TÜRKiYE'DE DOLARiZASYON VE PARA ikamesi:

EKONOMIK Y AKLAŞIM 99 ~w- O ll, TÜRKiYE'DE DOLARiZASYON VE PARA ikamesi: ı 990- ı 99 5 Nazende Özkaramete Herhangi bir malın para larak kabul edilnıesı ıçın üç tunksiynu yerine getirmesi gereklidir. Bu fnksiynlar değişim aracı lması, gelecekteki kullanımlar için saklanması ve birim lma özelliğidir. Ülkelerde, Merkez Bankaları tarafından çıkarılan paranın bu üç fnksiynu yerine getirmesi beklenir. Ancak bazı ülkelerde, Merkez Bankalarının çıkardığı para değil, başka para birimleri bu üç fnksiynun birin veya birkaçını yerine getirmektedir. Bu duruma para ikamesi veya dlurizasyn denmektedir. Dlarizasyn denmesinin nedeni ise yabancı para biriminin çğunlukla A.B.D. dları lmasıdır. na the n he Türkiye' de 1984'den snra yerleşikler bankalarda döviz tevdiat hesapları açtırmaya başlamışlardır. Bu hesapların tplamı 1984'cle 28 I.4 milyar TL iken, I 992'de I 05669 milyar TL lmuş ve 1995 snunda ise 900000 milyar TL' sını seçmiştir. Bu çalışınanın amacı tplam mevduatlar içersinele döviz hesaplarının ranını bulmak ve bu randaki değişme ilc döviz kurundaki değişme arasındaki ilişkiyi incclenıektir. Bu amaçla çalışınanın birinci bölümünde dlarizasynun byutları ve dlarizasyn ile kurdaki değişme (TL!$) arasındaki ilişki araştırılmıştır. Çalışınanın ikinci bölümünde dlarizasyn ve para ikamesinin e knmiye etkileri ve diğer bazı gelişmekte lan ülkelerdeki para ikamesi ve dlarizasyn incelenmiştir. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise Türkiye'deki para ikamesinin 1990-1995 dönemi için aylık eknmetrik analizi yapılmıştır. /. TÜRKiYE/DE DOLARiZASYON Çalışmanın birinci bölümünde, 1990-1995 döneminde Türkiye' deki dlarizasyn byutları incelenecektir. Daha önce para ikamesi ve dlarizasyn terimlerini tanımlamak gereklidir. Yabancı paranın yerleşikler tarafından değişim aracı, saklaımı ve birim larak yurtiçi paranın yerine kullanılmasına para ikamesi denmektedir. Bir çk çalışınada para i kamesi ve dlarizasyn aynı anlamda kullanılmaktadır. Ancak Calv ve Vcgh ( 1992) para ikamesini dlarizasyn sürecinin sn aşaması larak kullanılırken, deği~im aracı larak kabul etmektedir. Calv ve Vegh'e göre dlari:t"asynda yabancı para saklama aracı ve bi- * Bilkent Üniversitesi Turizm Bölümü Öğretim Üyesi Eknmik Yakla~ım, Cilt 7, sayı 20, Bahar 1996

100 Nazende Özkaramete rim larak kullanılmaz. Para ikamesinde ise yabancı para aynı zamanda değişim aracı larak da kullanılmaktadır. Bu nedenle Türkiye için her iki terimi de kullanabiliriz. Bu çalışma hem para ikamesi, hem de dlarizasyn terimleri kullanılmıştır çünkü incelediğimiz dönemde ( 1990-1995) A.B.D. dları kimi zaman hem değişim aracı lmuş hem de saklaına ve hesap birim larak kullanılnuştır. Eknmilerde yapılan işleınierin ne kadarının yurt içi para ile ne kadarınında A.B.D. dları ilc yapıldığına dlarizasyn denilmektedir. Dlarizasyn ranı yurt içi döviz tevdiat hesaplarının tplam mevduata bölünmesi ilc hesaplanmaktadır. Ancak dlaşımdaki yabancı paraların da bu hesaplanıaya dahil edilmesi daha gerçekçi bir ran verecektir, fakat dlaşımdaki yabancı para miktarını bulmak imkansız gibi gözüksede Bcrgstrand ve Uudt ( 1990) çalışmalarında bankacılık sektörü dışındaki yabancı para miktarını da dahil etn1işlerdir. Bu çalışmada Türkiye için 1990-1995 döneminde dlarizasyn ranı aylık larak hesaplanmıştır. Bu ran Ocak 1984-Ağusts 1992 için F.Selçuk ( 1994) tarafından hesaplanmıştır. Selçuk çalışmasında dlarizasynu tplam döviz mevduatlarının M2Y'ye ranı larak hesaplamıştır. Bu çalışmada ıse, dlarizasyn ranı hesaplanırken döviz tcvdiat hesaplarının tplam ınevduata ranı alınınıştır (Mucllcr, 1994). Yurtiçi yerleşiklerin döviz tevdiat hesapları Dlarizasyn ranı = ---------- Tplam mevduat Döviz kurundaki (TL$) değişme ise kurun aylar itibarı ile yüzde değişmesiyle hesaplanmıştır. Bu hesaplamada (+)değerler TLsının değer kaybctmesini, (-)değerler ise TLsının değer kazandığını göstermektedir. 1990 Dlarizasyn TABLO 1: Dlarizasyn ve Değişme Değişme 1991 Dlarizasyn Değişme,-------,---------- ------------------ 1 0.22 ı ı.80 ı 0.239 4.06 ------------ -------------- 2 0.223 2.1 2 0.245 4.81 3 0.221 3.16 3 0.266 ı2.63 4 0.220 2.04 4 0.270 7.59 ------ 5 0.230 1.79 5 0.280 3.65 r---- -------- ------ H--- ~:;;~ -- }~~-~ -~- -------g:}~%r - -----------~~~~- 1-------------- ------------------ -- - ------ ------------ ---- --- 1 8 1 0.22ı 0.57 8 0.288 3.08 ~?0-\------------~~~}~-----~~-~~ : -- ------~~~-~-~- --- - ---------- --~:~~- [- --- ---ı-------- - -------- _1 ----------- ---- -------ı- ---- ------ - -- --')- ---- "- --- ------------- ---.ll 0..:..43 1.25 ll 0.3... 5 2.14 ---... ı- ------------ ---------------------- - - - --- - --.. - ---------.... ----- - ---- - - ---------- ------ ' ı 2 :- - -------. ---..9~~~8 - - -- -- -~.. ~1 - _1_2_... - Q. ~ 3 --.------------- ----~_._9~-- 1

'e EKONOMIK Y AKLAŞIM!Ol l- z l- 1992 Dlarizasyn Dcği~mc 1993 Onlarizasyn Dcği~ınc -- -------c---- ----- ----- ------------------1 ı 0.341 4.85 1 0.412 4.17 1 \----------1-----------t------ c-------- ----- ----- ---------- --------- --1 2 0_.354 6.65 r-2 \------_9-~~~~ ---------------~-:_88 ı r----3--+ ll.l ]_j_!- l Q~4~~ }_:_Ş]_\ 4 0.372 5.3ı 4 0.453 1.79 ',_5--ı---------- 0_.38_9_ -- 4.57 --~- Q:_~ ] ~}} 1 6 0.396 2.56 6 0.462 5.05 1-7---+-------.4-ı6---0.88 --7-----------~~f76r----- -------------6~69-1 -- -------- - ---------------------- ---- ---- -- --- ----------- -- -- ------ ---- 8 0.414 2.14 8 0.483 4.11 f--- ---1---- -------------t-----------r------~---- ------. - 9 0.429 2.63 9 0.50 ı 2.03 10 0.429 ---4.Ö7+1ô 0.520-5.27-] ı ı.423 -----~~[~=Jj_~-~~~-~--~---_9~~?T~-=-=~=~~----=--C[~~=~ 12 0.417 2.9 12 <2_._?27_.?_) ~_) 1994 Dlarizasyn Deği~nıc 1995 D la ri zasyıı Değişme ı 2 0.566 0.575 0.589 --,---- ---------- ------------ 8.05 ı 0.56 2 7.36 -----r--- 16.75 2 0.55 ı 2.04 ------- ---------------- -------------- 3 4 0.638 58.00 4 0.5'"'. ı-----!------ ----- 5 0.586 5.35 5 0.5 14.95 3 0.53 8 1.69 ----------- -- 6 0.529-6.48 6 0.4C - - ----- --------- --------.. ~~ ~~~~=~~jj~ 7 0.4825-2.25 7 0.4t 83 2.95,---- ---------- --- -------------- --~ -------------- - -~----------~ 8 0.489ı 2.24 8 0.48 65 4.86 -- --------- 9 0.526 7. ı ı 9 r--- ----- -- ------ ----------------------- 10 0.550 2.85 lo ---------------- --~----------- -- ----- --- - - -. ----------------- - ll 0.559 3.94 ı ı ----------- --~---------- 12 0.546 3.16 12 --- ---- ------------------ ~~-t ~ ------~ ---~~---~---- --:~----:~_-.-~ -- ----- ---- --- -- -- - --- ---- 1 ---~----'------- - ------------------ ------ ----- -._. j 1

102 Nazende Özkaramete.. '. ~ 7':... ;'i ;;..... - u, I O li () ~..ı OJ rı ;ı 1 J 1- -~-.. 1...-... 1~ Cr:tflk 1........1... - 1 '\.'... \ ' 1 \ 1. 1.~ '... ~...... 1... 1 O -ı--+--h- -ı-+~-+-++-+-h-t--1 +-1- t -1-t--_._l--+-t-+-1 1 1.1 11-1 1 1 1---1-1-1-1 1 11 1-'-1 11 ı.. 1.1 11 ı 1.111-1-1--1-1--1--1-l...,.., ıtı,..._ "'......, Ş, :C, ~. - ı.n,...,..., ın """"....:ı ~ ı;ıı Cr:lMk 2 ~,1) ı l.ı rı (1.ın ~ V... "' ;J "' )() ı ın YlllM

e EKONOMIK Y AKLAŞIM 103 Tabl ı 'de 1990 ( 1) - 1 995(8) dönemindeki dlarizasyn ranı ve kurdaki deği~ıncler görülmektedir. Bu iki deği~kenin hareketi yıllara göre grafik 1 ve grafik 2 de görülmektedir.."-.,._.. Tabl ı 'den görüldüğü gibi ı990 yılında dlarizasyn ram yüzde 20'ler civarındadır. 1991, ı992 ve 1993 yıllarında bu ran artmı~tır. 1994'ün dördüncü ayında (Nisan) bu ran incelenen dönemin en yüksek değerine ulaşmı~tır. Tplam mevduatların yüzde 64'ü döviz tevdiat hesabı larak tutulmaktadır. Bu ranın yüzde 64'e kadar çıkınasındaki etki S Nisan kararlarıdır. Tabl I 'den görüldüğü gibi ı994'ün dördüncü ayında TLsının değer kaybetmesi en yüksektir. 1994'ün altıncı ve yedinci aylarında kur bir önceki aya göre değer kazanmıştır, çünkü beşinci aya göre değer kaybetınesi azalmıştır. incelediğimiz dönemde dlarizasyn ranı rtalama yüzde 40 iken aylık rtalama kurdaki deği~me ise yüzde 4.73'dür. Grafik I,2 ve tabl 1 'den görüldüğü gibi TLnin değer kaybınlll fazla lduğu aylarda dlarizasyn ranıda yüksektir. Dların değer kazandığı veya TL yıpranınası arttıkça veya devam ettikçe, ki~iler yurtiçi para yerine yabancı paraya kayarlar, bankalardaki döviz tevdiat hesapları artmakta ve dlarizasyn ranıda yükselmektedir. ll. PARA ikamesinin ETKiLERi VE LATiN AMERiKA ÜLKELERiNDE DOLARiZASYON Sabit ve esnek döviz kuru sistemleri arasında, esnek kur sistemi, ülkenin para arzın diğer ülkelerdeki parasal geli~melerden etkilenmemesinden dlayı üstündür. Sabit kur sisteminde parasal bağımsızlık imkansızdır. Ülkenin parasının değeri yabancı paranlll değerine sabitlendiğinden, Merkez Bankası arz yönünden yabancı para ile yurtiçi parayı birbirine i kame etmektedir. Esnek kur sisteminde ise merkez bankaları arasında herhangi bir ikamenin lmadığı varsayı lmaktadır. (Mil er, I 972: 428) Günümüzde uluslararası ilişkiler güzönüne alındığında bu varsayımın geçerliliğini tartışmak gerekir. Ülkelerdeki kişilerin ve şirketlerin yabancı para tutmaları bağımsız para plitikası iddiasını geçersiz kılmaktadır. Yurtiçindeki kişilerin yurtiçi para yerine yabancı para tutmalarına para ikamesi veya dlarizasyn adı verildiği belirtilıni~ti. Para ikamesinin eknmi üzerindeki reel ve parasal etkileri yabancı paramn yurtiçi para yerine ne kadar kullanıldığına bağlıdır. Yabancı para tüm i~leınlerde yurtiçi para yerine kullanılıyrsa ülkenin para plitikası etkisiz lacaktır. Yabancı para tüm i~lemlerde değilde, i~leınlerin bir kısmında yurtiçi para yerine kullanılıyrsa, bu durumda da parasal istikrarsızlık lacaktır. Ortaya çıkan parasal istikrarsızlığın kaldırılması için yabancı para miktarını da parasal büyüklüklerin içine alınması gereklidir. Para talebi tahminlerinde yabancı para miktarını göz önüne alınmalıdır. 13u aıııaçla, para talebi tahıııin ve analizlerinde M2Y veya M3Y kullaılınalıdır. (Calmiris, C. W ve I. Dmwitz, I 989). Melvin (I 988) dnlarizasynu piyasanın zrladığ bir parasal refrm larak görmektedir. Parasal refrmlar merkez bankası kaynaklı veya arz yanlı refrmlar larak kabul edilirken dlarizisyn talep yanlı refrm larak kabul edilıııektedir.

104 Nazende Özkaramete Para ikamesinin lması bir çk makr mdeldeki varsayımları geçersiz hale getirmektedir. Çünkü makr mdellerde, yurtiçi işlemlerde sadece yurtiçi paranın kullanıldığı varsayılmatadır. Para ikamesinin lduğu durumlarda yurtiçi paraya ve yabancı paraya lan talep gözönüne alınmalıdır. Yurtiçi para tutmada geçerli lan işlem ve spekülatif mtitler, yabancı para tutmada da geçerli lacaktır. Bu nedenle para ikamesinin lduğu durumlarda döviz kuru risklerine önem verilmelidir. Para ikamesinden dlayı, ülkelerin para basmaktan elele ettikleri kazançlar (seignirage) azalacaktır. Enflasynun yüksek lduğu ülkelerde, hükümetlerin en önemli gelir kaynaklarından birisi senyrajdır. (Edwards ve Tabelli ni, 1991 ). Edwards ve Tabeliini çalışınalarında 52 gelişmekte lan ülke için (Türkiye dahil) enflasyn kazançlarını hesaplamışlardır. Yurtiçi para yerine yabancı para kullanılması bütçe açıklarını artıracak ve hükümetler maliye plitikaları ile bu durumu düzeltemezlerse, entlasyn daha da artacaktır. (V egh, 1989). LATiN AMERiKA ÜLKELERiNDE PARA ikamesi Para ikamesi ve dlarizasyn enflasynun yüksek ve değişken, döviz kurunun sürekli yıprandığı ve büyük ölçüde kamu açıklarınm lduğu ülkelerde daha fazla görülmektedir. Bu nedenle para ikamesi ve dlarizasyn ile ilgili çalışmalara altı Latin Amerika ülkesi merkez lmuştur. Bu ülkeler Arjantin, Blivya, Şili, Meksika, Peru ve Uruguaydır. Bu ülkelerin hepsinde I 970- I 992 döneminde para ikamesi ve yurtiçi paranın yıpranması arasında aynı yönde ilişki vardır. Yıpranma ranlarının yüksek lduğu dönemlerde para ikamesi de yüksektir. Ancak bazı ülkelerde (Arjantin, Peru) zaman farklılıkları görülmektedir. Bu ülkelerde izlenen plitikalar da para ikamesini etkilemektedir. Blivya ve Meksika da 1982-1985 döneminde bankalarda döviz hesabı açılmasına izin verilmemiştir. Latin Amerika ülkelerindeki para ikamesi ve dlarizasyn knusunda detaylı bilgi Melvin (1988), Mucller (1004) ve Rgers (1002) 'de bulunabilir. lll. EKONOMETRiK ANALiZ Çalışmanın amacı Türkiye'deki dlarizasynu ve para ikamesini etkileyen faktörleri incelemektir. Onlarizasyn ranını yurtiçindeki varlıkların getiri ranları, faiz, kurdaki beklenen değişimler, para arzı ve enflasyn ranının etkileycceği varsayılınaktadır. beklenen değişmeleri ölçenıeyeceğiınizden, bir önceki ayda gerçekleşen kurdaki değişıneyi beklenen de'ğişıne larak kullanacağız. Dlarizasyn ranı denklemi Türkiye için ı 990- ı 995 yılları arasında aylık larak tahmin edilnıi~tir. Denklem tahmin edilirken faiz hariç tüm değişkenierin lgaı itınası alınmıştır. Ayrıca denklem tahmininde kullanılan serilerin durağan hale getirilmesi için fark i~lcnıi gerçekleştirilmiştir. Denklem tahmininde clcği~kenlcrin gccikıneli değerlerini de kullandığından V AR yaklaşımı bcnimseıııııiştir. V AR yüııteıniııdc bağımsız değişkenierin tamamı önceden belidendiği için OLS kullanılır (Harvey, 19X0).

EKONOMIK Y AKLAŞIM 105 e- a- ~p a ö- e) \1-1- r. 1- Dl.rate = a 0 + a 1 dep.ratc + a 2 R + a 3 inf.ratc + <t.1 ın +u (I) (1) nlu denklemde Dl.rate çalı~manın birinci bölümünde hesaplanan dlarizasyn ranını göstermektedir. Döviz kurundaki beklenen deği~meler (dep.rate) bir dönem önceki gerçekleşen değişmelerle ifade edilmiştir. Faiz (R ) için 1 aylık vadesiz mevduata bankalarca verilen ran kullanılmıştır. Efiasyn ram (inf.rate) larak tüketici fiyat endeksindeki yüzde değişme alınmıştır. Geniş anlamda para arzı (m) denkleme dahil edilmiştir. Hata terimi u ile gösterilmiştir. Parantez değerler t-değerleridir. Tahmin edilen denklemde enflasyn ramnm katsayısı istatistiksel larak anlamsız bulunduğundan denklem enflasyn ram lmaksızın tekrar tahmin edilmiştir. Dl.rate = -12.72 + 0.11 dep.rate + 0.004R + 2.2m li a (-17.55) (4.71) (3.55) (15.19) Tam katsayılar 0.05 düzeyinde istatistiksel larak ve mdel bir bütün larak anlamlıdır. Tahmin snucunda faiz haricindeki diğer değişkenierin katsayılarının i~areti beklenen gibidir. TL'sının değer kaybı arttıkça dlarizasyn ranıda artmaktadır. Piyasadaki artan para miktarı dövize kayacağmdan dlurizasyn ranında artması beklenecektir. Ancak burada brsa endeksi ve rep işlemlerinin getirileri de göz önüne alınabilirse daha gerçekçi ranlar bulunabilir. SONUÇ I 990'dan snraki dönemde iyice bzulan makr dengelerden Türk vatandaşları kendi para birimleri yerine yabancı para birimlerine yönelınişlerdir. Bu nedenle 19X4'de yüzde 1 'den küçük lan dlarizasyn ranı 1990'da yüzde 25'e 1995'de ise yüzde 50'yi geçıni~tir. Bu raniara piyasada dlaşan yabancı para miktarları dahil değildir. Piyasada dla~aıı yabancı para miktarı dahil edilebilse bu ran daha da büyüyecektir. Eknmideki para ikamesinin veya dlarizasy.nun artmaması için Türk Lirasına lan güvenin sağlanması şarttır. Bu durum bazı ülkelerde yeni para birimi tanımıyla gcrçeklqürilmiştir.

ı6 Nazende Özkaramete KAYNAKÇA Bergstradt, J.H. ve Bundt, T.P. ( 1990) "Currency Suhstitutiıı and Mnetary i\utnmy: the Fregin Demand fr US Demand Depsits, Jurnal { Internatinal Mney and Finance, 9,325-334. Calamiri s, C. W ve I. Dmwitz (ı 9X9) "i\sset Substitutin, Mney Demand and The Intlatin Prcess in Brazil" Jumal r~l Mney, O edit and Banking, 2 ı, 1, 7X-X9. Calv, G. i\. ve C. A. Ycgh (ı 992) "Currency Substitutin in Devclping Cuntries" IMF Wrking Papcr, 92/40 Internatinal Mnetary Fund. Edwards, S. ve Tabcil ini, G. ( 199 ı) "Explaining Fiscal Plicies and Iııflatin in Devclping Cuntries", Jumal flnternatimwl Mney and Finance, ı, ı6-4x. Harvey, A.C. ( 1 l)81) The Ecnınctric Analsis f Time Series, Philip Al lan Publishers Limited. Melvin, M. ( 1 l)8x) "The Dllarizatiıı f Latin i\ıııerica as a Market Enfrced Mnetary Refrm: Evidencc and Iınplicatins". Ecnnıic Deı e!ofjiiıent and Cu/tum! Clıange, 36, 543-558. Miles, M.A. (ı l)7x) "Currency Substitutin, Flexible Exchange Ratcs. and Mnetary Independcncc", American Ecnmic Review, 68.42X-436. M uel ler, J., ( 1994) "Dllarizatin in Lcbann", 1 MF Wrking PaJJer, 941129. I n ternatinal Mnetary Fund. Ortiz, G. (ı983) "Currency Subsituin in Mexic: Tlıe Dllarizatin Prblem",.Jurnal f Mney, Cı edit and Banking, 15,2,174-185. Rgers,J.H. ( 1992) "The Currency Substitutin Hypllıesis and Relative Mncy Demand in Mexic and Canada", Jurnal r~f Mney, O edit and Bmıking, 24,3,300-31 X. Selçuk F. (ı 994) "Currency Substitutin in Turkey" Aeelied Ecnnıics, 20lJ-5 18. Sturzencggcr, F.A. (ı 994) "Hypcrinl'latin with Currcııcy Substitutin: Intrducing an Indexcd Currency'',.lumal f'mncy, CJ edit and 13unking, 26,3,377-395. T.C. Merkez Bankası Oç Aylik Bülten, çqitli sayılar. T.C. Merkez Eankast Aylık l\ wtistik Bii/teni, çqitli sayılır. Abstract Dllarizatin and Mney Substitutin in Turkey: 1990-1995 The aiın f this study is t an:ılyzc the dılarizaıin r currcncy substitutin in Turkey during the perid ı 9lJO- 1995 n a ıııııthly basis. lt was fund thal the dliılarizatiıı rate in Turkey has increased after 1 9lJ?ı. The dııarizatin ratc was ıess than 1 percent iıı ll)84 but this ratc was ıııre that 50 percent in 1995. It was als fund thal ılıere was a psitive rclatinship bctwecn the dllarizatin rat e and the depreciatin f TL.