T. C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ ÖZEL HUKUK ANABĠLĠM DALI YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠ VE TAġIYICI ANNELĠK YASEMĠN EROL DOKTORA TEZĠ DANIġMAN PROF. DR. MEHMET AYAN KONYA 2011
Öğrencinin I T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI Adı Soyadı Yasemin EROL Numarası 064133001009 Ana Bilim / Bilim Dalı ÖZEL HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı Yapay Döllenme Yöntemleri ve TaĢıyıcı Annelik Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranıģ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıģmada baģkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Yasemin EROL
II
III ÖNSÖZ Yapay Döllenme Yöntemleri ve TaĢıyıcı Annelik, Türk Hukukunda konu ile ilgili olarak yazılmıģ olan ilk doktora tezidir. Gerek konunun önemi ve güncelliği gerekse yasal bir düzenlemeye kavuģma ihtiyacının olması bu alanla ilgili olarak çalıģma yapmayı gerektirmiģtir. Yapay döllenme yöntemleri ile ilgili olarak çok az sayıda çalıģma yapıldığı için, tezin bilimsel çalıģmalara katkı sağlayacağı inancındayım. Ayrıca, bundan sonra da bu konuyla ilgili çalıģmalar yapılarak tezimde ortaya çıkabilecek eksikliklerin giderileceğini umut ediyorum. Bu tez 18.07.2011 tarihinde Prof. Dr. Mehmet AYAN baģkanlığında Prof. Dr. KürĢad N. TURANBOY, Prof. Dr. Ömer ULUKAPI, Prof. Dr. Mustafa AVCI ve Doç. Dr. Süleyman YALMAN tarafından oybirliği ile kabul edilmiģtir. Bana bu çalıģmamda sabırla tahammül gösterip, tezimi yönlendiren, takip eden ve tezime katkılarda bulunan, asistanı olmaktan büyük gurur duyduğum, her zaman kendisini örnek aldığım değerli hocam Prof. Dr. Mehmet AYAN a teģekkürü bir borç bilirim. Mesleğe ilk baģladığım günden beri asistanlığını yaptığım, desteğini hep yanımda hissettiğim, her sıkıntımda yanımda olan hocam Prof. Dr. Kürşad N. TURANBOY a tezim ile ilgili destekleri için teģekkür ederim. Ayrıca asistanı ve doktora öğrencisi olmaktan onur duyduğum, bilimsel çalıģmalarımda ve hayatımda desteğini her zaman hissettiğim hocam Yrd. Doç. Dr. Nurşen AYAN a minnetlerimi sunarım. Almanca öğrenimim konusunda bana çok büyük emeği geçen hocam Erdem KARABULUT a teģekkür ederim. Tez kaynaklarına ulaģmamda emeği geçen arkadaģım Av. Selin Sert CANPOLAT a, Almanya da bulunan kaynaklara ulaģmamı sağlayan Hilal ÜNAL a, tezimin konusu itibariyle tıp bilgilerinden yararlandığım Özel Konya Kızılay Hastanesi Tüp Bebek Merkezi Doktoru Mustafa ULUSOY a ve Özel Konya Farabi Hasta-
IV nesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Uzmanı Dr. Aynur BACAK a verdiği bilgilerden dolayı teģekkür ederim. Son olarak sevgilerini ve desteklerini bana her zaman hissettiren canım anne babama ve canım ağabeyime sonsuz Ģükranlarımı bildiririm. Bu konu ile ilgilenen herkese faydalı olması dileğiyle Selçuklu, 2011 Yasemin EROL
Öğrencinin V T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Yasemin EROL Numarası 064133001009 Ana Bilim / Bilim Dalı ÖZEL HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Mehmet AYAN Tezin Adı Yapay Döllenme Yöntemleri ve TaĢıyıcı Annelik ÖZET Yapay döllenme yöntemleri de teknolojinin geliģmesine paralel olarak hızla geliģmektedir. Türkiye de yapay döllenme yöntemleri sadece eģler arasında gerçekleģmekte ve aynı zamanda sadece eģlerin üreme hücreleri kullanılmaktadır. Ancak Türk vatandaģı olup da yurt dıģında farklı yapay döllenme yöntemlerine baģvuran insanlar da bulunmaktadır. Bu durumda da dünyaya gelen çocuk ile anne ve baba arasında soybağı hukuku alanında sorunlar ortaya çıkmaktadır. Bu yöntemlerle bir çocuğun birden fazla anne ya da babası olabilmektedir. Medeni Kanun a göre bir çocuğun annesi onu doğuran kadındır. Ancak yapay döllenme yöntemleri ile bir çocuğu doğuran kadın o çocuğun genetik annesi olmayabilir. Türkiye deki en büyük eksiklik bu konuya iliģkin yasal bir düzenlemenin olmamasıdır. Yapay döllenme yöntemleri çocuksuz çiftlerin çocuk arzularını giderirken istenmeyerek de olsa kötü sonuçlara yol açabilecektir. Evli bir çiftin yapay döllenmeye yönelik bir merkeze gittikten sonra döllenen embriyoların karıģması ya da spermin
VI yanlıģ kadının rahmine enjekte edilmiģ olması veya evli olmayan kiģilere ait sperm ve yumurtaların döllendirilmiģ olması ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Bu durum dahi yapay döllenme tekniklerinin hukuki açıdan ne kadar önemli olduğunun büyük bir göstergesidir. Bu yöntemler sadece soybağı hukuku alanında değil kiģilik hukuku, ceza hukuku ve miras hukuku alanında da yeni sorunlar ortaya çıkarmıģtır.
Öğrencinin VII T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Adı Soyadı Yasemin EROL Numarası 064133001009 Ana Bilim / Bilim Dalı ÖZEL HUKUK Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tez DanıĢmanı Prof. Dr. Mehmet AYAN Tezin Almanca Adı Künstliche Befruchtungsmethoden und Tragemutterschaft INHALTSANGABE Auch die künstliche Befruchtungsmethoden entwickeln sich parallel mit der technologischen Entwicklungen. In der Türkei werden die künstliche Befruchtungsmethoden nur zwischen den Ehepaaren verwirklicht und es wird auch nur die Keimzellen der Ehepaaren benutzt. Aber es gibt auch Personen, die zur türkische Staatsbürgerschaft gehören und die sich in einem fremden Land zu einer anderen künstlichen Befruchtungsmethode bewerben. Auch in diesem Fall kommen, zwischen dem Kind und seinem Mutter und Vater, im Abstammungsrecht Bereich Probleme vor. Mit diesen Methoden kann ein Kind, mehrere Mütter oder Väter haben. Laut Zivilgesetzbuch ist die Mutter eines Kindes, die Frau, die es auf die Welt gebracht hat. Aber mit den künstlichen Befruchtungsmethoden, kann eine Frau, die das Kind geboren hat, nicht die genetische Mutter sein. In der Türkei ist der größte Mangel, dass keine rechtliche Regelung zu dieser Thema gibt. Methoden der künstlichen Befruchtung erfüllt einerseits die Willen der Ehepaare ohne Kinder, andererseits verursachen sie wiederwillig schlechte Folgen. Nachdem die Ehepaare ins Befruchtungszentrum gehen, soll nicht außer Acht gelas-
VIII sen werden, dass die befruchtete Embryo vermischt werden oder dass das Sperma in die Gebärmutter der falschen Frau injiziert wird oder die Möglichkeit dass die Eizellen und Spermen, die zu unverheiratete Personen gehören, befruchtet werden. Auch dieser Situation ist ein großes Zeichen dafür, wie wichtig der Befruchtungstechnik im Hinblick aufs Recht ist. Diese Methoden verursachen, nicht nur in der Bereich der Abstammungsrecht, sondern auch in der Persönlichkeitsrecht, Strafrecht und Erbrecht Bereichen neue Probleme.
IX ĠÇĠNDEKĠLER BĠLĠMSEL ETĠK SAYFASI... I DOKTORA TEZĠ KABUL FORMU... Hata! Yer iģareti tanımlanmamıģ. ÖN SÖZ... II ÖZET... V INHALTSANGABE... VII ĠÇĠNDEKĠLER... IX KISALTMALAR... XX GĠRĠġ... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNE ĠLĠġKĠN TEMEL KAVRAMLAR, YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN TARĠHÎ GELĠġĠMĠ, TÜRK HUKUKUNDAKĠ VE DĠĞER HUKUKLARDAKĠ DURUMU, TERCĠH NEDENLERĠ 1. GENEL OLARAK... 4 2. YAPAY DÖLLENME (AġILAMA)... 11 I- KAVRAM... 11 II- YAPAY DÖLLENMENĠN ÇEġĠTLERĠ... 14 A) HOMOLOG DÖLLENME... 15 1- Kavram... 15 2- Ölümden Sonra Döllenme... 16 a) Kavram... 16 b) Ölen KiĢinin ġahısvarlığı Hakları... 18 c) Malvarlığı ve Miras Hukukundaki Haklar... 19 3- YaĢam Ortaklığında Homolog Döllenme... 20
X B) HETEROLOG DÖLLENME... 22 1- Kavram... 22 2- Heterolog Döllenmenin ÇeĢitleri... 24 a) KarıĢık Döllenme... 24 b) Ölümden Sonra Heterolog Döllenme... 25 c) YaĢam Ortaklığında Heterolog Döllenme... 25 3. YUMURTA NAKLĠ... 26 I- KAVRAM... 26 II- YUMURTA NAKLĠNDE ANNELĠK ÇÖZÜMLERĠ... 27 III- YUMURTA VERĠCĠSĠNDE VE YUMURTA ALICISINDA ARANAN ġartlar... 30 A) YUMURTA VERĠCĠSĠNDE ARANAN ġartlar... 30 B) YUMURTA ALICISINDA ARANAN ġartlar... 30 IV- YUMURTA PAYLAġIMI... 31 4. in vivo EMBRĠYO NAKLĠ... 32 I- KAVRAM... 32 II- in vivo EMBRĠYO NAKLĠNĠN ORTAYA ÇIKIġ ġekġllerġ... 33 A) KOCANIN SPERMLERĠNĠN YABANCI KADIN RAHMĠNE NAKLĠ ĠLE OLUġAN EMBRĠYONUN EVLĠ KADINA NAKLĠ... 33 B) EVLĠ KARI KOCA ĠLĠġKĠSĠNDEN OLUġAN EMBRĠYONUN EVLĠ OLMAYAN BĠR KADINA NAKLĠ... 33 C) EVLĠ KARI KOCA ĠLĠġKĠSĠNDEN OLUġAN EMBRĠYONUN EVLĠ BAġKA BĠR KADINA NAKLĠ... 33 III- DONDURULMUġ EMBRĠYO... 34 5. in vitro EMBRĠYO NAKLĠ (TÜP BEBEK)... 36 I- KAVRAM VE TÜRKĠYE DEKĠ YASAL DÜZENLEME... 36 II- in vitro EMBRĠYO NAKLĠNĠN ORTAYA ÇIKIġ ġekġllerġ... 40
XI A) DÖLLENDĠRĠLEN ÜREME HÜCRELERĠNĠN EVLĠLĠK BĠRLĠĞĠ ĠÇĠNDE OLANLARA AĠT OLMASI... 40 B) DÖLLENDĠRĠLEN ÜREME HÜCRELERĠNĠN EVLĠLĠK BĠRLĠĞĠ ĠÇĠNDE OLMAYANLARA AĠT OLMASI... 40 6. TAġIYICI ANNELĠK... 41 I- KAVRAM... 41 II- TAġIYICI ANNELĠĞĠN ÇEġĠTLERĠ... 45 A) YEDEK ANNELĠK... 47 B) ÖDÜNÇ VE KĠRALIK ANNELĠK... 47 III- TAġIYICI ANNELĠKTE ANNELĠK ÇÖZÜMLERĠ... 48 7. YENĠ YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠ... 50 I- GIFT YÖNTEMĠ... 50 II- ZIFT YÖNTEMĠ... 51 III- MĠKROENJEKSĠYON YÖNTEMĠ... 51 8. KLONLAMA (KOPYALAMA)... 52 I- KAVRAM... 52 II- KLONLAMA ĠLE ĠLGĠLĠ YASAL DÜZENLEMELER... 54 III- KLONLAMA ĠLE ĠLGĠLĠ YARGILAR... 55 9. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN TARĠHÎ GELĠġĠMĠ... 60 I- HAYVANLARDA YAPAY DÖLLENME... 60 II- ĠNSANLARDA YAPAY DÖLLENME... 61 10. TÜRK HUKUKUNDAKĠ DURUM... 63 11. DĠĞER HUKUKLARDAKĠ DURUM... 68 I- GENEL OLARAK... 68 II- ĠSVĠÇRE... 71 III- ALMANYA... 74 IV- AMERĠKA BĠRLEġĠK DEVLETLERĠ... 77 V- ĠNGĠLTERE... 79
XII VI- FRANSA... 81 VII- AVUSTURYA... 82 VIII- YUNANĠSTAN... 83 IX- AVRUPA KONSEYĠ TAVSĠYE KARARLARI... 86 A) AVRUPA KONSEYĠ PARLAMENTERLER MECLĠSĠNĠN GENETĠK MÜHENDĠSLĠĞĠ HAKKINDA 934 SAYILI TAVSĠYE KARARI... 86 B) AVRUPA KONSEYĠ PARLAMENTERLER MECLĠSĠNĠN ĠNSAN EMBRĠYOSU VE CENĠNLERĠNĠN TANI, TEDAVĠ ĠLE BĠLĠMSEL, SINAĠ VE TĠCARĠ AMAÇLAR ĠÇĠN KULLANILMASI HAKKINDAKĠ 1046 SAYILI TAVSĠYE KARARI... 86 C) AVRUPA KONSEYĠ PARLAMENTERLER MECLĠSĠNĠN BĠLĠMSEL ARAġTIRMADA ĠNSAN EMBRĠYOSU VE CENĠNLERĠNĠN KULLANILMASINA ĠLĠġKĠN 1100 SAYILI TAVSĠYE KARARI... 90 X- DÜNYA TABĠPLER BĠRLĠĞĠ ĠN VĠTRO DÖLLENME VE EMBRĠYO NAKLĠ BĠLDĠRĠSĠ... 92 12. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN TERCĠH NEDENLERĠ... 93 I- KISIRLIK... 93 A) KAVRAM... 93 B) KISIRLIK NEDENLERĠ... 94 1- Kadınlarda Kısırlık Nedenleri... 94 2- Erkeklerde Kısırlık Nedenleri... 94 C) YAPAY DÖLLENME TEKNĠKLERĠNĠ GEREKTĠREN NEDENLER... 94 1- in vivo ve in vitro Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 95 a) in vivo Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 95 b) in vitro Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 95 2- Homolog ve Heterolog Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 95
XIII a) Homolog Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 95 b) Heterolog Döllenmeyi Gerektiren Nedenler... 96 II- DĠĞER NEDENLER... 96 ĠKĠNCĠ BÖLÜM YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN DEĞĠġĠK GÖRÜNÜMLERĠ, SPERM VE YUMURTA VERĠCĠSĠNĠN ANONĠM OLMASI, ÇOCUĞUN SOYBAĞINI BĠLME HAKKI, YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN KĠġĠLĠK HAKLARI, BOġANMA, MĠRAS VE CEZA HUKUKU AÇISINDAN ÖNEMĠ 13. GENEL OLARAK... 97 14. ANNENĠN EVLĠ OLMAMASININ YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ... 98 I- BAġKASININ YUMURTASI ĠLE SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 98 II- BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 99 15. ANNENĠN EVLĠ OLMASININ YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠ ÜZERĠNDEKĠ ETKĠSĠ... 99 I- KENDĠ YUMURTASI ĠLE BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 99 II- III- BAġKASININ YUMURTASI ĠLE KENDĠ KOCASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 100 BAġKASININ YUMURTASI ĠLE BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 101 16. TAġIYICI ANNELĠK SÖZLEġMESĠ... 102 I- TAġIYICI ANNELĠĞĠN GÖRÜNÜM ġekġllerġ... 102 A) ANNE OLMAK ĠSTEYEN KĠġĠNĠN KENDĠ YUMURTASI ĠLE KENDĠ KOCASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 102 B) EVLĠ OLMAYAN ANNENĠN KENDĠ YUMURTASI ĠLE BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 103
XIV C) ANNE OLMAK ĠSTEYEN KĠġĠNĠN KENDĠ YUMURTASI ĠLE BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 103 D) BAġKASININ YUMURTASI ĠLE KENDĠ KOCASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 104 E) BAġKASININ YUMURTASI ĠLE BAġKASININ SPERMĠNĠN KULLANILMASI... 104 II- III- IV- TAġIYICI ANNELĠK SÖZLEġMESĠNĠN ġeklġ VE HUKUKĠ NĠTELĠĞĠ... 105 TAġIYICI ANNELĠK SÖZLEġMESĠNĠN HUKUKĠ GEÇERLĠLĠĞĠ VE SONUÇLARI... 107 TAġIYICI ANNELĠK SÖZLEġMESĠNDE TARAFLARIN YÜKÜMLÜLÜKLERĠ... 111 A) TAġIYICI ANNENĠN YÜKÜMLÜLÜKLERĠ... 111 1- TaĢıyıcı Annenin Yapay Döllenmenin GerçekleĢtirilmesine Ġzin Vermesi... 111 2- TaĢıyıcı Annenin Sağlığına Özen Göstermesi... 112 3- TaĢıyıcı Annenin Çocuğu Teslim Etmesi... 112 B) ÇOCUĞU ĠSTEYEN ANNE VE BABANIN YÜKÜMLÜLÜKLERĠ... 114 1- Ücret Ödenmesi... 114 2- Masrafların KarĢılanması... 114 3- Çocuğun Teslim Alınması... 114 V- TAġIYICI ANNELĠK SÖZLEġMESĠNĠN SONA ERMESĠ... 115 A) SÖZLEġMENĠN ĠFASI... 115 B) DÖNME... 115 C) SÖZLEġMENĠN GERĠ ALINMASI... 115 D) FESĠH... 116 E) GEBELĠĞĠN SONLANDIRILMASI... 116 F) CENĠNĠN ÖLÜMÜ... 117
XV G) TARAFLARIN ÖLÜMÜ... 117 1- TaĢıyıcı Annenin Ölümü... 117 2- Anne Baba Olmak Ġsteyen KiĢilerin Ölümü... 118 17. EġLERĠN ĠSTEĞĠ DIġINDA YAPAY DÖLLENME TEKNĠKLERĠNĠN GERÇEKLEġMESĠ... 118 I- DÖLLENMĠġ YUMURTANIN YANLIġ KĠġĠNĠN RAHMĠNE YERLEġTĠRĠLMESĠ... 118 II- EġLERE AĠT OLMAYAN YUMURTA VE SPERMĠN DÖLLENMĠġ OLMASI... 119 A) DÖLLENMĠġ YUMURTANIN, YUMURTA SAHĠBĠ OLAN KADININ RAHMĠNE YERLEġTĠRĠLMESĠ... 120 B) DÖLLENMĠġ YUMURTANIN YUMURTA SAHĠBĠ DIġINDA BĠR KADININ RAHMĠNE YERLEġTĠRĠLMESĠ... 120 18. SPERM VE YUMURTA VERĠCĠSĠNĠN ANONĠM OLMASI VE ÇOCUĞUN SOYBAĞINI BĠLME HAKKI... 120 19. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN KĠġĠLĠK HAKLARI AÇISINDAN ÖNEMĠ... 126 20. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN BOġANMA HUKUKU AÇISINDAN ÖNEMĠ... 129 21. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN MĠRAS HUKUKU AÇISINDAN ÖNEMĠ... 130 22. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN HEKĠMĠN HUKUKĠ SORUMLULUĞU AÇISINDAN ÖNEMĠ... 134 23. YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN CEZA HUKUKU AÇISINDAN ÖNEMĠ... 138 I- YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN KĠġĠYE KARġI ĠġLENEN SUÇLAR AÇISINDAN ÖNEMĠ... 139 II- YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN AĠLE ĠLE ĠLGĠLĠ SUÇLAR AÇISINDAN ÖNEMĠ... 142
XVI ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠYLE DÜNYAYA GELEN ÇOCUĞUN SOYBAĞININ HÜKÜM VE SONUÇLARI 24. GENEL OLARAK... 144 25. HOMOLOG DÖLLENMEDE SOYBAĞI... 145 I- MEDENĠ KANUN DAKĠ DÜZENLEMEYE GÖRE SOYBAĞI... 146 A) ANNE YÖNÜNDEN SOYBAĞI... 146 B) BABA YÖNÜNDEN SOYBAĞI... 146 II- ÖLÜM SONRASI HOMOLOG DÖLLENMEDE SOYBAĞI... 148 26. HETEROLOG DÖLLENMEDE SOYBAĞI... 154 I- HETEROLOG DÖLLENMEYE EġĠN RIZASININ BULUNMASI DURUMUNDA SOYBAĞI... 155 II- HETEROLOG DÖLLENMEYE EġĠN RIZASININ BULUNMAMASI DURUMUNDA SOYBAĞI... 158 27. YUMURTA NAKLĠNDE SOYBAĞI... 159 28. in vivo EMBRĠYO NAKLĠNDE SOYBAĞI... 161 I- DONDURULMUġ EMBRĠYOLARDA SOYBAĞI... 161 II- ÜÇÜNCÜ KĠġĠLERE AĠT EMBRĠYOLARDA SOYBAĞI... 163 29. in vitro EMBRĠYO NAKLĠNDE SOYBAĞI... 164 30. TAġIYICI ANNELĠKTE SOYBAĞI... 164 I- EġLERĠN YUMURTA VE SPERMĠNĠN KULLANILMASINDA SOYBAĞI... 168 II- KOCAYA AĠT SPERM KULLANILMASINDA SOYBAĞI... 170 III- KADINA AĠT YUMURTA KULLANILMASINDA SOYBAĞI... 171 IV- EġLERE AĠT OLMAYAN SPERM VE YUMURTA KULLANILMASINDA SOYBAĞI... 171 31. ANNENĠN TESPĠTĠ... 172
XVII I- ANNENĠN TESPĠTĠNĠ SAĞLAYAN GÖRÜġLER... 172 A) DOĞUMU ÜSTÜN KABUL EDEN GÖRÜġ... 173 B) KAN BAĞINI ÜSTÜN KABUL EDEN GÖRÜġ... 181 II- ANNE TARAFINDAN SOYBAĞININ REDDĠ... 184 A) SOYBAĞININ REDDĠ DAVASI... 184 B) SOYBAĞININ REDDĠ DAVASININ TARAFLARI... 185 1- Davacı... 185 a) Biyolojik Anne... 185 b) Genetik Anne... 186 c) Çocuk... 189 d) Biyolojik Annenin Kocası... 191 e) Genetik Annenin Kocası ve Genetik Baba... 191 f) Diğer Ġlgililer... 192 2- Davalı... 192 C) YETKĠLĠ VE GÖREVLĠ MAHKEME... 192 D) DAVADA ĠSPAT... 192 E) DAVANIN AÇILABĠLECEĞĠ SÜRE... 193 F) HÜKMÜ... 194 III- TANIMA... 194 IV- ANNELĠK DAVASI... 195 32. BABANIN TESPĠTĠ... 195 I- BABA TARAFINDAN SOYBAĞININ REDDĠ... 197 A) SOYBAĞININ REDDĠ DAVASI... 197 1- Kocanın Rızasının Bulunmaması Durumunda Soybağının Reddi... 198 2- Kocanın Rızasının Bulunması Durumunda Soybağının Reddi... 199 a) Sperm BağıĢına Rıza... 199
XVIII b) TaĢıyıcı Anneliğe Rıza... 203 c) Yapay Döllenmeye, Kendisinden Alınacak Spermlerin Kullanılması ġartıyla Rıza... 204 B) SOYBAĞININ REDDĠ DAVASININ TARAFLARI... 205 1- Davacı... 205 a) TaĢıyıcı Annenin Kocası... 205 b) Genetik Annenin Kocası... 205 c) Genetik Baba... 206 d) Çocuk... 207 e) TaĢıyıcı Anne ve Genetik Anne... 208 f) Diğer Ġlgililer... 208 2- Davalı... 208 C) YETKĠLĠ VE GÖREVLĠ MAHKEME... 209 D) DAVADA ĠSPAT... 209 E) DAVANIN AÇILABĠLECEĞĠ SÜRE... 211 F) HÜKMÜ... 212 II- TANIMA... 213 A) KAVRAM... 213 B) HUKUKĠ NĠTELĠĞĠ... 213 C) ġartlari... 215 1- Esasa ĠliĢkin ġartlar... 215 a) Tanıyanın Baba Olması... 215 b) Çocuğun Tanınmasına Engel Bulunmaması... 216 2- ġekle ĠliĢkin ġartlar... 217 a) Nüfus Memuruna Yazılı BaĢvuru... 217 b) Mahkemeye Yazılı BaĢvuru... 217 c) Resmi Senet... 218 d) Vasiyetname... 218
XIX D) TANIMANIN BUTLANI... 218 E) TANIMANIN ĠPTALĠ DAVASI... 219 1- Davanın Tarafları... 219 a) Davacı... 219 b) Davalı... 220 2- Yetkili ve Görevli Mahkeme... 220 3- Davanın Açılabileceği Süre... 220 4- Davada Ġspat... 221 5- Hükmü... 221 III- BABALIK DAVASI... 221 A) DAVANIN KONUSU... 221 B) DAVANIN TARAFLARI... 222 1- Davacı... 222 2- Davalı... 224 C) YETKĠLĠ VE GÖREVLĠ MAHKEME... 224 D) DAVADA ĠSPAT... 224 E) DAVANIN AÇILABĠLECEĞĠ SÜRE... 225 F) HÜKMÜ... 226 SONUÇ... 228 BĠBLĠYOGRAFYA... 233
XX KISALTMALAR ABD. ABGB. Abs. AcP. AD. AĠHS. Anh. Art. AÜHFD. AÜEHFD. AÜSBFD. AY. AYMK. BGB. BGE. BGHZ. BVerG. BK. : Ankara Barosu Dergisi : Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (Avusturya Medeni Kanunu) : Absatz : Archiv für die civilistische Praxis : Adalet Dergisi : Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi : Anhang : Artikel : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi : Anayasa : Anayasa Mahkemesi Kararı : Bürgerliches Gesetzbuch (Alman Medeni Kanunu) : Entscheidungen des Schweizerischen Bundesgerichts (Ġsviçre Federal Mahkemesi Kararları) : Entscheidungen des Bundesgerichtshofs in Zivilsachen (Alman Federal Mahkemesi Kararları) : Bundesverfassungsgericht : Borçlar Kanunu
XXI bkz. BV. : bakınız : Bundesverfassung C. : Cilt Cc. dn. DNA. DÜHFD. : Code civil (Fransız Medeni Kanunu) : dipnot : Deoksirübo Nükleik Asit : Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi E. : Esas EBD. Einf. ET. EÜHFD. : EskiĢehir Barosu Dergisi : Einführung : Embriyo Transferi : Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi f. : fıkra FamRZ. FMEdG. GIFT. GÜHFD. HD. HGK. HIV. HPD. : Zeitschrift für das gesamte Familienrecht : Fortpflanzungsmedizingesetz : Gamet Ġntrafallopian Transfer : Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Hukuk Dairesi : Hukuk Genel Kurulu : Human Immunodeficiency Virus : Hukuki Perspektifler Dergisi
XXII ICSI. ĠBD. ĠMK. ĠÜHFM. ĠVF. ĠzBD. JA. JZ. : Intra Cytoplazmatik Sperm Enjeksiyonu : Ġstanbul Barosu Dergisi : Ġsviçre Medeni Kanunu : Ġstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası : Ġn Vitro Fertilizasyon : Ġzmir Barosu Dergisi : Juristische Arbeitsblätter : Juristenzeitung K. : Karar KHukA. krģ. LpartG. : Kamu Hukuku ArĢivi : karģılaģtırınız : Lebenspartnerschaftgesetz m. : madde MDR. MedR. MK. NJW. : Monatsschrift für deutsches Recht : Medizin Recht : Medeni Kanun : Neue Juristische Wochenschrift N. : Numara/ Nummer NHK. NK. NVwZ. : Nüfus Hizmetleri Kanunu : Noterlik Kanunu : Neue Zeitschrift für Verwaltungsrecht
XXIII PartG. PROST. PStG. Rn. Rd. Rz. : Partnerschaftsgesetz : Pronuclear Stage Transfer : Personenstandsgesetz : Randnummer : Rand : Randziffer S. : Sayı s. : sayfa/seite sec. SJZ. SPR. SÜHFD. TCK. TET. TNBD. UPA. ÜYTE. vb. vd. VersR. : section : Schweizerische Juristen Zeitung : Schweizerisches Privatrecht : Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi : Türk Ceza Kanunu : Tubal Embriyo Transfer : Türkiye Noterler Birliği Dergisi : Uniform Parentage Act (Ebeveyne ĠliĢkin Yeknesak Kanun) : Üremeye Yardımcı Tedavi Yöntemleri : ve benzeri : ve devamı : Versicherungsrecht Y. : Yıl
XXIV YD. YKD. ylt. ZBJV. ZGB. ZIFT. Ziff. ZPO. ZRP. ZStV. : Yargıtay Dergisi : Yargıtay Kararları Dergisi : yüksek lisans tezi : Zeitschrift des Bernischen Juristenvereins : Schweizerisches Zivilgesetzbuch (Ġsviçre Medeni Kanunu) : Zigot Intrafallopian Transfer : Ziffer : Zivil Prozess Ordnung (Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu) : Zeitschrift für Rechtspolitik : Zivilstandsverordnung
GĠRĠġ Teknolojinin geliģmesi ile yapay döllenme yöntemleri de hızla geliģmektedir. Ülkeden ülkeye değiģen toplumların temel yapısı ahlak anlayıģıyla birlikte bu yöntemlere ıģık tutmaktadır. Türkiye deki yasal düzenlemeye göre yapay döllenme yöntemleri sadece eģler arasında gerçekleģmekte ve aynı zamanda sadece eģlerin üreme hücreleri kullanılmaktadır. Ancak Türk vatandaģı olup yurt dıģında farklı yapay döllenme yöntemleri deneyen insanlar da bulunmaktadır. Örneğin bazı kadınlar Amerika BirleĢik Devletleri ndeki sperm bankalarına baģvurarak buradan elde edilen spermler yoluyla babası belli olmayan çocuklar dünyaya getirmektedirler. Bu durumda dünyaya gelen çocuğun ileride yaģayacağı sorunlarla topluma ne kadar faydalı olabileceği de tartıģılmaya değerdir. Ayrıca toplumun bu bireye olan bakıģı sorunları daha da artırabilir. BaĢka bir örnek verilecek olursa, çocuk doğurma yeteneğinden yoksun kadınların Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ne giderek yumurta nakli yoluyla çocuk sahibi olduğu da bir gerçektir. Burada da ortaya çıkacak olan sonuç verilen ilk örnekten farklı olmayacaktır. Bu tip olaylar sonucu bir çocuk hem genetik anneye, hem de onu doğuran biyolojik anneye sahip olacaktır. Yine bir örnek daha verilecek olursa, Türkiye de maddi sıkıntılar nedeniyle taģıyıcı anne olmak istediğini belirten kadınlarla da karģılaģılmıģtır. Bazen de sadece fiziksel değiģime uğramamak adına (!) taģıyıcı annelik yöntemlerine baģvurulabilmektedir. Verilen örnekler yapay döllenme yöntemlerinin sadece tıbbi bir zorunluluğun ortaya çıkması durumunda uygulanması gerektiğini göstermektedir. Farklı yapay döllenme yöntemleri neticesinde bir çocuğun birden fazla anne ve babası ortaya çıkabilmektedir. Bu durum kiģiler hukuku, soybağı hukuku, miras hukuku ve ceza hukuku açısından sorunları da beraberinde getirmektedir. Sperm bankalarında ya da yumurta nakillerinde uygulanan kurallardan biri olan vericinin anonimliği de gündeme gelen bir diğer sorundur. Bir taraftan anonimlik kuralı iģlerken, diğer taraftan dünyaya gelen bir çocuğun soybağını bilme hakkının var olduğu kuralının nasıl iģleyeceği tartıģılabilir. Çocuğun soybağını bilme hakkı en
2 temel Ģahsiyet hakları içerisinde yer almaktadır. Öyleyse kimsenin soybağını öğrenme hakkı elinden alınamamalıdır. Ġnsanların çocuk sahibi olmak adına gerek kanunlara uymayan gerekse etik olmayan yöntemlere baģvurmak yerine evlat edinmenin özendirilmesi de toplumsal bir görev olarak düģünülebilir. Yapay döllenme yöntemleri çocuksuz eģlerin çocuk arzularını giderirken istenmeyerek de olsa kötü sonuçlara yol açabilecektir. Örneğin evli bir çiftin yapay döllenme tedavisine yönelik bir merkeze gittikten sonra döllenen embriyoların karıģması ya da spermin yanlıģ kadının rahmine enjekte edilmiģ olması veya evli olmayan kiģilere ait sperm ve yumurtaların döllendirilmiģ olma ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Ġhtimal düģük gibi görünse de böyle bir sonucun olmayacağı anlamına gelmez. Bu durum dahi yapay döllenme tekniklerinin hukuki açıdan ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. GeliĢen bu yapay döllenme yöntemleri, soybağının tespit edilmesinde yeni kuralları gündeme getirebilir. Hatta hukuki çevrelerce anne açısından dahi soybağının tespiti konuģulmaya baģlanmıģtır. GerçekleĢen bu olaylar ilerleyen yıllarda yeni yapay döllenme yöntemlerinin ortaya çıkacağına iģaret etmektedir. Bu da toplumların yeni hukuki sorunlara gebe olacağının bir göstergesidir. DüĢünülecek olursa bundan yüz sene önce kimse heterolog döllenme, yumurta nakli ya da taģıyıcı annelik kavramlarını belki duymamıģtı. Belki bir yüz sene sonra da bugün adı hiç duyulmamıģ yeni yöntemler ortaya atılacaktır. Ortaya çıkan bu teknik geliģmeler ve hukuki sorunlar artık Türkiye de de kendini göstermeye baģlamıģtır. Dolayısıyla bu konunun baģlı baģına incelenmesi zorunluluğu doğmuģtur. Gelecekte de yeni yeni hukuki sorunlar ortaya çıkmaya devam edecek ve bu durum yeni çalıģmaları beraberinde getirecektir. Bu çalıģma üç bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde öncelikle yapay döllenme yöntemlerinin neler olduğu ve ne Ģekilde ortaya çıktıkları, tarihî geliģimi Türkiye de ve diğer ülkelerde konuya iliģkin ne tür geliģmeler olduğu ve son olarak da bu yöntemlere baģvurulma nedenleri ele alınacaktır.
3 Tezin ikinci bölümünde ise heterolog döllenme, yumurta nakli, bir kadından diğer kadına embriyo nakli ve tüpte döllenme yöntemlerine bağlı olarak ne tür soybağı olasılıklarının oluģacağı anlatılacaktır. Daha sonra bir üst kavram olan taģıyıcı annelik ve çeģitleri olan yedek annelik, ödünç annelik ve kiralık annelik ele alınacaktır. Burada sperm ve yumurta vericilerinin anonimliği kuralı ele alındıktan sonra bu kuralla birlikte çocuğun soybağını bilme hakkının nasıl birlikte iģleyeceği incelenecektir. TaĢıyıcı annelik de bir yapay döllenme yöntemidir. Ancak, önemi ve güncelliği nedeniyle taģıyıcı anneliği ayrı bir baģlık altında incelemek daha uygun olacaktır. Ayrıca yapay döllenme yöntemleri kiģilik hakkı, boģanma hukuku, miras hukuku ve ceza hukuku boyutlarıyla da ele alınacaktır. Bu yöntemler karģısında bir çocuğun genetik annesi, doğuran annesi, taģıyıcı annesi vb. olmak üzere birden fazla anne ve buna bağlı olarak da baba figürleri ortaya çıkmaktadır. Bu durumda da bir hayli karıģık soybağı ve buna paralel olarak miras hukuku problemleri ortaya çıkacaktır. Bu sorunları netliğe kavuģturmanın yolları olan anne ve babanın soybağını reddetme, tanıma ve anneliğe ve babalığa hüküm olasılıkları üzerinde durmak gerekmektedir. Son bölümde özetle bunlar anlatılacaktır.
BĠRĠNCĠ BÖLÜM YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNE ĠLĠġKĠN TEMEL KAVRAMLAR, YAPAY DÖLLENME YÖNTEMLERĠNĠN TARĠHÎ GELĠġĠMĠ, TÜRK HUKUKUNDAKĠ VE DĠĞER HUKUKLARDAKĠ DURUMU, TERCĠH NEDENLERĠ 1. GENEL OLARAK Tıp alanındaki yeni geliģmeler, kiģiler, aile ve soybağı hukukuna iliģkin bu güne kadar oluģan görüģleri değiģtirmiģ; hukuk, tıp ve din adamlarını yeni ve çok boyutlu sorunlarla karģı karģıya getirmiģtir 1. Yapay döllenmenin çeģitli görünümleri, sperm bankaları, embriyonun annesinden baģka bir kadının rahminde geliģtirilebilmesi, tıbben yardım edilen üreme teknikleri, üreme amaçlı klonlama hukuki açıdan sorun olmaya baģlamıģtır 2. Yapay döllenme yöntemleri ile hukuk ilkeleri değiģim göstermiģtir. Örneğin bir tüp bebek olayı, çocuğun sağ doğmak Ģartıyla anne rahmine düģtüğü anda, hak ehliyetinden yararlanabileceği kuralını değiģtirmiģtir. Çünkü tüp bebek tekniğinde, döllenme, kadının rahminde değil (in vivo), tüp içinde (in vitro) gerçekleģmiģtir 3. Burada farklı çözüm yolları ortaya atılmıģtır. Ġlk olarak MK. m. 27 f. 2 nin sözüne bağlı kalarak, henüz ana rahmine düģmemiģ olan embriyoların hak ehliyetinden yararlanamaması gerekir. Ġkinci olarak, Medeni Kanun un anılan hükmünü geniģ yorumlayarak ve hak ehliyetinden, henüz ana rahmine nakledilmemiģ olan embriyoların da yararlanmasını kabul etmek, son olarak da Medeni Kanun da bir boģluk bulunduğunu ve bunun hâkim tarafından doldurulmasını kabul etmek mümkün olacaktır 4. 1 2 3 4 Özsunay, Ergun, Hayatın BaĢlangıcı ve Sonuna ĠliĢkin En Önemli Hukuksal Sorunlar, Bülent Davran a Armağan, Ġstanbul 1998, s. 4; Öztan, Bilge, Aile Hukuku, 5. Baskı, Ankara 2004, s. 515. Özsunay, Armağan, s. 4. Özsunay, Armağan, s. 4, dn. 1. Arpacı, Abdülkadir, KiĢiler Hukuku, 2. Baskı, Ġstanbul 2000, s. 9. Aynı fikir için bkz., Aytaç, Ġsmail, Yardımcı Üreme Tekniklerinin Hukuk ve Adli Tıp Açısından Ġncelenmesi, Ġstanbul Üniversitesi Adli Tıp Enstitüsü, ylt., Ġstanbul 2002, s. 26.
5 Doktrinde, Medeni Kanun da boģluk bulunduğunun kabul edilmesine gerek olmayıp, anılan hükmün geniģ yorumlanmasının yeterli olacağı ileri sürülmüģtür. Zira Medeni Kanun un açık hükmüne rağmen, hak ehliyetinin, sağ ve tam doğmak Ģartı ile embriyonun anne rahmine yerleģtirilmesinden önceki bir dönemde, in vitro (tüpte) aģamasından itibaren baģlatılması gerekir 5. KarĢı fikre göre, Medeni Kanun un açık hükmü karģısında, hak ehliyetinin embriyonun anne rahmine yerleģtirilmesinden önceki bir dönemde baģlatılması mümkün olmamalıdır. Çünkü yapay döllenme aģamasında, onlarca embriyo elde edilmekte ve bunlardan sadece bir veya birkaç tanesi anne rahmine yerleģtirilmektedir. Çok sayıda oluģturulan embriyoların, anne rahmine nakledilip edilmeyeceği veya hangilerinin nakledileceği henüz belli olmadığı için bu aģamada hak ehliyetinin söz konusu olmaması gerekir. Bu nedenle bu embriyolar sadece tam ve sağ doğmak Ģartıyla anne rahmine yerleģtirildikten sonra hak ehliyetine sahip olmalıdır 6. Kanaatimce de son görüģ isabetli bulunmaktadır. Zira henüz anne rahmine nakledilmemiģ bir embriyo için dünyaya gelme ihtimali gözükmemektedir. Babalık davasında MK. m. 302 f. 1 e göre Davalının, çocuğun doğumundan önceki üç yüzüncü gün ile yüz sekseninci gün arasında ana ile cinsel iliģkide bulunmuģ olması, babalığa karinedir. Yapay döllenme yöntemi neticesinde ortaya çıkan gebeliklerde bu karine ortadan kalkmaktadır 7. Yine MK. m. 288 f. 2 ye göre Ancak gebe kalma döneminde kocanın karısı ile cinsel iliģkide bulunduğu konusunda inan- 5 6 7 Oğuzman, Kemal/Seliçi, Özer/Oktay-Özdemir, Saibe, KiĢiler Hukuku, 9. Baskı, Ġstanbul 2009, s. 15. Böylelikle embriyo anne karnına yerleģtirilmeden önceki dönemde basit bir eģya veya anne ve babanın vücudu veya kiģiliklerine ait bir obje olmak durumundan kurtulmuģ olacaktır. Bkz., Oğuzman/Seliçi/Oktay-Özdemir, s. 15, dn. 15; Zevkliler, Aydın/Acabey, M. BeĢir/Gökyayla, K. Emre, Medeni Hukuk, 6. Baskı, Ankara 2000, s. 203; Yıldırım, Hülya Günel, Tıpta Yapay Döllenme ve Hukuki Sorunlar, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ylt., Ġstanbul 1996, s. 45. Ayan, Mehmet, Tıbbi Müdahalelerden Doğan Hukuki Sorumluluk, Ankara 1991, s. 196; Büyükay, Yusuf, Hekimlerin Embriyon Nakillerinde Hukuki Sorumluluğu, II. Sağlık Hukuku Kurultayı, Ankara 2009, s. 130; Büyükay, Yusuf, Ġstenmeden Dünyaya Gelen Çocukların Bakım Eğitim ve Tedavi Giderlerinin Tazmin Edilmesi Sorunu, Ġstanbul 2006, s. 15. Kamacı, Mahmut, Embriyon Nakillerinde OluĢan Nesep (Soybağı) Sorunları, II. Sağlık Hukuku Kurultayı, Ankara 2009, s. 94; Kamacı, Mahmut, Embriyo Transferi (Aktarımı) ve Ortaya Çıkan Soybağı Sorunları, YD, 2010, C: 36, S: 1 2, s. 62.