunmak üzere Gürcistan firmaları ile yapılan ikili anlaşmaların koşullarının her yıl balıkçılarımız aleyhine gelişme göstermekte, yüksek para cezalarına çarptırılmakta, ya da faaliyetlerini yapabilmek için başka ödemelerde bulunmak zorunda kalmaktadır Kasa Standardı Mevcut kasalara çok miktarda ürünün konması nedeni ile ürünlerin zarar görmekte, hijyenin sağlanmasında güçlükler yaşanmakta olduğundan kasalara bir ağırlık standardı getirilmesi, Balıkçılık Koruma Alanı Stokun devamlılığı ve sürekliliği açısından bazı alanların hamsinin barınacağı kumbaralıklar olarak ilan edilmesi, bu konuda çalışma yapılması Alınan Kararlar 2 Ağustos 2007 yapılan bu toplantının ardından 19 Ekim 2007 tarih ve 26675 sayılı Resmî Gazete de yayımlanan Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 1/1 Numaralı Tebliğ ile ilk kez doğrudan hamsiye yönelik yapılan düzenlemeleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz. Gırgır ağları ile hamsi avcılığı yapacak balıkçı gemileri için, Avlanma İzin Belgesi alınması zorunluluğu Hamsi avcılığının 16.00 06.00 saatleri arasında yapılması Saros Körfezinde kısmi bir alanın yasaklanması, 15
Ayrıca KKGM nin 31.10.2007 tarihli yazısıyla 2007-2008 av döneminde Gürcistan da avcılık için izin verilmeyeceği duyurulmuştur. Bunun nedenleri olarak da; Gürcistan da yapılacak avcılığın ülkeler arası anlaşmalar çerçevesinde disipline edilmek istenmesine karşın, halen bunun gerçekleştirilememesi, Gürcü firmaların, balıkçılarımız arasında rekabet yaratarak, anlaşmaları her yıl kendi lehlerine olacak şekilde düzenlemeleri, Gürcistan da yapılan avcılığın stoktaki etkisinin, sonraki yıl ülkemizdeki avcılığa olan yansımasının değerlendirilebilmesi, Gürcistan dan gelecek hamsilerin fiyatları düşürmesinin, gündüz av yasağı uygulamasını olumsuz etkilememesi gösterilmiştir. Gürcistan Başbakanının 19 Kasım 2007 tarihinde ülkemizi ziyareti sırasında konunun ısrarla gündeme getirilmesi sonucu, iyi komşuluk ilişkilerimizin zarar görmemesi için, konu tekrar değerlendirilmiş ve 25 Ocak 2008 tarihinde yasaklama kararı kaldırılmıştır. Temmuz 2008 Toplantısı 18 Temmuz 2008 tarihinde 2008 2009 av sezonuna ilişkin uygulamalar konusunda istişarelerde bulunmak amacı ile toplantı düzenlenmiştir. Bu toplantıda; Hamsi, sardalya ve istavrit balıklarının, net ağırlığı 12 kg. (+%10) ı geçmeyen kasa veya kutularla nakledilmesi, Karaya çıkış noktalarından sevk edilecek tüm hamsiler için nakil belgesi düzenlenmesi, Nakil belgesi düzenlenebilmesinde su ürünleri kooperatiflerine yetki verilmesi, Gırgır ağlarının ölçülmesi, Piyasaya sunulacak hamsiler için, balıkçı gemilerinin büyüklüklerine göre miktar sınırlaması konularında kararlar alınmıştır. Ağustos 2009 Toplantısı 4 Ağustos 2009 tarihinde 2009 2010 av sezonu uygulamaları için yapılan istişare toplantısında ise; Piyasaya gönderilecekler dışında, soğuk hava depoları ve işleme tesislerine gönderilecek miktar için yıllık kota uygulamaları (Tablo 1) Hamsilerin taşınacağı kasalar için ölçü standartları (Tablo 2) hususlarında karar alınmıştır. Tablo 1. Hamsi avcılığında uygulanan kota miktarları Boy uzunluğu <15m 15 19.99 20 24.99 25 29.99 30 34.99 35 39.99 40 44.99 45 49.99 >50m (m) Günlük 250 300 500 600 700 750 800 850 900 Miktar Orta su trolü ile avcılık yapan balıkçı gemilerine her takım (iki tekne) için toplam 900 kasa veya kutu Yıllık miktar 12.500 15.000 25.000 30.000 35.000 37.500 40.000 42.500 45.000 16
Hamsi Avcılığı ve Bakanlık Uygulamaları Tablo 2. Hamsilerin taşınacağı kasalar için ölçü standartları Kasa/Kutu tipi Boy (cm) En (cm) Derinlik (cm) Ayak boyu (cm) Ahşap kasa 52 37 7 11 Plastik kasa 52 37 7 Strafor kutu 54 34 11 Ölçüler içten içedir. Ayak boyu ise zeminden itibarendir. Hamsi Kota Uygulaması Mevcut hamsi stoklarının verimli şekilde kullanılması ve sürdürülebilmesi stokların kontrollü ve sürdürülebilir bir şekilde yönetimiyle mümkündür. Bu yönetimin devamlılığı için nakil belgelerinin düzenlenmeleri, nakil alanlarının takibi ve tüm bunlardan elde edilen verilerin SUBİS kayıt ortamına doğru ve hızlı bir şekilde girilmesi ile sağlanacaktır (Şekil 1). KOTA UYGULAMALARI Nakil Belgesinin Düzenlenmesi Bakanlık Kooperatifler Nakil Alanları İşleme tesisleri ile soğuk hava depoları Balık Unu ve Yağı Fabrikaları Piyasa SUBİS Kayıtları Nakil Belgeleri Seyir Defterleri Şekil 1. Hamsi kota uygulamalarında izlenmesi gereken prosedür. Politikalar Ne Olmalı? Balık stoklarının izlenmesi konusundaki eksiklik özellikle AB uyum süreci içinde bariz olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye nin balıkçılığını güvenilir verilere dayalı stok değerlendirme çalışmaları ile düzenleyememesinden kaynaklanan sorunların giderilmesi amacıyla ivedilikle stok değerlendirme çalışmalarına başlaması gerektiği belirtilmiştir. Buna yönelik olarak da kaynağı AB tarafından sağlanmış iki Eşleştirme projesi başlatılmıştır. İlk eşleştirme programında balıkçılığa dayalı verilerle stok değerlendirme çalışmalarının yapılabilmesi için avın karaya çıkarılma noktalarında sağlıklı veri toplanmasına olanak sağlayacak alt yapısı hazırlanmıştır. Bu kapsamda 2005 yılında 30 önemli karaya çıkış noktasında liman ofisleri (Port Office) kurulmuştur. Balıkçılığa dayalı stok değerlendirme yöntemlerinin yanında balıkçılıktan bağımsız, araştırma seferlerinin sonuçlarına dayalı yöntemlerin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Ayrıca bu tip araştırmaların gerçekleştirilebilmesi için gerekli balıkçılık araştırma gemisi modeli üzerinde durulmalıdır. Stokları paylaştığımız komşu ülkelerdeki duruma bakıldığında özellikle Yunanistan ın denizel kaynaklar konusunda son 20 yılda çok önemli atılımlar yaptığı ve Ege de ve Doğu Akdeniz de lider konumda olduğu görülmektedir. Yunanistan ın gerek demersal ve gerekse pelajik stoklar üzerine sadece kendi karasuları değil uluslararası sularda da önemli çalışmaları 17
bulunmaktadır. Diğer taraftan yeterli veri bulunmaması ulusal boyutta da balıkçılığın yönetimini zorlaştırmaktadır. Hamsi gibi büyük bir miktarı ülkemiz sularında avlanan bir türün stok miktarlarının av sezonu öncesinde belirlenmesi ve bu miktarın av sezonuna yayılması hem stok üzerindeki baskının azaltılmasına hem de balıkçının yakaladığı ürünü değerinde pazarlanabilmesi açısından önemlidir. Dipnot 1. Su Ürünleri Bilgi Sistemi (SUBİS) Balıkçılık ile ilgili faaliyet verilerinin toplandığı bu sistem, avcılıktan satışa kadar olan süreçte, faaliyetlerin kayıt altına alınması, kontrol edilmesi ve izlenmesi esasına dayanmaktadır. Su Ürünleri Bilgi Sistemi (SUBİS) balıkçı gemilerine ilişkin bilgileri ve gemi izleme sisteminden alınan bilgileri de içerir. SUBİS kapsamındaki bilgilerden karar alma süreçlerinde etkin olarak yararlanılarak, balıkçılık yönetiminde karşılaşılan sorunlara en akılcı çözümlerin üretilmesine, kaynakların sürdürülebilirliğine uygun politikalar oluşturulabilmesine önemli katkılar sağlanmaktadır. SUBİS de kullanılan veriler çeşitli kaynaklardan toplanır. Bütün bu veriler, su ürünleri sektörüne yönelik güvenilir, yüksek nitelikli istatistikler elde edilecek şekilde işlenir ve doğrulama işleminden geçirilir (Şekil 2). Şekil 2. SUBİS için çeşitli kaynaklardan toplanan veriler 18