DIŞ POLİTİKA ABD İLE İLİŞKİLERDE YENİ DÖNEM: MODEL ORTAKLIK NİSAN 2009 SARIKONAKLAR İŞ MERKEZİ C. BLOK D.16 AKATLAR İSTANBUL-TÜRKİYE 02123528795-02123528796 www.turksae.com
ABD İLE İLİŞKİLERDE YENİ DÖNEM: MODEL ORTAKLIK Soğuk savaş sonrasında tek taraflı politikalar benimseyen ve izleyen ABD ile Türkiye ilişkileri stratejik ortaklık gibi iddialı bir statüde tanımlanmakla birlikte, bu statü gerçekçi ve kalıcı olamamış, ilişkilerde önemli dalgalanmalar görülmüş ve son yıllarda ise çıkar çatışmalarından kaynaklanan karşıtlıklar ile ilişkilerde bozulmalar yaşanmıştır. ABD nin soğuk savaş sonrası izlediği tek taraflı politikalar sadece Türkiye ile ABD ilişkilerini değil, tüm küresel dengeleri olumsuz etkilemiş ve soğuk savaşın bitmesi ile kaybolan denge kurulamamıştır. ABD, yönetime gelen Demokrat başkan Barack Obama ile birlikte tek taraflı politikaları bırakmakta, eşitler arası birinci olmayı öngördüğü çok taraflı politikalara geçmektedir. Çok taraflı politikalar ile yeni bir denge inşası da başlamaktadır. ABD nin çok taraflı yeni politika döneminde ve yeni küresel çok taraflı denge inşasında Türkiye kilit ülke konumunda olacaktır. Bu tezin en önemli kanıtı ABD başkanı Obama nın ilk ikili resmi ziyaretini Türkiye ye (geleneksel Kanada ziyareti sonrası) gerçekleştirmiş olmasıdır. ABD başkanı Obama 5-6-7 nisan tarihlerinde Türkiye ye kritik önemde bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Obama ziyareti ile birlikte Türkiye-ABD ilişkilerinde model ortaklık çerçevesinde yeni bir dönem başlamaktadır. Bu yeni dönemin genel çerçevesi ziyaret sırasında çizilmiştir. Ancak çerçevenin içinin doldurulması zaman alacaktır ve model ortaklık ilişkilerinin önemli sonuçları olacaktır. BILL CLINTON UN 8 KASIM 1999 GEORGETOWN ÜNİVERSİTE KONUŞMASI Türkiye-ABD ilişkilerinde soğuk savaş sonrası dönemin önemli bir mihenk taşı Bill Clinton un Türkiye ile ilgili olarak 1999 yılında yaptığı açıklamalar olmuştur. Berlin Duvarı nın yıkılışının 10.yılı nedeni ile Georgetown Üniversitesinde 21. Yüzyıla ilişkin önemli bir konuşma yapan dönemin ABD Başkanı Bill Clinton Türkiye için şu önemli değerlendirmeleri yapmıştır; Yaklaşmakta olan yeni yüzyılın büyük ölçüde Türkiye nin kendisini, geleceğini, bugünkü ve yarınki rolünü nasıl tanımlayacağı ile şekillenceğine inanıyorum. Zira Türkiye Avrupa, Ortadoğu ve Orta Asya kavşağında bir ülkedir ve eğer Türkiye tümüyle Avrupa nın bir parçası ve istikrarlı, demokratik, laik bir İslam ülkesi olabilirse gelecek daha iyi şekillenecektir. Avrupa ve Müslüman dünya barış ve uyum içinde Türkiye de buluşabilir ve yeni bir bin yılda (milenyum) rüyalarımızdaki geleceğin şekillenmesi şansını sağlar. Bill Clinton ın bu tarihi değerlendirmesi ile Türkiye, ABD için soğuk savaş döneminden sonra ilk kez açıkça tarif edilen yeni bir işlev ve öneme sahip kılınmıştır. Türkiye nin bu yeni işlevi ve önemi büyük ölçüde batı değerlerini benimseyen ve yaşatan, halkının büyük çoğunluğu Müslüman bir ülke oluşundan kaynaklanmıştır. Batı ile İslam alemi arasındaki uzlaşma arayışında Türkiye bir örnek olarak ilk kez 2
sunulmuştur. ABD yönetimi Türkiye ye böyle bir önem ve işlev yükleme ihtiyacını da ilk kez duymuş ve bunu açıkça ifade etmiştir. İzleyen sekiz yıl içinde ise ABD deki yeni muhafazakarların iktidar döneminde Türkiye nin işlevi ve önemi bu kez açıkça ılımlı İslam modeli ile tanımlanmıştır. 1 Mart Irak tezkere süreci sonrasında ise ABD-Türkiye ilişkileri önemli ölçüde dalgalanma göstermiş ve bozulmuştur. 2008 yılında ABD ye duyulan güven ve sempatinin en düşük olduğu ülke Türkiye haline gelmiştir. OBAMA NIN TÜRKİYE ÖNCELİĞİ VE ZAMANLAMASI ABD başkanlarının göreve seçildikten sonra geleneksel bir dış resmi ziyaret programı bulunmaktadır ve tüm başkanlar bu programa bağlı kalmaktadır. İlk resmi dış ziyaret Kanada ya yapılmaktadır. Ardından İngiltere öncelikli bir Avrupa ziyareti ve sonrasında da Japonya öncelikli bir Asya ziyareti yapılmaktadır. Obama nın resmi dış ziyaret programı da Kanada ile başlamıştır. Obama ardından Avrupa da yapılan üç zirveye katılmış ve sonrasında da ilk ikili ziyaretini Türkiye ye gerçekleştirmiştir. Bu öncelik ve zamanlama ABD yeni yönetimi için Türkiye nin önemini açıkça ortaya koymaktadır. Önceki başkanlardan Bill Clinton 1992 yılında göreve geldikten sonra Türkiye ye ilk ve tek kez 1999 yılında Avrupa Güvenlik İşbirliği Teşkilatı Zirvesine katılmak üzere gelmiştir. George W.Bush ise 8 yıllık yönetiminde bir kez 2004 yılında ve NATO Zirvesi için gelmiştir. Clinton ve Bush Türkiye deki zirveler için gelmiş, doğrudan resmi ikili bir ziyaret olmamıştır. Barack Obama ise henüz görev süresinin üçüncü ayında ve resmi ikili ziyaret için Türkiye ye gelmiştir. Obama bu mesajın açık okunması için Türkiye de aynı tarihlerde yapılan Medeniyetler Zirvesine de katılmamıştır. TÜRKİYE Yİ KAZANMAK VE ORTAKLIĞIN ONARILMASI ABD de yeni yönetim seçimler öncesinde Türkiye ile bozulan ilişkilerin ve ortaklığın onarılması ve yeniden güçlendirilmesi önceliğini ortaya koymuştur. Aynı paralelde bir diğer öncelik ise Türkiye nin dış politikasında batıdan uzaklaşma ve bir eksen kayması yaşanması riskine karşı Türkiye yi yeniden kazanmak olmuştur. Bu açılardan değerlendirildiğinde Obama nın ziyaretinin iki temel önceliği Türkiye ile ortaklığın onarılması ve Türkiye nin yeniden kazanılmasıdır. Türkiye nin yeniden kazanılmasında Obama nın bir Avrupa programı sonrası Türkiye yi ziyareti ile önemli mesajlar verilmiştir. Bu mesajın adresleri Türkiye dahil tüm diğer ülkelerdir. Buna göre verilmek istenen mesajlar şunlardır; Türkiye batı ittifakının ayrılmaz güçlü bir halkası ve NATO müttefikidir. Türkiye Avrupa nın ayrılmaz bir parçası ve Avrupalı kadim dostlardan biridir. Dünya ekonomisinin kilit ülkelerinden biridir. Geniş bir coğrafyada yaşanan sorunları çözebilme kapasitesine sahip hem ABD, hem de Batı nın desteğine sahip bölgesel bir güçtür. Türkiye nin Batı ittifakının ayrılmaz güçlü bir halkası vurgusu aynı zamanda son dönemlerde Türkiye nin giderek batı karşıtı Ortadoğu eksenli bir kayış içinde olduğu 3
endişelerine karşı Türkiye deki hükümete yapılmış ince bir siyasi ayar olarak da değerlendirilmelidir. Türkiye nin kazanılmasında ve ortaklığın onarılmasında iki ülkeyi bir araya getiren temel değerlerin laik anayasa, demokrasi ve hukukun üstünlüğü olarak vurgulanması da önemli bir gelişmedir. Bir önceki yönetimin ılımlı İslam yaklaşımı sonrası yeni yönetimin laiklik, demokrasi ve hukukun üstünlüğünü ilişkilerin temel birleştirici unsurları olarak ön plana çıkarma gayreti önemlidir. ABD İLE MODEL ORTAKLIK ABD, Türkiye ile ilişkilerinde yeni bir yaklaşım olarak model ortaklığı tarif etmektedir. Son yıllarda sürekli telaffuz edilen ancak içi doldurulamayan stratejik ortaklık yerine model ortaklık benimsenmektedir. Model ortaklık bir idealler ve değerler birliği olarak tanımlanmaktadır. ABD Başkanı Barack Obama nın kendi yaptığı tarife göre model ortaklık; dinler ve inançlar değil, idealler ve değerler temelinde bir birlik modelidir. İki ülke arasındaki ilişkiler artık sadece güvenlik ile sınırlı kalmayacak, daha geniş kapsamlı bir işbirliği olacaktır. İnanç özgürlüğü, hukukun üstünlüğü, demokrasi gibi değerler iki ülke arasındaki ortak unsurlardır. Bu değerler ışığında birlikte çalışılması Müslüman dünyası ile batı dünyası arasındaki birleşmeyi sağlayacak ve bu birleşme dünyayı refah ve güvenliğe götüren yol olacaktır. Bir Hıristiyan ulusla, Müslüman bir ulus bir araya gelecek ve iki medeniyeti birleştirecektir. Türkiye nin laiklik ve hukukun üstünlüğü vaatlerini sürdürmesi paralelinde, Batı ve Doğu olarak birlikte hareket edilmesi halinde önemli bir etki ortaya çıkacaktır Model ortaklık tanımı şimdilik ve sadece başkan Obama nın kendi yaptığı bu tarifle sınırlıdır. Türkiye ile ABD nin yeni dönemdeki model ortaklığı iki ana unsurdan oluşacaktır. Bunlardan ilki Türkiye nin batı ve İslam dünyası arasında önemli ve başat bir rol üstlenmesi olacaktır. İkincisi ise Irak, Afganistan-Pakistan, İran, İsrail-Filistin ve benzeri konularda işbirliği yapılmasıdır. Model ortaklık yaklaşımı ABD nin önerisidir ve Türkiye nin böyle bir model ortaklığının hazırlık aşamasında yer almadığı, ABD nin tek taraflı olarak hazırladığı bu modeli Türkiye ye önerdiği (kibarca dikte ettiği) görülmektedir. ABD yeni yönetiminin ılımlı İslam söylemini bırakmış olmasına ve laiklik-demokrasihukukun üstünlüğü gibi değerleri ön plana çıkarmasına rağmen model ortaklıkta Türkiye nin ana işlevi batı ile İslam dünyası arasında bir rol modeli olmasıdır. Yani Türkiye nin İslam referansı ABD yeni yönetimi için de vazgeçilmezdir. MODEL ORTAKLIK TÜRKİYE YE BATI VE İSLAM DÜNYASI ARASINDA ÖNEMLİ BİR ROL VERİYOR ABD yeni yönetiminin en önemli güvenlik önceliğini Afganistan-Pakistan merkezli radikal unsurlar ile mücadelenin ve savaşın kazanılması, en önemli siyasi önceliğini ise İslam dünyası ile iyi ilişkilerin kurulması oluşturmaktadır. ABD yeni yönetimi İslam 4
alemi ile ilişkileri karşılıklı çıkar ve saygı üstüne inşa edip iyileştirmek ve daha ileri götürmeyi hedeflemektedir. ABD nin Türkiye ile kurmak istediği model ortaklık büyük ölçüde ABD nin güvenlik ve siyasi önceliklerinin desteklenmesi yönünde tasarlanmış olup, Türkiye ye de bu amaca yönelik işlevler vermektedir. Model ortaklık ile Türkiye, ABD nin siyasi önceliği olan İslam dünyası ile batı arasında iyi ilişkilerin oluşturulmasında başat rol oynayacaktır. ABD dışişleri bakanı Clinton ve başkan Obama Türkiye deki konuşmalarında bu konuda önemli açıklamalar yapmıştır. Dışişleri bakanı Clinton Türkiye için laik anayasası ve demokrasisi olan bir ülke ve İslam ın bunlarla bir arada var olabileceğini kanıtlayan bir model, harika bir örnek tanımını yapmıştır. Başkan Obama ise Türkiye yi demokrasiye bağlılığı ve seküler (laik) yapısı ile kendi kültür ve kurumlarına uygun bir politika arayışındaki Ortadoğu (İslam coğrafyası) için örnek ülke olarak tarif etmiştir. ABD Yönetiminin çeşitli kademelerinde yer alan görevlilerin Obama nın Türkiye seyahati nedeni ile yaptığı değerlendirmeler de Türkiye nin yeni model ortaklık içindeki rolü için önemli işaretler taşımaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır; ABD, Türkiye nin Müslüman kimliği ve Türkiye nin Müslüman dünya nezdinde işlevinin farkındadır. ABD Başkanı Müslüman dünya ile başlattığı ve başkanlığı süresince devam ettirmek istediği diyalog için Türkiye önemli bir araç olacaktır. ABD yönetimi Batı nın parçası Türkiye nin Müslüman karakterine Amerikan dış politikasında yapıcı ve özel bir önem atfetmektedir. ABD yönetimi, Arap olmayan Müslüman ülke Türkiye yi İslam alemine yönelik diplomatik yaklaşımının merkezine koymaktadır. İLK ZİYARET EDİLEN VE İSLAM DÜNYASINA MESAJ VERİLEN ÜLKE TÜRKİYE OLDU ABD yeni yönetiminin en önemli siyasi önceliği batı ile İslam dünyası arasındaki ilişkilerin yeniden iyileştirilmesidir. Bu amaçla başkan Obama nın görevinin ilk 100 günü içinde bir Müslüman ülkeyi ziyaret edeceği ve İslam alemine yönelik bir konuşma yapacağı açıklanmıştı. Türkiye ziyareti ve Türkiye deki konuşması ise bu anlamda değerlendirilmemişti. Ancak şimdi görülmektedir ki Obama nın ilk ziyaret ettiği ve İslam dünyasına mesaj verdiği yer Türkiye olmuştur. Ziyaret edilen ve İslam alemine mesaj verilen ülke olarak Türkiye nin seçilmesi İslam dünyasına başlı başına bir mesaj içermektedir. Mesaj vermek için batı nın bir parçası, laik, demokratik ve hukukun üstünlüğüne sahip Türkiye seçilmiştir. Türkiye bu değerleri ile ABD yle bir model ortaklık ilişkisine girmektedir. ABD, Türkiye tercihi ile İslam alemine çok önemli mesajlar iletmiştir. Obama nın İslam dünyasına verdiği mesajlar Türkiye Büyük Millet Meclisinde yaptığı konuşmanın içinde yer almıştır. Bu konuşmanın başında Obama nın Atatürk ün laik, demokratik Türkiye Cumhuriyetini en önemli mirası olarak tanımlaması da İslam dünyasına verilen mesajlar içinde değerlendirilecek niteliktedir. 5
MODEL ORTAKLIKTA GÜVENLİK İÇERİKLİ İŞBİRLİKLERİ Türkiye ile ABD arasındaki model ortaklığın ikinci ayağını ise ABD nin güvenlik siyasetindeki önceliğini oluşturan konularda Türkiye ile işbirliği yapılması oluşturmaktadır. ABD nin güvenlik siyasetinde önceliği oluşturan hemen tüm konular doğrudan Türkiye yi de ilgilendiren ve önemli bölümünde zaten işbirliği yapılan konulardır. Bu konular ve ABD ile Türkiye nin bu konulardaki pozisyonları ise şöyledir; Afganistan ve Pakistan daki El Kaide ve Taliban ile NATO kapsamında sürdürülen mücadelenin (savaşın) kazanılması ABD nin ilk güvenlik önceliğidir. ABD Türkiye den bu mücadelede azami destek talebinde bulunmaktadır. Kırgızistan ın kapattığı Manas üssünden sonra Türkiye (İncirlik) Hazar Koridoru (Ermenistan-Azerbaycan) üzerinden en kritik lojistik merkez haline gelmiştir. ABD nin Türkiye nin Ermenistan ile ilişkilerini iyileştirmesi ve sınır kapısını açması isteği büyük ölçüde bu nedenledir. ABD, Irak tan askeri çekilme sürecinde Türkiye nin lojistik olanaklarından yararlanmak istemektedir (İncirlik üssü ve Mersin Limanı). ABD, Türkiye nin Kuzey Irak bölgesine (Kürt yönetimine ve Kürtlere) hamilik etmesini istemektedir. Buna karşın PKK ile mücadelede desteğini genişleteceğini vaat etmektedir. Yine Türkiye den Irak ta İran nüfuzunun olası genişlemesini engellemesini istemektedir. ABD, İran konusunda Türkiye nin batılı müttefikleri ile birlikte hareket etmesini istemektedir. ABD nin isteği arabuluculuktan çok İran ı uluslararası entegrasyona teşvik etmek ve nükleer teknoloji çalışmalarının sona erdirilmesine katkı sağlamaktır. İsrail-Filistin konusundaki beklenti ise iki halklı ve iki devletli çözüm konusunda Türkiye nin katkı sağlamasıdır. Ancak bu konuda esas rol Mısır a verilmiştir. Enerji güvenliğinin sağlanması ve özellikle Hazar petrol ve doğalgazı ile Irak (Kuzey Irak) doğalgazı ve petrolünün uluslararası piyasalara ulaştırılmasında güvenli koridorlar ve hatlar oluşturulması da bir diğer işbirliği alanıdır. ABD nin yeni yönetiminin güvenlik siyasetinde yer alan öncelikli alanlarının tamamı Türkiye yi de yakından ilgilendirmektedir. Bu nedenle işbirliğinin ve de muhtemel çıkar çatışmalarının en çok yaşanma potansiyeli olan alan güvenlik siyaseti ile ilişkili konular olacaktır. MODEL ORTAKLIK VE TÜRKİYE NİN KONUMU ABD nin model ortaklık yaklaşımı ile ilişkileri yeniden tarif etmek ve iyileştirmek istediği Türkiye, ABD yeni yönetiminin önceliklerinin şekillenmesinde kritik bir ülke konumuna gelmiştir. Türkiye bu kritik konumunu öncelikle bölgesinde kendi çıkarlarını gözeterek kullanmalı ve ABD ile karşılıklı çıkar ve saygıya dayalı bir ortaklık kurmayı hedeflemelidir. 6
Türkiye nin bu ortaklık inşasında ağırlık vereceği değerler ise laik yapısı, demokrasi ve hukukun üstünlüğüdür. Bu değerleri ile batının bir parçası olması, çağdaş dünya içinde yer almasıdır. Bu değerlerini geliştirerek refahını arttırması ve diğer İslam ülkelerine örnek olmasıdır. ABD nin ortaklık modeli ile Türkiye ye atfedilen önemin batı ekseninden kayma, Orta Doğu eksenli yeni bir siyasi yapı kurma ve İslam referanslarını laiklik-demokrasi hukukun üstünlüğü gibi değerlere temel oluşturma girişimleri ise içeride siyasi ve toplumsal kırılmalara, dış politikada ise önemli kopmalara yol açacaktır. 7