DIŞ TİCRET VE ÖDEELER DENGESİ. GENEL GÖRÜNÜ Finansal kuruluşların çökmesiyle derinleşen küresel kriz, ekonomik faaliyetlerdeki yavaşlamayla birlikte dış ticaret kanalına da yansımıştır. IF, 2009 yılında dünya ticaretinin yüzde 11,9 oranında düşeceğini tahmin etmektedir. Küresel Büyüme ve Ticaret (Değişim, Yüzde) 16 14 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 -12-14 -16 10,7 9,1 7,8 7,3 5,5 3,6 4,9 2,9 3,6 4,5 5,1 5,2 3,0 3,0 2,5 3,1-1,1-11,9 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Kaynak: IF Dünya Ticareti Küresel Büyüme Diğer yandan, dış ticarette yaşanan gelişmelere paralel olarak ülkelerin cari açık ve fazlaları azalmakta ve ülkelere giren sermaye miktarları da düşmektedir. 2010 yılından itibaren ise sermaye hareketlerinin kademeli olarak canlanması beklenmektedir. B. DIŞ TİCRET 2002 yılı sonrasında Türkiye nin ihracatı ve ithalatındaki yüksek oranlı artışlar, 2008 yılının son çeyreğine kadar devam etmiştir. 2008 yılı Ekim ayından itibaren ise dış ticaret gerilemeye başlamıştır. Bunda, bütün ekonomilerde tüketim eğiliminin ve talebin düşmesi etkili olmuştur. 1. İhracat Küresel krizle birlikte bütün ülkelerde tüketim, üretim ve dolayısıyla da ithalat talebinde büyük düşüşler yaşanmıştır. Türkiye de ihracatta yaşanan keskin düşüşler, kurlardaki artışa rağmen önemli ölçüde düşen dış talepten kaynaklanmaktadır. Türkiye nin 1
ihracatının büyük bir bölümünün krizden en çok etkilenen BD ve vrupa Birliği ülkelerine olması bu etkiyi daha da artırmaktadır. Dış talepte yaşanan bu olumsuzluklar ihracatçıların yeni pazarlara yönelmesine yol açmaktadır. 360.000 Dış Ticaret (ilyon Dolar) 333.991 300.000 240.000 180.000 120.000 60.000 277.334 225.111 190.251 201.964 160.707 170.063 116.593 139.576 132.027 116.774 107.272 87.613 97.540 85.535 69.340 73.476 63.167 51.554 47.253 36.059 238.052 145.658 152.196 92.394 87.574 64.622 0 Kaynak: TÜİK 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 Ocak- 2009 Ocak- İhracat İthalat Dış Ticaret Hacmi ğustos ğustos İhracat, 2008 yılında dışarıdaki bu olumsuz gelişmelere rağmen 132 milyar dolar gibi yüksek bir düzeye ulaşmıştır. ncak 2008 yılı Ekim ayından itibaren ihracat düşmeye başlamıştır. Böylece, 12 aylık verilere göre ihracat 2008 yılı Eylül ayındaki 136,1 milyar dolarlık zirveden 2009 yılı ğustos ayı itibarıyla 104,3 milyar dolara gerilemiştir. Bu düşüşte, küresel krizin özellikle otomotiv ve demir çelik sektörü gibi ihracatın önemli bir bölümünü oluşturan sektörleri olumsuz etkilemesi rol oynamıştır. 2
İhracat-İthalat (12 aylık kümülatif değişim, Yüzde) 40 35 30 25 20 15 10 5 0-5 -10-15 -20-25 -30-35 07/O T E K 08/O T E K 09/O T Kaynak: TÜİK İhracat İthalat Küresel krizin etkileri 2009 yılında da devam etmiş, Ocak-ğustos döneminde 64,6 milyar dolar ihracat yapılmıştır. 2010 2012 dönemini kapsayan OVP ye göre, yılsonunda bu tutarın 98,5 milyar dolara ulaşması beklenmektedir. yrıca programda, 2010 yılından itibaren küresel ekonomideki toparlanmayla birlikte ihracatın kademeli olarak artışa geçmesi beklenmektedir. Program döneminde sürdürülebilir ihracat artışını sağlamak amacıyla inovasyona ve r-ge ye dayalı, katma değeri yüksek, markalı ürün ve hizmetlerin üretim ve pazarlama süreçleri desteklenecektir. Bununla birlikte tasarım, marka, pazarlama ve tanıtım konusundaki mevcut destekler çeşitlendirilip geliştirilecek, ihracata yönelik kredi ve garanti destekleri sağlanmaya devam edilecektir. yrıca üretim ve ihracatın ithalata bağımlılığını azaltmak için ara malları ve sermaye mallarının yurtiçinde üretimine ağırlık verilecektir. Böylece, program dönemi sonunda ihracatın tekrar 130 milyar dolar seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. 3
G r u p la r İhracatın na al Gruplarına Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2008 2009 % Sermaye mallları 2.790 5,0 4.344 55,7 6.531 50,3 7.998 22,5 9.423 17,8 13.755 46,0 16.725 21,6 12.149 6.968-42,6 ra malları 14.657 9,6 18.494 26,2 25.946 40,3 30.290 16,7 37.788 24,8 49.403 30,7 67.734 37,1 47.668 32.183-32,5 Tüketim malları 18.465 21,0 24.125 30,7 30.502 26,4 34.835 14,2 37.790 8,5 43.696 15,6 47.077 7,7 32.265 25.126-22,1 Diğerleri 147 220,3 289 96,9 189-34,7 354 87,2 533 50,6 418-21,4 491 17,4 312 345 10,9 Toplam 36.059 15,1 47.253 31,0 63.167 33,7 73.476 16,3 85.535 16,4 107.272 25,4 132.027 23,1 92.394 64.622-30,1 P a y la rı ( % ) Sermaye mallları 7,7-8,8 9,2 18,8 10,3 12,5 10,9 5,3 11,0 1,2 12,8 16,4 12,7-1,2 13,1 10,8-18,0 ra malları 40,6-4,7 39,1-3,7 41,1 4,9 41,2 0,4 44,2 7,2 46,1 4,2 51,3 11,4 51,6 49,8-3,5 Tüketim malları 51,2 5,1 51,1-0,3 48,3-5,4 47,4-1,8 44,2-6,8 40,7-7,8 35,7-12,5 34,9 38,9 11,3 Diğerleri 0,4 178,4 0,6 50,3 0,3-51,1 0,5 61,0 0,6 29,4 0,4-37,4 0,4-4,6 0,3 0,5 58,5 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak : TÜİK İhracatın ana mal gruplarına göre dağılımı incelendiğinde; ara malları ihracatının ağırlığını koruduğu görülmektedir. ncak tüketim malları ihracatındaki azalmanın ara malları ve sermaye mallarındaki azalmadan da az olması nedeniyle tüketim mallarının toplam ihracat içindeki payı artmaktadır. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde tüketim mallarının toplam ihracattaki payı yüzde 34,9 dan yüzde 38,9 a yükselmiştir. Sermaye malları ihracatındaki yüksek oranlı düşüşler nedeniyle bu malların payı ise yüzde 13,1 den yüzde 10,8 düzeyine inmiştir. ra malları ihracatının toplam ihracattaki payı ise yüzde 51,6 dan yüzde 49,8 e düşmüştür. İhracatın ana sektörlere göre dağılımı incelendiğinde; tarım ve ormancılık sektörü hariç diğer sektörlerde ihracatın 2009 yılında düştüğü görülmektedir. Tarım ve ormancılık sektöründeki artış ise 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yıla kıyasla yüzde 8,2 oranında olmuştur. İhracatın büyük bir kısmını oluşturan imalat sanayinde 2008 yılında ihracat, bir önceki yıla göre yüzde 23,8 oranında artış göstererek 125,2 milyar dolara ulaşmıştır. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise imalat sanayi ihracatı yüzde 30,9 düşüş göstermiş ve 60,9 milyar dolar olmuştur. Benzer şekilde, balıkçılık ve madencilik sektörlerinde de 2009 yılında düşüşler yaşanmaktadır. 4
S e k t ö r le r İhracatın na Sektörlere Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2008 2009 % Tarım ve Ormancılık 1.754-11,2 2.121 20,9 2.542 19,9 3.329 31,0 3.481 4,6 3.725 7,0 3.937 5,7 2.179 2.358 8,2 Balıkçılık 51 72,9 81 57,0 103 27,7 140 35,3 131-6,2 158 20,9 240 51,9 149 125-15,9 adencilik ve Taşocakçılığı 387 11,1 469 21,2 649 38,4 810 24,8 1.146 41,5 1.661 44,9 2.155 29,8 1.508 932-38,2 İmalat 33.702 16,9 44.378 31,7 59.579 34,3 68.813 15,5 80.246 16,6 101.082 26,0 125.188 23,8 88.169 60.921-30,9 Diğer 164 7,3 204 24,4 294 44,1 384 30,8 531 38,1 646 21,6 507-21,4 390 286-26,5 Toplam 36.059 15,1 47.253 31,0 63.167 33,7 73.476 16,3 85.535 16,4 107.272 25,4 132.027 23,1 92.394 64.622-30,1 Pay la rı ( % ) Tarım ve Ormancılık 4,9-22,9 4,5-7,8 4,0-10,3 4,5 12,6 4,1-10,2 3,5-14,7 3,0-14,1 2,4 3,6 54,7 Balıkçılık 0,1 50,2 0,2 19,8 0,2-4,5 0,2 16,3 0,2-19,4 0,1-3,6 0,2 23,4 0,2 0,2 20,3 adencilik ve Taşocakçılığı 1,1-3,5 1,0-7,5 1,0 3,5 1,1 7,3 1,3 21,5 1,5 15,5 1,6 5,4 1,6 1,4-11,6 İmalat 93,5 1,6 93,9 0,5 94,3 0,4 93,7-0,7 93,8 0,2 94,2 0,4 94,8 0,6 95,4 94,3-1,2 Diğer 0,5-6,8 0,4-5,4 0,5 7,8 0,5 12,5 0,6 18,6 0,6-3,0 0,4-36,1 0,4 0,4 5,1 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak : TÜİK İhracattaki gelişmeler kalemler bazında incelendiğinde, 2008 yılında ihracat artışına en yüksek katkının demir-çelik ve petrol ürünleri ihracatından geldiği görülmektedir. 2008 yılında toplam ihracatın yüzde 12,8 ini oluşturan demir-çelik sektörü ihracatı, bir önceki yıla göre yüzde 75,7 artarak 16,8 milyar dolar olmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 50 oranında azalarak 6,1 milyar dolar olarak gerçekleşen demir-çelik sektörü ihracatı, toplam ihracatın yüzde 9,4 ünü oluşturmuştur. Petrol ürünleri ihracatı ise 2008 yılında bir önceki yıla göre yüzde 48,2 artarak 7,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ihracatın yüzde 5,4 ünü oluşturmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise petrol ürünleri ihracatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 59,2 azalarak 2,1 milyar dolara gerilemiş ve toplam ihracatın yüzde 3,2 sini oluşturmuştur. Demir-çelik ve petrol ürünleri sektöründeki bu değişimlerde fiyat hareketleri büyük ölçüde etkili olmuştur. 5
ilyon $ 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 eyve ve Sebze 2.062 2.568 3.406 4.374 4.261 4.902 5.308 3.068 3.054 Petrol ve ürünleri 651 819 1.111 2.027 3.260 4.836 7.167 5.132 2.093 Demir ve Çelik 2.831 3.342 6.050 5.827 7.239 9.586 16.842 12.172 6.083 akine ve Ulaşım raçları 8.632 12.370 18.275 21.609 26.386 34.251 39.147 28.197 17.647 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 1.678 2.163 2.756 3.292 4.570 6.303 7.279 4.928 3.805 otorlu Kara Taşıtları 3.180 4.946 8.148 9.429 11.730 15.701 17.991 13.662 7.096 Giyim Eşyası 8.094 9.962 11.193 11.833 12.052 13.886 13.589 9.700 7.498 eyve ve Sebze -3,7 24,5 32,6 28,4-2,6 15,0 8,3 Petrol ve ürünleri 63,1 25,9 35,6 82,4 60,8 48,3 48,2 Demir ve Çelik 13,3 18,1 81,0-3,7 24,2 32,4 75,7 akine ve Ulaşım raçları 20,7 43,3 47,7 18,2 22,1 29,8 14,3 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 17,6 28,9 27,4 19,4 38,8 37,9 15,5 otorlu Kara Taşıtları 38,4 55,6 64,7 15,7 24,4 33,9 14,6 Giyim Eşyası 21,5 23,1 12,4 5,7 1,8 15,2-2,1 Payları (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 eyve ve Sebze 5,7 5,4 5,4 6,0 5,0 4,6 4,0 3,3 4,7 Petrol ve ürünleri 1,8 1,7 1,8 2,8 3,8 4,5 5,4 5,6 3,2 Demir ve Çelik 7,9 7,1 9,6 7,9 8,5 8,9 12,8 13,2 9,4 akine ve Ulaşım raçları 23,9 26,2 28,9 29,4 30,8 31,9 29,7 30,5 27,3 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 4,7 4,6 4,4 4,5 5,3 5,9 5,5 5,3 5,9 otorlu Kara Taşıtları 8,8 10,5 12,9 12,8 13,7 14,6 13,6 14,8 11,0 Giyim Eşyası 22,4 21,1 17,7 16,1 14,1 12,9 10,3 10,5 11,6 Kaynak : TÜİK Ürünler Bazında İhracat Değişim (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos İhracatta önemli bir paya sahip olan makine ve ulaşım araçları ihracatının 2002 sonrasındaki hızlı yükselişi 2008 yılında yavaşlamıştır. 2008 yılında makine ve ulaşım araçları ihracatı bir önceki yıla göre yüzde 14,3 artmış, toplam içindeki payı ise yüzde 31,9 dan yüzde 29,7 ye gerilemiştir. Bunda, başta vrupa Birliği ülkeleri olmak üzere otomotiv sektörünün ağırlıklı olarak ihracat yaptığı pazarlardaki talebin azalmaya başlaması etkili olmuştur. 2009 yılında bu etki daha da artmış ve yılın ilk sekiz ayında makine ve ulaşım araçları ihracatı yüzde 37,4 oranında azalarak toplam içindeki payı yüzde 27,3 e gerilemiştir. İhracattaki diğer bir önemli kalem olan giyim eşyası ihracatı, 2002 2008 döneminde Çin ve Hindistan gibi sya ülkelerinden kaynaklanan rekabet baskısı ile toplam ihracat artışının altında artış göstermiştir. Bu sektörün toplam ihracat içindeki payı 2002 yılında yüzde 22,4 iken, 2008 yılında yüzde 10,3 e kadar gerilemiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu sektörün ihracatı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 22,7 azalarak 7,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam içindeki payı yüzde 11,6 ya yükselmiştir. 2009-0,5-59,2-50,0-37,4-22,8-48,1-22,7 6
2. İthalat 2001 krizi sonrasında başlayan yüksek oranlı büyüme sürecinde öne çıkan güçlü sanayi üretimi için ihtiyaç duyulan hammadde, enerji ve sermaye malları ithalatı toplam ithalat artışında temel faktörler olmuştur. Bu faktörlerle birlikte başta ham petrol fiyatları olmak üzere enerji fiyatlarındaki artışlar, toplam ithalatın artışını hızlandırmıştır. Enerji İthalatı (ilyon $) 45.000 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Kaynak: TÜİK 9.204 11.575 14.407 21.255 28.859 33.883 48.281 34.025 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 Ocak- ğustos 18.948 2009 Ocak- ğustos 2002 yılında 51,6 milyar dolar olan ithalat, 2008 yılı itibarıyla 202 milyar dolara yükselmiştir. İthalattaki bu artışta enerji ithalatı büyük rol oynamaktadır. Uluslararası piyasalardaki ham petrol ve doğalgaz fiyatları 2002 yılından 2008 yılı Temmuz ayına kadar hızlı bir artış göstermiştir. 2002 yılında 9,2 milyar dolar olan enerji ithalatı, 2008 yılında 48,3 milyar dolara yükselmiştir. Fakat enerji fiyatları 2008 yılı Temmuz ayından itibaren düşüşe geçmiş ve 2009 yılı genelinde de geçmiş yıla kıyasla düşük seviyelerde seyretmiştir. Böylece 2008 yılı Ocak-ğustos döneminde 34 milyar dolar olan enerji ithalatı bu yılın aynı döneminde 18,9 milyar dolara gerilemiştir. 2009 yılında 26,1 milyar dolara ulaşması beklenen enerji ithalatının, 2010 yılından itibaren enerji fiyatlarındaki artışlarla tekrar yükseleceği öngörülmektedir. Enerji fiyatlarındaki düşüşün yanı sıra ekonomik durgunluk nedeniyle de gerileyen ithalat 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 39,9 azalarak 87,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı sonunda ise ithalatın 134 milyar dolar 7
olması beklenmektedir. 2010 yılından itibaren de ithalatın, ekonomik büyümeye ve enerji fiyatlarında beklenen artışlara bağlı olarak artacağı öngörülmektedir. İthalatta, ara malları ve sermaye malları ithalatı ağırlıklarını korumakla birlikte ara malları ithalatı 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 43,9 oranında düşmüş ve toplam içindeki payı yüzde 76 dan yüzde 71 e gerilemiştir. Bu düşüşte ekonomik durgunluk nedeniyle ham madde ve girdi talebindeki azalma ve fiyat düşüşleri etkili olmuştur. ra malları ithalatına göre daha az azalış gösteren sermaye malları ithalatı ise 2009 yılı Ocak- ğustos döneminde yüzde 30,8 düşüş göstererek 13,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Sermaye mallarının toplam ithalat içindeki payı ise geçen yılın aynı dönemine göre yükselerek yüzde 15,3 olmuştur. Söz konusu dönemde tüketim malları ithalatı ise yüzde 23,2 azalış ile 11,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalat içindeki payı yüzde 13,3 e yükselmiştir. G ru p la r İthalatın na al Gruplarına Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2008 2009 % Sermaye mallları 8.400 21,0 11.326 34,8 17.397 53,6 20.363 17,0 23.348 14,7 27.054 15,9 28.021 3,6 19.311 13.358-30,8 ra malları 37.656 24,3 49.735 32,1 67.549 35,8 81.868 21,2 99.605 21,7 123.640 24,1 151.747 22,7 110.756 62.170-43,9 Tüketim malları 4.898 28,5 7.813 59,5 12.100 54,9 13.975 15,5 16.116 15,3 18.694 16,0 21.489 15,0 15.129 11.616-23,2 Diğerleri 600 74,2 466-22,4 493 5,8 567 15,2 508-10,5 675 32,9 707 4,7 463 429-7,5 Toplam 51.554 24,5 69.340 34,5 97.540 40,7 116.774 19,7 139.576 19,5 170.063 21,8 201.964 18,8 145.658 87.574-39,9 Sermaye mallları 16,3-2,8 16,3 0,3 17,8 9,2 17,4-2,2 16,7-4,1 15,9-4,9 13,9-12,8 13,3 15,3 15,1 ra malları 73,0-0,2 71,7-1,8 69,3-3,4 70,1 1,2 71,4 1,8 72,7 1,9 75,1 3,3 76,0 71,0-6,6 Tüketim malları 9,5 3,1 11,3 18,6 12,4 10,1 12,0-3,5 11,5-3,5 11,0-4,8 10,6-3,2 10,4 13,3 27,7 Diğerleri 1,2 39,9 0,7-42,3 0,5-24,8 0,5-3,8 0,4-25,1 0,4 9,1 0,3-11,8 0,3 0,5 53,9 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak : TÜİK Payları (% ) na sektörlere göre dağılımı incelendiğinde, ithalatın büyük bir bölümünün imalat sanayi sektörü tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. 2008 yılında yapılan 202 milyar dolarlık ithalatın 150,3 milyar doları imalat sanayi ürünleri ithalatıdır. İmalat sanayi ürünleri ithalatı, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 36,7 azalarak 68,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalat içindeki payı yüzde 78,3 olmuştur. 8
S e k t ö r le r İthalatın na Sektörlere Göre Dağılımı (ilyon $) Yıllık Ocak-ğustos 2002 % 2003 % 2004 % 2005 % 2006 % 2007 % 2008 % 2008 2009 % Tarım ve Ormancılık 1.703 20,8 2.535 48,9 2.757 8,8 2.801 1,6 2.902 3,6 4.641 59,9 6.392 37,7 4.632 2.958-36,1 Balıkçılık 1 36,4 2 102,6 8 224,1 24 208,0 33 34,6 31-5,2 41 32,9 27 19-30,0 adencilik ve Taşocakçılığı 7.192 9,4 9.021 25,4 10.981 21,7 16.321 48,6 22.034 35,0 25.314 14,9 35.650 40,8 24.950 13.287-46,7 İmalat 41.383 26,6 55.690 34,6 80.447 44,5 94.208 17,1 110.379 17,2 133.938 21,3 150.252 12,2 108.331 68.592-36,7 Diğer 1.275 75,6 2.092 64,1 3.346 60,0 3.419 2,2 4.229 23,7 6.139 45,2 9.628 56,8 7.719 2.718-64,8 Toplam 51.554 24,5 69.340 34,5 97.540 40,7 116.774 19,7 139.576 19,5 170.063 21,8 201.964 18,8 145.658 87.574-39,9 Pay la rı ( % ) Tarım ve Ormancılık 3,3-3,0 3,7 10,7 2,8-22,7 2,4-15,1 2,1-13,3 2,7 31,2 3,2 16,0 3,2 3,4 6,2 Balıkçılık 0,0 9,5 0,0 50,6 0,0 130,4 0,0 157,3 0,0 12,6 0,0-22,2 0,0 11,9 0,0 0,0 16,4 adencilik ve Taşocakçılığı 14,0-12,2 13,0-6,8 11,3-13,5 14,0 24,2 15,8 12,9 14,9-5,7 17,7 18,6 17,1 15,2-11,4 İmalat 80,3 1,7 80,3 0,1 82,5 2,7 80,7-2,2 79,1-2,0 78,8-0,4 74,4-5,5 74,4 78,3 5,3 Diğer 2,5 41,0 3,0 22,0 3,4 13,7 2,9-14,7 3,0 3,5 3,6 19,2 4,8 32,1 5,3 3,1-41,4 Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Kaynak : TÜİK İthalat gelişmeleri kalemler bazında incelendiğinde, 2008 yılında yapılan ithalatın ağırlıklı olarak demir-çelik, makineler ve ulaşım araçları ile petrol ve petrol ürünlerine yönelik olduğu görülmektedir. 2008 yılında toplam ithalatın yüzde 7,4 ünü oluşturan demir-çelik sektöründe ithalat, bir önceki yıla göre yüzde 32,6 artarak 15 milyar dolar olmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 58,5 azalarak 4,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve toplam ithalattaki payı yüzde 5,4 e düşmüştür. akineler ve ulaşım araçları sektöründe ithalat, küresel krizin etkisiyle 2008 yılında yavaşlayarak bir önceki yıla göre sadece yüzde 3,5 artışla 51,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu sektörde 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 25 milyar dolar ithalat yapılmış, 2008 yılının aynı döneminde yüzde 25,1 olan makineler ve ulaşım araçları ithalatının toplam ithalat içindeki payı yüzde 28,6 ya yükselmiştir. Yurtiçi sanayi sektöründe çok ihtiyaç duyulan bir girdi olan petrol ve petrol ürünlerindeki ithalat, büyük ölçüde fiyat artışlarına paralel olarak değişmektedir. 2002 yılında 5,4 milyar dolar olan petrol ve petrol ürünleri ithalatı, 2008 yılında 27 milyar dolara yükselmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise, petrol fiyatlarındaki düşüşün etkisiyle petrol ve petrol ürünleri ithalatı, geçen yılın aynı dönemine göre 11,1 milyar dolar azalarak 9,4 milyar dolar olmuştur. 9
Ürünler Bazında İthalat ilyon $ 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 eyve ve Sebze 142 132 162 284 348 456 860 502 438 Petrol ve ürünleri 5.411 6.579 8.636 12.412 16.608 19.339 27.034 20.484 9.397 Demir ve Çelik 2.198 3.282 5.325 6.747 8.141 11.341 15.034 11.323 4.702 akine ve Ulaşım raçları 15.609 21.510 33.704 38.028 43.037 49.858 51.595 36.560 25.053 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 2.902 3.660 5.459 6.153 6.970 7.946 8.261 5.741 4.144 otorlu Kara Taşıtları 2.299 5.342 10.108 10.379 11.145 12.035 12.358 8.957 5.092 Giyim Eşyası 283 422 651 788 1.098 1.567 2.216 1.450 1.346 Değişim (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 eyve ve Sebze 20,3-7,4 23,0 75,7 22,4 31,2 88,4 Petrol ve ürünleri 15,7 21,6 31,3 43,7 33,8 16,4 39,8 Demir ve Çelik 21,9 49,3 62,2 26,7 20,7 39,3 32,6 akine ve Ulaşım raçları 22,9 37,8 56,7 12,8 13,2 15,9 3,5 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 35,4 26,1 49,1 12,7 13,3 14,0 4,0 otorlu Kara Taşıtları 26,7 132,4 89,2 2,7 7,4 8,0 2,7 Giyim Eşyası 18,6 49,1 54,2 21,0 39,3 42,7 41,5 Payları (%) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 eyve ve Sebze 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,3 0,4 0,3 0,5 Petrol ve ürünleri 10,5 9,5 8,9 10,6 11,9 11,4 13,4 14,1 10,7 Demir ve Çelik 4,3 4,7 5,5 5,8 5,8 6,7 7,4 7,8 5,4 akine ve Ulaşım raçları 30,3 31,0 34,6 32,6 30,8 29,3 25,5 25,1 28,6 Elektrik akineleri, Cihazları ve letleri 5,6 5,3 5,6 5,3 5,0 4,7 4,1 3,9 4,7 2008 Ocak-ğustos 2009-12,8-54,1-58,5-31,5-27,8-43,1-7,1 otorlu Kara Taşıtları 4,5 7,7 10,4 8,9 8,0 7,1 6,1 6,1 5,8 Giyim Eşyası 0,5 0,6 0,7 0,7 0,8 0,9 1,1 1,0 1,5 Kaynak : TÜİK 3. Dış Ticaret Dengesi 2004 yılından 2008 yılına kadar dış ticaret açığının artış hızı yavaşlamıştır. 2007 yılı art ayından itibaren yıllık bazda ihracatın ithalattan daha hızlı artmasıyla dış ticaret dengesi yatay seyir izlemiştir. Bu yatay seyri, 2008 yılının yaz aylarında petrol fiyatlarındaki yükseliş bir miktar bozmuştur. 2008 yılı Ekim ayından itibaren ise ithalatın ihracattan daha hızlı gerilemesi ve petrol fiyatlarındaki düşüşle birlikte dış ticaret dengesi olumlu yönde gelişmiştir. Böylece yıllık bazda 2008 yılı ğustos ayında 76,1 milyar dolarlık rekor açığa ulaşan dış ticaret dengesi 2009 yılı ğustos ayı itibarıyla 39,6 milyar dolara kadar gerilemiştir. 10
DIŞ TİCRET ENDEKSLERİ Dış ticarette 2008 yılı Ekim ayından beri yaşanan gerilemede, dış ve iç talepteki düşüşlerin yanı sıra ihracat ve ithalat fiyatlarının da büyük etkisi vardır. Dış ticaret miktar ve birim değer endekslerine bakıldığında, ihracat ve ithalattaki düşüşte büyük ölçüde fiyatların etkili olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle ihracat miktar olarak çok fazla gerilememektedir. İthalat miktar endeksi ise küresel krizin etkilerinin Türkiye de görülmeye başlandığı 2008 yılının son çeyreğinde, ihracata göre daha fazla gerilemiştir. ncak 2009 yılının ikinci çeyreğinden itibaren hem ihracatta hem de ithalatta miktar olarak toparlanma yaşanmaktadır. 200,0 Dış Ticaret iktar Endeksleri (2003=100, Yüzde) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat Dış Ticaret Birim Değer Endeksleri (2003=100, Yüzde) 200,0 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat 11
Birim değer endeksleri incelendiğinde, miktar endeksine göre daha keskin bir düşüş görülmektedir. 2009 yılı ğustos ayında bir önceki yılın aynı ayına göre, ihracat birim değer endeksi yüzde 21,1, ithalat birim değer endeksi ise yüzde 25,4 oranında azalmıştır. Oysa miktar endekslerindeki azalma daha azdır. 2009 yılı ğustos ayında bir önceki yılın aynı ayına göre ihracat miktar endeksi yüzde 10,2, ithalat miktar endeksi ise yüzde 11,5 oranında gerilemiştir. Dış Ticaret iktar Endeksleri (Değişim, Yüzde) 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat Dış Ticaret Birim Değer Endeksleri (Değişim, Yüzde) 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0-20,0-30,0-40,0 07/O Ş N H T EY EK K 08/O Ş N H T EY EK K 09/O Ş N H T Kaynak: TÜİK İthalat İhracat 12
4. Dış Ticaret Hacmi Türkiye ekonomisi, ekonomik büyümenin yaşandığı 2002 2008 döneminde dünya ekonomisi ile daha fazla entegre olmuş ve dış ticaret hacmi önemli ölçüde artmıştır. 2002 yılında 87,6 milyar dolar olan dış ticaret hacmi 2008 yılında 334 milyar dolara ulaşmıştır. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde küresel kriz nedeniyle ihracat ve ithalatta yaşanan yavaşlamayla birlikte 152,2 milyar dolar olarak gerçekleşen dış ticaret hacminin, yılsonunda 232,5 milyar dolar olması beklenmektedir. 5. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı 2002 2006 döneminde düşme eğiliminde olan ihracatın ithalatı karşılama oranı, 2007 yılından itibaren ihracatın ithalattan daha hızlı artmasıyla birlikte tekrar yükselişe geçmiştir. 2008 yılının son çeyreğinden itibaren ise ithalatın ihracattan daha hızlı yavaşlamasıyla karşılama oranı daha hızlı artmış, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 73,8 e kadar yükselmiştir. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı (Yüzde) 80 75 70 65 69,9 68,1 64,8 62,9 61,3 63,1 65,4 63,4 73,8 60 55 50 Kaynak: TÜİK 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 Ocak- ğustos 2009 Ocak- ğustos 6. Ülkeler İtibarıyla Dış Ticaret i. Ülkelere Göre İhracat İhracatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, vrupa Birliğine olan ihracatın toplam ihracatın önemli bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. 2007 yılında yapılan 107,3 milyar dolarlık ihracatın yüzde 56,3 ü vrupa Birliği ülkelerine yapılmıştır. 2008 13
yılında ise vrupa Birliğinin toplam ihracat içindeki payı azalmaya başlamıştır. 2008 yılında vrupa Birliği ülkelerine bir önceki yılın aynı dönemine göre sadece yüzde 5 artışla 63,4 milyar dolar ihracat yapılmış, toplam ihracat içinde vrupa Birliğinin payı yüzde 48 e gerilemiştir. 2009 yılında bu değişim daha da belirgin hale gelmiş, yılın ilk sekiz ayında vrupa Birliği ülkelerine 28,7 milyar dolar ihracat yapılmış ve bu tutar toplam ihracatın yüzde 44,4 ünü oluşturmuştur. Benzer azalma merika ülkelerine yapılan ihracatta da görülmektedir. vrupa Birliği ve merika ülkelerine yapılan ihracatın toplam içindeki payının azalmasına karşılık B dışı vrupa ülkeleri, Yakın ve Orta Doğu, frika ve İslam ülkelerine yapılan ihracatın payı artmıştır. Küresel boyuttaki kriz ve ekonomik yavaşlamanın olduğu bu dönemde yeni ticaret partnerleri ve yeni pazarlar büyük önem arz etmektedir. Böylece Türkiye nin ihraç ettiği ürünlere olan dış talepteki azalma asgari düzeye indirilecek, küresel krizden sonra oluşacak yeni rekabet ortamında daha avantajlı konuma gelinebilecektir. Ülke Gruplarına Göre İhracat (Dağılım, Yüzde) 70,0 60,0 56,6 50,0 48,0 44,4 40,0 30,0 20,0 10,0 10,9 11,9 11,9 14,5 10,9 4,9 7,2 6,9 4,6 4,7 24,6 25,3 0,0 vrupa Birliği Ülkeleri (B 27) merika Ülkeleri Diğer vrupa (B Hariç) frika Ülkeleri sya Ülkeleri Kaynak: TÜİK 2002 2008 2009 Ocak-ğustos vrupa Birliğinden sonra ihracatın yoğun olarak yapıldığı diğer bir bölge ise Yakın ve Orta Doğudur. 2008 yılında Yakın ve Orta Doğu ülkelerine yapılan 25,4 milyar dolarlık 14
ihracat, toplam ihracatın yüzde 19,3 ünü oluşturmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde bu bölgeye yapılan ihracat, 12,5 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. vrupa Birliği hariç diğer vrupa ülkelerine yapılan ihracatın payı da artmaktadır. Diğer vrupa ülkelerine 2008 yılında 15,7 milyar dolar ihracat yapılmış ve bu tutar toplam ihracatın yüzde 11,9 unu oluşturmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelere yapılan ihracat 7,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Seçilmiş ülke gruplarına göre ihracatın dağılımı incelendiğinde, en fazla ihracatın OECD üyesi ülkelere yapıldığı görülmektedir. 2008 yılında OECD üyesi ülkelere yapılan ihracat bir önceki yıla göre sadece yüzde 7,3 artarak 70,5 milyar dolara yükselmiştir. Böylece 2007 yılında yüzde 61,2 olan toplam ihracat içindeki payı yüzde 53,4 e gerilemiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise OECD üyesi ülkelere 34 milyar dolar tutarında ihracat yapılmış ve bu ülkelerin toplam ihracat içindeki payı yüzde 52,6 ya düşmüştür. Ülke Gruplarına Göre İhracat 2002 (ilyon $) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 TOPL 36.059 47.253 63.167 73.476 85.535 107.272 132.027 92.394 64.622 -VRUP BİRLİGİ ÜLKELERİ (B 27 ÜLKE) 20.415 27.394 36.581 41.365 47.935 60.399 63.390 45.548 28.723 B-TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ 1.438 1.928 2.564 2.973 2.967 2.943 3.008 2.173 1.238 C-SINIR TİCRET ERKEZLERİ 0,3 6,6 7 0 D-DİĞER ÜLKELER 14.206 17.931 24.023 29.138 34.633 43.930 65.622 44.666 34.661 1-Diğer vrupa (B Hariç) 2.607 3.362 4.507 5.855 7.962 10.843 15.678 10.944 7.658 2-Kuzey frika 1.267 1.577 2.203 2.544 3.097 4.030 5.850 3.898 5.044 3-Diğer frika 430 554 765 1.087 1.469 1.947 3.212 2.323 2.003 4-Kuzey merika 3.596 3.973 5.207 5.276 5.439 4.541 4.802 2.998 2.240 5-Orta merika ve Karayipler 197 166 334 411 548 549 829 596 374 6-Güney merika 121 131 193 274 341 514 901 594 347 7-Yakın ve Orta Doğu 3.440 5.465 7.921 10.184 11.316 15.081 25.430 17.191 12.476 8-Diğer sya 1.790 2.348 2.544 3.029 3.942 5.227 7.074 4.903 3.862 9-vustralya ve Yeni Zelanda 122 158 264 271 327 343 435 307 216 10-Diğer Ülke ve Bölgeler 637 197 84 208 192 857 1.410 912 441 Seçilmiş ülke grupları 1-OECD Ülkeleri 23.551 30.425 40.518 44.355 54.481 65.675 70.472 49.949 33.992 2-EFT Ülkeleri 409 538 667 821 1.189 1.328 3.262 2.133 3.445 3-Karadeniz Ekonomik İşbirliği 3.599 5.044 6.779 8.620 11.584 16.784 20.867 14.686 7.577 4-Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 1.042 1.569 2.206 2.670 3.341 4.700 6.248 4.132 3.702 5-Bağımsız Devletler Topluluğu 2.279 2.963 3.962 5.057 6.993 10.088 13.938 9.524 5.354 6-Türk Cumhuriyetleri 619 899 1.194 1.409 1.982 2.874 3.749 2.446 2.100 7-İslam Konferansı Teşkilatı 4.725 7.205 10.214 13.061 15.007 20.311 32.597 21.904 18.734 Kaynak: TÜİK EFT ya üye ülkelere yapılan ihracat, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 3,4 milyar dolara ulaşmış, yıllardır yüzde 1 civarında olan toplam ihracat içindeki payı yüzde 5,3 e 15
yükselmiştir. Kuzey frika ile birlikte EFT, 2009 yılında ihracatın artışta olduğu iki bölgeden birisidir. İhracatın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2009 Ocak-ğustos, Yüzde) 11,2 19,3 44,4 3,5 7,8 11,9 1,9 vrupa Birliği Serbest Bölgeler Diğer vrupa (.B Hariç) Kuzey frika Kuzey merika Yakın ve Orta Doğu Diğerleri Kaynak: TÜİK İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelere yapılan ihracat, 2008 yılında 32,6 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise 18,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde toplam ihracatın yüzde 29 unu oluşturan İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelere yapılan ihracat, gerek 2007 yılında imzalanan ticaret anlaşmaları gerekse 2008 yılı ve sonrasında bu ülkelerle serbest ticarete geçilmesi yönündeki girişimler ile küresel krizden daha az etkilenmiştir. 16
Ülkeler Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) İhracattaki İlk Beş Ülke 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) 2008 Payı (Yüzde) 2009 Ocak- ğustos Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) 1-lmanya 5.869 16,3 7.485 15,8 8.745 13,8 9.455 12,9 9.686 11,3 11.993 11,2 12.952 9,8 6.193 9,6 2-Fransa 2.135 5,9 2.826 6,0 3.668 5,8 3.806 5,2 4.604 5,4 5.974 5,6 6.618 5,0 3.803 5,9 3-İtalya 2.376 6,6 3.193 6,8 4.648 7,4 5.617 7,6 6.752 7,9 7.480 7,0 7.819 5,9 3.557 5,5 4-İngiltere 3.025 8,4 3.670 7,8 5.544 8,8 5.917 8,1 6.814 8,0 8.627 8,0 8.159 6,2 3.496 5,4 5-Irak 0 0,0 829 1,8 1.821 2,9 2.750 3,7 2.589 3,0 2.845 2,7 3.917 3,0 3.388 5,2 İlk Beş Ülke Toplamı 13.404 37,2 18.003 38,1 24.427 38,7 27.545 37,5 30.447 35,6 36.919 34,4 39.464 29,9 20.437 31,6 Toplam İhracat 36.059 100 47.253 100 63.167 100 73.476 100 85.535 100 107.272 100 132.027 100 64.622 100 Kaynak : TÜİK Not: Sıralama 2009 Ocak-ğustos dönemine göre yapılmıştır. Ülkeler bazında incelendiğinde en fazla ihracatın lmanya ya yapıldığı görülmektedir. lmanya ya 2008 yılında 13 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 6,2 milyar dolar ihracat yapılmıştır. lmanya nın toplam ihracat içindeki payı, 2009 yılı Ocak- ğustos döneminde yüzde 9,6 olarak gerçekleşmiştir. lmanya dan sonra ihracatta en fazla ağırlığı bulunan ülkeler ise Fransa, İtalya, İngiltere ve Irak tır. Bu beş ülkeye 2009 yılı Ocak-ğustos dönemi itibarıyla yapılan 20,4 milyar dolarlık ihracat, toplam ihracatın yüzde 31,6 sını oluşturmaktadır. ii. Ülkelere Göre İthalat İthalatın ülke gruplarına göre dağılımı incelendiğinde, vrupa Birliğine üye ülkelerden yapılan ithalatın toplam ithalatın önemli bir kısmını oluşturduğu görülmektedir. Bununla birlikte, vrupa Birliğinden yapılan ithalatın artış hızı 2004 yılından itibaren toplam ithalat artış hızının altında kalmıştır. Böylece vrupa Birliğinden yapılan ithalatın, toplam ithalatımız içindeki payı düşmüştür. Bu ülkelerden yapılan ithalat, toplam ithalatın 2003 yılında yüzde 50,7 sini oluştururken bu oran 2008 yılında yüzde 37 ye düşmüştür. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise vrupa Birliği ülkelerinden yapılan ithalat, toplam ithalattan daha az azalmış ve toplam içindeki payı yüzde 39,9 a yükselmiştir. 17
Ülke Gruplarına Göre İthalat (Dağılım, Yüzde) 70,0 60,0 49,8 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 37,0 39,9 7,9 8,5 8,9 14,5 21,9 18,7 5,2 3,8 4,3 18,8 27,6 27,0 0,0 vrupa Birliği Ülkeleri (B 27) merika Ülkeleri Diğer vrupa (B Hariç) frika Ülkeleri sya Ülkeleri Kaynak: TÜİK 2002 2008 2009 Ocak-ğustos İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı ikinci bölge ise vrupa Birliği hariç diğer vrupa ülkeleridir. vrupa Birliğinin tersine, diğer vrupa ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı artmıştır. 2002 yılında bu ülkelerden yapılan ithalat toplam ithalatın yüzde 14,5 ini oluştururken, bu oran 2008 yılında yüzde 21,9 a yükselmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 16,4 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutarın toplam ithalat içindeki payı yüzde 18,7 ye gerilemiştir. İthalatın ağırlıklı olarak yapıldığı üçüncü bölge Diğer sya ülkeleridir. Diğer vrupa ülkeleri gibi Diğer sya ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı 2007 yılına kadar artmıştır. 2002 yılında bu ülkelerden yapılan ithalat toplam ithalatın yüzde 12,7 sini oluştururken, bu oran 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 20,1 e yükselmiştir. Yakın ve Orta Doğu ülkelerinden yapılan ithalatın toplam ithalat içindeki payı 2002 yılında yüzde 6,2 iken, 2008 yılında yüzde 8,7 ye yükselmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 6,9 a gerilemiştir. 18
Ülke Gruplarına Göre İthalat 2002 (ilyon $) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 TOPL 51.554 69.340 97.540 116.774 139.576 170.063 201.964 145.658 87.574 -VRUP BİRLİGİ ÜLKELERİ (B 27 ÜLKE) 25.689 35.140 48.103 52.696 59.401 68.612 74.802 54.423 34.907 B-TÜRKİYE SERBEST BÖLGELERİ 575 589 811 760 944 1.224 1.334 977 599 C-DİĞER ÜLKELER 25.290 33.611 48.626 63.318 79.231 100.227 125.827 90.258 52.068 1-Diğer vrupa (B Hariç) 7.487 10.341 15.757 20.386 25.695 34.254 44.196 32.434 16.379 2-Kuzey frika 2.138 2.519 3.231 4.212 4.878 3.616 5.267 3.906 2.298 3-Diğer frika 558 820 1.589 1.835 2.526 3.168 2.503 1.935 1.450 4-Kuzey merika 3.421 3.741 5.114 5.823 6.936 9.033 13.404 9.113 6.051 5-Orta merika ve Karayipler 103 169 209 287 335 448 560 375 275 6-Güney merika 541 1.012 1.271 1.747 2.131 2.671 3.260 2.307 1.439 7-Yakın ve Orta Doğu 3.186 4.455 5.585 7.967 10.568 12.641 17.628 12.834 6.055 8-Diğer sya 6.530 9.644 15.500 20.581 25.658 33.658 38.087 26.764 17.624 9-vustralya ve Yeni Zelanda 313 247 302 321 399 672 876 562 474 10-Diğer Ülke ve Bölgeler 1.013 662 67 158 105 66 45 28 22 Seçilmiş ülke grupları 1-OECD Ülkeleri 32.985 43.899 59.650 66.107 77.813 91.857 102.902 74.358 46.661 2-EFT Ülkeleri 2.512 3.396 3.911 4.440 4.522 5.775 6.218 4.842 1.712 3-Karadeniz Ekonomik İşbirliği 6.588 9.298 15.368 20.480 27.021 34.809 45.632 33.415 17.950 4-Ekonomik İşbirliği Teşkilatı 1.548 2.736 3.218 5.108 8.102 9.972 13.221 9.716 4.129 5-Bağımsız Devletler Topluluğu 5.555 7.777 12.927 17.253 23.373 31.263 42.614 31.194 16.415 6-Türk Cumhuriyetleri 468 623 754 1.267 1.967 2.669 4.279 3.330 1.664 7-İslam Konferansı Teşkilatı 6.072 8.195 10.631 14.459 19.111 21.524 29.179 21.348 11.010 Kaynak: TÜİK Seçilmiş ülke gruplarına göre ithalatın dağılımı incelendiğinde, en fazla ithalatın OECD üyesi ülkelerden yapıldığı görülmektedir. 2008 yılında OECD üyesi ülkelerden yapılan ithalat, 102,9 milyar dolara yükselmiş ve toplam ithalatın yüzde 51 ini oluşturmuştur. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise OECD üyesi ülkelerden yapılan ithalat 46,7 milyar dolar olarak gerçekleşmiş ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 53,3 olmuştur. Karadeniz Ekonomik İşbirliğine üye ülkelerden 2008 yılında 45,6 milyar dolar ithalat yapılmıştır. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 18 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 20,5 ini oluşturmuştur. Bağımsız Devletler Topluluğuna üye ülkelerden yapılan ithalat, 2008 yılında 42,6 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde bu ülkelerden 16,4 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu ülkelerin toplam ithalat içindeki payı yüzde 18,7 olarak gerçekleşmiştir. 19
İthalatın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2009 Ocak-ğustos, Yüzde) 20,1 4,2 39,9 6,9 6,9 2,6 18,7 0,7 vrupa Birliği Serbest Bölgeler Diğer vrupa (.B Hariç) Kuzey frika Kuzey merika Yakın ve Orta Doğu Diğer sya Diğerleri Kaynak: TÜİK İslam Konferansı Teşkilatına üye ülkelerden yapılan ithalat, 2008 yılında 29,2 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bu ülkelerden 11 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 12,6 sını oluşturmuştur. Ülkeler bazında incelendiğinde, özellikle enerji ithalatına bağlı olarak, en fazla ithalatın Rusya dan yapıldığı ve enerji fiyat artışlarına bağlı olarak da toplam ithalat içinde Rusya nın payının arttığı görülmektedir. 2002 yılında yüzde 7,5 olan Rusya nın toplam içindeki payı 2008 yılında yüzde 15,5 e yükselmiştir. ncak 2009 yılında özellikle enerji fiyatlarındaki düşüşün etkisiyle Rusya dan yapılan ithalat 12,3 milyar düzeyinde kalmış, toplam ithalat içindeki payı yüzde 14,1 e gerilemiştir. Rusya dan sonra ithalatta en fazla ağırlığı bulunan ülkeler ise lmanya, Çin, merika Birleşik Devletleri ve İtalya dır. Bu beş ülkeden 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yapılan 38,9 milyar dolarlık ithalat toplam ithalatın yüzde 44,5 ini oluşturmuştur. BD den 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 5,5 milyar dolar ithalat yapılmış ve bu tutar toplam ithalatın yüzde 6,2 sini oluşturmuştur. 20
Ülkeler Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar Payı (Yüzde) (ilyon $) Tutar (ilyon $) İthalattaki İlk Beş Ülke 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) Tutar (ilyon $) Payı (Yüzde) 2009 Ocak- ğustos Tutar Payı (ilyon $) (Yüzde) Rusya 3.892 7,5 5.451 7,9 9.033 9,3 12.906 11,1 17.806 12,8 23.508 13,8 31.364 15,5 12.319 14,1 lmanya 7.042 13,7 9.453 13,6 12.516 12,8 13.634 11,7 14.768 10,6 17.540 10,3 18.687 9,3 8.733 10,0 Çin 1.368 2,7 2.610 3,8 4.476 4,6 6.885 5,9 9.669 6,9 13.234 7,8 15.658 7,8 7.704 8,8.B.D. 3.099 6,0 3.496 5,0 4.745 4,9 5.376 4,6 6.261 4,5 8.166 4,8 11.976 5,9 5.458 6,2 İtalya 4.097 7,9 5.472 7,9 6.866 7,0 7.566 6,5 8.663 6,2 9.968 5,9 11.012 5,5 4.733 5,4 İlk Beş Ülke Toplamı 19.498 37,8 26.482 38,2 37.636 38,6 46.367 39,7 57.168 41,0 72.417 42,6 88.697 43,9 38.947 44,5 Toplam İthalat 51.554 100 69.340 100 97.540 100 116.774 100 139.576 100 170.063 100 201.964 100 87.574 100 Kaynak : TÜİK Not: Sıralama 2009 Ocak-ğustos dönemine göre yapılmıştır. Çin in toplam ithalat içindeki payı 2007 yılına kadar hızla artmıştır. 2002 yılında toplam ithalat içindeki payı yüzde 2,7 iken, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde yüzde 8,8 e yükselmiştir. C. ÖDEELER DENGESİ 2008 yılı ğustos ayından itibaren enerji fiyatlarının hızlı bir şekilde düşmesinin ve Ekim ayından itibaren de ithalatın ihracattan daha hızlı gerilemesinin etkisiyle cari açık önemli ölçüde azalmıştır. Dış finansman ve likidite koşullarının olumsuz olduğu küresel kriz döneminde cari açığın azalıyor olması, sürdürülebilirlik açısından olumlu bir gelişme olarak görülmektedir. Ticaret kanalı ve cari işlemler dengesinin yanı sıra sermaye hareketleri de küresel krizden etkilenmiştir. 2007 yılında özellikle Türkiye nin de içinde bulunduğu yükselen piyasalara ve gelişmekte olan ülkelere sermaye hareketleri zirve yaparken, 2008 yılında büyük oranda azalmıştır. 2009 yılında da sermaye hareketleri önemli ölçüde gerilerken, 2010 yılından itibaren artışa geçeceği beklenmektedir. 21
Yükselen Piyasalara ve Gelişmekte Olan Ülkelere Sermaye Hareketleri (milyar dolar, net) 800 700 600 500 400 300 200 100 0-100 -200-300 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 T 2010T Cari İşlemler Dengesi Doğrudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Özel Sermaye kımları (Toplam) Diğer Özel Sermaye kımları Kaynak: IF 1. Cari İşlemler Hesabı Küresel kriz öncesi dönemde artan özel sektör yatırımları, dünya hammadde fiyatlarındaki yükseliş ve özel kesim tasarruf oranındaki düşüş, Türkiye nin cari işlemler dengesinin açık vermesine yol açmıştır. İstikrar ortamı ve düşen faizler, özel sektörün tüketim ve yatırım talebinde artışa yol açmış, ekonominin yapısal özellikleri artan toplam talebin karşılanması için özellikle ara malı ithalatını zorunlu kılmıştır. yrıca ham petrol ve doğalgaz gibi enerji ürünlerindeki fiyat artışları, toplam enerji ithalatının parasal değerini artırmak suretiyle cari açığı artırmıştır. 2002 yılında 0,6 milyar dolar olan cari açık, 2008 yılında 41,7 milyar dolara çıkmıştır. Küresel krizin Türkiye ekonomisini etkilemeye başlamasıyla birlikte ekonomik faaliyetler yavaşlamış, özel sektörün tüketim ve yatırım eğiliminin azalmasıyla ithalat hızlı bir şekilde gerilemiş ve dış talepteki keskin düşüşler neticesinde ihracat azalmıştır. Bu gelişmelere ek olarak enerji fiyatlarının düşük seviyede seyretmesiyle birlikte cari açık azalmıştır. 2008 yılı Ocak-ğustos döneminde 34,9 milyar dolar olan cari açık, 2009 yılının aynı döneminde 6,6 milyar dolara kadar gerilemiştir. 2009 yılı sonunda cari açığın 11 milyar dolar düzeyinde olması beklenmektedir. 2010 yılından itibaren ise ekonomik faaliyetlerde 22
ve enerji fiyatlarında beklenen artışlara paralel olarak cari açığın kademeli olarak artacağı öngörülmektedir. Cari işlemler dengesi alt kalemler itibarıyla incelendiğinde, cari açıkta en yüksek paya sahip olan kalemin dış ticaret dengesi olduğu görülmektedir. 2008 yılında bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 137,1 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 187,8 milyar dolar düzeyinde gerçekleşerek, genel mal ticaretinde 50,7 milyar dolar açık verilmiştir. Genel mal ticaretindeki bu açıkla birlikte, parasal olmayan altın ticaretinde 1,4 milyar dolar, limanlardan sağlanan mal ticaretinde 1 milyar dolar açık verilmiştir. Böylece 2008 yılında dış ticaret açığı 53 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise bavul ticareti dahil ihracat gelirleri 66,1 milyar dolar, navlun ve sigorta dahil ithalat giderleri ise 82,2 milyar dolar düzeyinde gerçekleşerek, genel mal ticaretinde 16,2 milyar dolar açık verilmiştir. Bu dönemde parasal olmayan altın ticaretinde 2,7 milyar dolar gelir sağlanırken, limanlardan sağlanan mal ticaretinde 327 milyon dolar açık verilmiştir. Böylece dış ticaret dengesi 13,8 milyar dolar açık vermiştir. Turizm Gelirleri (ilyon $) 20.000 15.888 18.152 16.853 18.487 21.951 16.000 13.203 14.518 13.965 12.000 8.479 8.000 4.000 0 Kaynak: TCB 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 Ocak- ğustos 2009 Ocak- ğustos Hizmetler dengesi, 2008 yılında 17,5 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise 11,3 milyar dolar fazla vermiştir. Söz konusu dönemde küresel krize rağmen çok fazla düşüş göstermeyen turizm gelirleri, hizmetler dengesini olumlu etkileyen kalemlerin başında yer almıştır. Turizm gelirlerinin 2009 yılında 21 milyar dolar düzeyinde olacağı öngörülmektedir. 23
Hizmetler dengesi kaleminde, cari açığı azaltıcı yönde katkıda bulunan diğer bir kalem ise inşaat hizmetleridir. 2008 yılı Ocak-ğustos döneminde 658 milyon dolar olan net inşaat hizmetleri gelirleri 2009 yılının aynı döneminde 714 milyon dolara yükselmiştir. 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ocak-ğustos 2008 2009 CRİ İŞLELER DENGESİ -626-7.515-14.431-22.088-32.051-38.219-41.689-34.935-6.574 DIŞ TİCRET DENGESİ -6.390-13.489-22.736-33.001-40.962-46.677-53.043-41.628-13.799 Genel al Ticareti -5.035-10.967-19.329-28.879-37.171-41.810-50.670-39.191-16.154 İhracat f.o.b. 40.666 52.318 68.444 78.174 92.915 114.332 137.113 95.771 66.066 İthalat f.o.b. -45.701-63.285-87.773-107.053-130.086-156.142-187.783-134.962-82.220 Parasal Olmayan ltın (net) -1.355-2.522-3.407-3.754-3.345-4.354-1.365-1.721 2.682 Limanlardan Sağlanan allar -368-446 -513-1.008-716 -327 HİZETLER DENGESİ 7.885 10.511 12.797 15.334 13.694 13.323 17.513 11.101 11.271 Taşımacılık 861-523 -1.064 127 449-385 239-115 1.157 Turizm 6.599 11.090 13.364 15.280 14.110 15.227 18.445 12.108 11.286 İnşaat Hizmetleri 832 682 724 874 879 759 974 658 714 Sigorta Hizmetleri -618-899 -665-495 -376 Finansal Hizmetler -400-83 -89-41 -247-228 -137-86 -205 Diğer Ticari Hizmetler -68-26 129-200 -434-821 -1.287-922 -885 Resmi Hizmetler -566-708 -721-874 -920-733 -778-503 -600 Diğer Hizmetler 627 79 454 168 475 403 722 456 180 GELİRİ DENGESİ -4.554-5.557-5.609-5.875-6.691-7.108-8.165-5.660-5.282 Ücret Ödemeleri -96-107 -70-75 -47-68 Yatırım Geliri -4.554-5.557-5.609-5.779-6.584-7.038-8.090-5.613-5.214 Doğrudan Yatırımlar -108-440 -799-850 -1.053-2.100-2.610-2.145-1.601 Portföy Yatırımları -835-1.207-1.195-924 -662 383 972 443 25 Diğer Yatırımlar -3.611-3.910-3.615-4.005-4.869-5.321-6.452-3.911-3.638 Faiz Geliri 784 634 697 1.005 1.453 2.158 2.022 1.413 1.304 Faiz Gideri -4.395-4.544-4.312-5.010-6.322-7.479-8.474-5.324-4.942 CRİ TRNSFERLER 2.433 1.020 1.117 1.454 1.908 2.243 2.006 1.252 1.236 Genel Hükümet 497 291 313 603 621 809 728 433 564 Diğer Sektörler 1.936 729 804 851 1.287 1.434 1.278 819 672 İşçi Gelirleri 1.936 729 804 851 1.111 1.209 1.324 867 560 Diğer Transferler 176 225-46 -48 112 Kaynak: TCB Cari İşlemler Hesabı (ilyon $) Cari işlemler hesabının diğer bir alt kalemi olan gelir dengesi kaleminde ise 2008 yılında 8,2 milyar dolar, 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde 5,3 milyar dolar net ödeme gerçekleşmiştir. Bu kalemde oluşan açığın temel nedeni faiz giderleridir. 2009 yılı Ocak- ğustos döneminde kredilere ilişkin faiz giderleri 4,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Cari işlemler hesabının son kalemi olan ve genel hükümet ile diğer sektörlerden oluşan cari transferler, 2008 yılında 2 milyar dolar fazla vermiştir. 2009 yılı Ocak-ğustos döneminde ise, 564 milyon dolar genel hükümet ve 672 milyon dolar diğer sektörler olmak üzere toplam 1 milyar 236 milyon dolar cari transfer geliri sağlanmıştır. 24
ENERJİ FİYTLRI VE CRİ ÇIK Enerji fiyatlarının etkisi, fiyatların 2002 yılındaki düzeyine sabitlendiği zaman daha net anlaşılmaktadır. Enerjinin alt kalemleri olarak; madencilik ve taşocakçılığı sektöründe maden kömürü, linyit, ham petrol ve doğalgaz ile imalat sektöründe kok kömürü ve rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar yer almaktadır. Bu kalemlerin ithalat ve ihracat rakamları dış ticaret birim değer endeksleri kullanılarak, 2002 fiyatlarıyla hesaplandığında enerji fiyat artışlarının etkisi hesaplanabilmektedir. Enerji Fiyatları ve Cari çık (Yüzde) 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 6,1 5,9 5,6 3,7 4,6 3,5 3,4 2,5 2,9 2,8 1,9 2,0 0,3 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak : TCB, TÜİK Enerji Fiyatları Etkisi rındırılmış Cari çık/gsyh Cari çık/gsyh 2002 yılında GSYH ye oranla yüzde 0,3 cari açık verilirken 2006 yılında bu oran artan girdi ihtiyacı ve enerji fiyatları nedeniyle yüzde 6,1 e yükselmiştir. 2007 ve 2008 yıllarında ise ihracat artışının ithalattan hızlı olmasına bağlı olarak bu oran sırasıyla yüzde 5,9 ve yüzde 5,6 ya gerilemiştir. 2002 fiyatlarıyla hesaplandığında, 2008 yılında 48,3 milyar dolar olan enerji ithalatı 17 milyar dolara; 7,4 milyar dolar olan enerji ihracatı 3,9 milyar dolara gerilemektedir. Böylece 2008 yılında 41,7 milyar dolar olan cari açık, enerji fiyat artışları dışlandığında 13,9 milyar dolara, GSYH oranı ise yüzde 5,6 dan yüzde 1,9 a gerilemektedir. Dolayısıyla enerji fiyat artışlarının cari açığa etkisi 2008 yılında yüzde 3,7 kadar olmuştur. Bu rakamlar, enerji fiyatlarının önemli ölçüde cari açık üzerinde olumsuz etkiye sahip olduğunu göstermektedir. 25
Ham Petrol İthalatı Ham Petrol İthalatı (Bin $) Ham Petrol İthalatı (Ton) Ton Fiyatı ($) Varil Fiyatı ($) 2002 Fiyatları İle Ham Petrol İthalatı (Bin $) Fiyat rtışının Ek aliyeti (Bin $) 2002 4.087.775 23.707.589 172,4 23,4 4.087.775 0 2003 4.776.536 24.028.667 198,8 26,9 4.143.136 633.399 2004 6.091.544 23.917.019 254,7 34,5 4.123.886 1.967.659 2005 8.649.477 23.389.647 369,8 50,1 4.032.954 4.616.524 2006 10.706.466 23.786.875 450,1 61,0 4.101.446 6.605.020 2007 11.784.210 23.445.764 502,6 68,1 4.042.630 7.741.581 2008 15.638.922 21.833.471 716,3 97,1 3.764.630 11.874.292 2009 Ocak-Haziran 2.693.546 7.076.179 380,6 51,6 1.220.108 1.473.438 Kaynak : TUİK Enerji ithalatının en önemli kalemi olan ham petrol ithalatı tek başına incelendiğinde bile, petrol fiyatlarının Türkiye ekonomisine getirdiği ilave maliyetin boyutu dikkat çekmektedir. Yıllar itibarıyla ithal edilen ham petrol, miktar olarak çok fazla değişmezken, ithalat değeri 2002 yılında 4,1 milyar dolardan 2008 yılında 15,6 milyar dolara yükselmiştir. 2002 yılında ham petrol varil başına ortalama 23,4 dolara ithal edilirken, bu rakam 2008 yılında 97,1 dolara çıkmıştır. 2002 fiyatları sabit kabul edilerek yapılan hesaplamaya göre, bu fiyat artışının sadece 2008 yılında cari açığa ek maliyeti 11,9 milyar dolardır. 2009 yılında ise petrol fiyatlarının geçen yıla göre düşük seyretmesi nedeniyle bu maliyet azalmaktadır. 2. Sermaye ve Finans Hesabı 2002 2007 yılları dünya ekonomisinde likiditenin ve sermaye hareketlerinin yüksek olduğu bir dönem olmuştur. Bu dönemde, ekonominin performansı, yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik politikalar ve vrupa Birliği standartlarına yakınsamaya yönelik yapısal düzenlemelerin hızla gerçekleştirilmesi gibi olumlu etmenler, Türkiye ekonomisiyle ilgili beklentileri iyimser hale getirmiştir. Böylece Türkiye ye yönelik sermaye girişleri hızlanmıştır. 2007 yılında doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatırımlar şeklinde yüksek miktardaki sermaye girişleri sonucunda, finans hesapları 36,6 milyar dolar fazla vermiştir. 26
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2008 2009 SERYE VE FİNNS HESPLRI 1.384 3.065 13.360 19.460 32.064 36.622 36.396 36.840 857. Doğrudan Yatırımlar 939 1.222 2.005 8.967 19.261 19.940 15.800 10.789 4.995 Yurtdışında -143-480 -780-1.064-924 -2.106-2.549-2.186-793 Yurtiçinde 1.082 1.702 2.785 10.031 20.185 22.046 18.349 12.975 5.788 B. Portföy Yatırımları -593 2.465 8.023 13.437 7.373 717-5.046 1.317 1.820 Varlıklar -2.096-1.386-1.388-1.233-4.029-2.063-1.276-421 -1.510 Genel Hükümet -42-33 -25-20 -42-116 -32-4 -5 Bankalar -1.437-932 -666-1.285-3.754-1.844-367 43-1.172 Diğer Sektörler -617-421 -697 72-233 -103-877 -460-333 Yükümlülükler 1.503 3.851 9.411 14.670 11.402 2.780-3.770 1.738 3.330 Hisse Senetleri -16 905 1.427 5.669 1.939 5.138 716 2.341 1.839 Borç Senetleri 1.519 2.946 7.984 9.001 9.463-2.358-4.486-603 1.491 C. Diğer Yatırımlar 7.191 3.425 4.156 14.903 11.544 23.997 24.585 27.402-6.596 Varlıklar -777-986 -6.983-578 -13.437-4.858-10.896-14.164 206 Ticari Krediler -921-910 -1.635-413 -2.419-1.466 1.723-786 -376 Krediler 19-404 617 177-725 139-57 111-851 Bankaların Döviz Varlıkları 594 724-5.965-342 -10.293-3.531-9.066-7.844 1.433 Diğer Varlıklar -469-396 0 0 0 0-3.496-5.645 0 Yükümlülükler 7.968 4.411 11.139 15.481 24.981 28.855 35.481 41.566-6.802 Ticari Krediler 2.483 2.181 4.201 3.074 674 4.231 1.567 6.048-1.601 Krediler 5.040 754 6.133 11.605 19.403 27.595 30.108 30.570-11.320 evduatlar 348 1.368 647 489 4.622-3.323 3.387 4.591 4.368 Diğer Yükümlülükler 97 108 158 313 282 352 419 357 1.751 Yükümlülükler İçin Bilgi : Uzun Vade 2.105-808 6.165 13.302 26.612 32.213 23.891 24.557-8.111 Kısa Vade -502 5.269 8.492 7.532 2.880 625 9.889 14.553 1.989 IF Kredileri 6.365-50 -3.518-5.353-4.511-3.983 1.701 2.456-680 D. Rezerv Varlıklar -6.153-4.047-824 -17.847-6.114-8.032 1.057-2.668 638 Resmi Rezervler -6.153-4.047-824 -17.847-6.114-8.032 1.057-2.668 638 Döviz Varlıkları 1.763-99 -1.267-2.327-91 -3.481-889 495-564 enkul Kıymetler -7.916-3.948 443-15.520-6.023-4.551 1.946-3.163 1.202 NET HT NOKSN -758 4.450 1.071 2.628-13 1.597 5.293-1.905 5.717 Kaynak : TCB Sermaye ve Finans Hesapları (ilyon $) Ocak-ğustos Sermaye hesabındaki bu olumlu trend 2008 yılının Eylül ayından itibaren küresel belirsizlikler nedeniyle tersine dönmüş ve 2008 yılı genelinde toplam net sermaye girişi 2007 yılına göre bir miktar gerileyerek 36,4 milyar dolar düzeyinde kalmıştır. Benzer şekilde 2007 yılında 22 milyar dolar gibi tarihi seviyeye ulaşan doğrudan yatırımlar da 2008 yılında 18,3 milyar dolara gerilemiştir. Küresel krizin sermaye akımları üzerindeki olumsuz etkisi 2009 yılında daha da artmış, Ocak-ğustos döneminde doğrudan yatırım girişi 5,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 27