İKTİSAT. Erkan DEMİRBAŞ Doç.Dr.

İKTİSAT Erkan DEMİRBAŞ Doç.Dr. 1

BÖLÜM 7 TÜKETİCİ DENGESİ VE TALEP KARDİNAL YAKLAŞIM ORDİNAL YAKLAŞIM FARKSIZLIK EĞRİLERİ BÜTÇE DOĞRUSU TÜKETİCİ DENGESİ 2

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: Temel kavramlar: Fayda: Toplam Fayda: Bir malın tüm birimlerinin tüketilmesi sayesinde, bireyin ulaştığı haz ve tatmin. TU (Total Utility) Marjinal Fayda: İlave tüketimin (en son tüketim) toplam fayda üzerindeki etkisi (veya toplam faydadaki değişim) 3

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: Toplam fayda TU=f(Qa) TU: toplam fayda, Qa: a malından tüketilen miktar f:fonksiyon Tüketilen toplam miktarın kişiye sağladığı toplam fayda. 4

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: Marjinal fayda MU= TU/ Qa (A malındaki ilave tüketimin Toplam fayda üzerindeki etkisi). =Değişim (fark) operatörü Susadınız ve bir bardak su içtiniz. Size verdiği tatmini hayal edelim. Sonra ikinci bardağı içelim. Sonra üçüncü bardağı içelim. Her birinin sağladığı ilave fayda (MU) aynı mıdır? En fazla hazzı, tatmini, faydayı hangi bardak vermiştir? 5

TU İlave içilen suları düşünerek Fayda üzerindeki toplam etkisine (Toplam Fayda) etkisine bakalım. 1 2 3 4 5 6 Bardak su 6

Şimdi ek etkisine (Marjinal Fayda) etkisine bakalım. TU Bunun için Kutucukların büyüklüğüne dikkat edelim! Her kutucuk yeni (ilave) suyun faydasını veriyor 1 2 3 4 5 6 Bardak su 7

Viyana yı gezeniniz var mı? 1. ziyaret: çok mutlu oldum. Mükemmel bir şehir. Çok zevk aldım. Herkese öneririm. 2. ziyaret: mutlu oldum. Zevk aldım 3. ziyaret: Mutlu oldum. 4. ziyaret: Bu sokağı biliyorum. 5. ziyaret: Artık sıkılmaya başladım. 6. ziyaret: Lütfen bir daha bu şehre gelmeyelim. 7. ziyaret: Siz dolaşın ben Televizyon izleyeceğim. 8. ziyaret:!!! 8

Marjinal Fayda Toplam Faydada MeydanaGelen Degisme Tüketim Miktarda MeydanaGelen Degisme MU TU Q 9

X malının marjinal faydası demektir. MUx TUx Qx 10

Rakamsal İfadelerle TU ve MU Yenilen Elma Adedi Toplam Fayda (TUy) Marjinal Fayda ( TUy/ Qy) 0 0 0 1 10 10 2 18 8 3 24 6 4 28 4 5 30 2 6 30 0 7 28-2 8=(18-10)/1 6=(24-18)/1-2=(28-30)/1 11

Şimdi, 10 adet Ankara armutu satın aldığımızı, bunların yemeye başladığımızı düşünelim. Acaba, Toplam fayda ve marjinal fayda nasıl olacaktır? İki şekli birlikte çizelim. Yani toplam fayda ve marjinal faydayı bitlikte çizelim. 12

Soru(N)larım var: 1-Tüketici nerede tatmin düzeyine erişmiştir (doyuma ulaşmıştır)? 2-Tüketici doyuma ulaştığında Marjinal fayda hangi aşamadadır? 13

Özetle tüketim arttıkça, toplam fayda sürekli artar. Bir noktada doyuma ulaşır. Ve sonra fayda yerine zarar verir. Marjinal fayda ise sürekli azalır. Tüketici doyuma ulaştığında marjinal fayda sıfırdır. Hala tüketim devam ederse, marjinal fayda eksiye geçer (yani tüketimin insana olan zararını temsil eder). Marjinal faydanın sürekli azalmasına, Azalan Marjinal Fayda Kanunu denir. (veya Gossen Kanunu) 14

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: KARDİNAL Yaklaşım ORDİNAL Yaklaşım *Fayda ölçülür *Fayda ölçülmez TU, MU ölçülür (kıyaslanabilir) 1 kg tavuk eti= 36 fayda birimi (utilon) A, B den daha faydalıdır Tüketici dengesi, her mala harcanan son liranın sağladığı fayda eşit olunca sağlanır. 15

Tüketici Dengesi Kardinal ve Ordinal Yaklaşıma göre; Gelirin tümü harcandığında her bir mala harcanan son liranın bireye sağladığı fayda eşit olunca, tüketici dengesi sağlanır. Bir mala harcanan son liranın bireye sağladığı fayda =MUa/Pa MUa=MUb Pa Pb Kardinal Yaklaşım Denge Koşulu (MU ölçülebilmektedir) Her mala harcanan son liranın sağladığı faydanın eşit olduğu durum. 16

Tüketici Dengesi Kardinal ve Ordinal Yaklaşıma göre; Ordinal Yaklaşıma göre de aynı formül geçerlidir. Ancak MU ölçülemediğinden, bu eşitlik grafikler yardımıyla gösterilebilir. MUa=MUb Pa Pb Ordinal Yaklaşım Denge Koşulu (MU ölçülemez) 17

NOT: Her iki yaklaşım da aynı kulağı tutuyor. Ancak biri sağ elle, diğer sol elle. 18

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: (Kardinal Yaklaşım) Tüketicinin gelirinin tümünü harcayarak satın alınabilecek en iyi sepeti satın aldığı (faydasını max ettiği) duruma..denir. 19

Tüketicinin gelirinin tümünü harcayarak satın alınabilecek en iyi sepeti satın aldığı (faydasını max ettiği) duruma Tüketici Dengesi denir. (Örneğin: 3 elma, 4 armut tüketince toplam fayda max oluyor. Ancak 2 elma 4 armut tüketince bu sağlanmıyor. Öyleyse tüketici dengesi 3 elma, 4 armut tüketince sağlanıyor). Tüketici dengesini analiz ederek tüketicinin nasıl davrandığını anlamaya çalışacağız. 20

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: (Kardinal Yaklaşım) Fayda ölçülebilir olduğu temel düşüncesine dayanır. Varsayımlar: Tüketicinin veri dönemde geliri sabittir Fiyatlar sabittir. Tüketici gelirinin tümünü harcar. 21

1. BÖLÜM: TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: (Kardinal Yaklaşım) Tüketici, her malın kendine sağladığı marjinal faydanın ne olduğunu bilir (MUa, MUb, MUc) 22

Varsayımlar: Sahip olduğu sınırlı geliri ile çeşitli mal sepetlerinden mal satın alacak olan tüketici; alternatif mal sepetlerinden herhangi birini değil, kendisine en yüksek tatmini (faydayı) sağlayan mal sepetini alır. (Yani tüketici satın alabileceği en iyi mal sepetini alır). 23

Denge koşulu: Gelirin tümü harcandığında her mala yaptığı harcamanın son lirasının kendisine sağladığı fayda (her mala harcanan paranın marjinal faydası) eşit olması biçiminde ifade edilir. II. Gossen Kanunu: Gossen ikinci olarak kardinal fayda yaklaşımına göre tüketicinin nasıl dengeye geleceğini- toplam faydasını nasıl maksimum yapacağını- formülle göstermiştir. (Malın fiyatı da dikkate alınmaktadır). Tüketici Dengesi için MUx=MUy=MUz=... Px Py Pz Bu eşitlik Eş Marjinal Fayda İlkesi olarak tanımlanmaktadır. 24

(Kardinal Yaklaşım) Sayısal Örnek 32 TL gelirim olsun. Toplam faydayı en yüksek düzeye çıkarabilmek için A ve B den ne kadar satın almalıyım? Tüketici, bu kararı verirken sadece marjinal faydaya göre karar vermez. Fiyatları da dikkate alır. Qa MUa Pa MUa/Pa Qb MUb Pb MUb/Pb 1 150 6 25 1 120 4 30 2 132 6 22 2 112 4 28 3 114 6 19 3 104 4 26 4 96 6 16 4 96 4 24 5 78 6 13 5 88 4 22 6 60 6 10 6 80 4 20 7 54 6 9 7 64 4 10 Tüketici dengesi, Denge kaç birim A ve kaç birim B malı tüketilince sağlanır? (Sınırlı gelirimle bana en yüksek faydayı sağlayacak tercihte bulunmak istiyorum) 25

32 TL olduğuna göre A malından 2 birim, B malından 5 birim tükettiğinde, her mala ödediği son liraların faydası eşit (22 birim) olmaktadır. (toplam faydayı en yüksek düzeye çıkarabilmek için). Bu yönteme Fiyat ve sağlanan ek fayda analizi de diyebiliriz. Harcama=(2x6) + (5x4) harcama=12+20=32 TL. Peki biraz daha açabilir miyiz? 26

Anlamaya çalışalım: A ve B malı tüketmeye başlayalım. Tüketicinin satın aldığı ilk birim A malına ödediği son liranın faydası 25 birimdir. B nin ki ise 30 birimdir. -Buna göre tüketici öncelikle yüksek marjinal fayda sağlayan B malından satın alacaktır. -B malından alım yapan tüketici, 3 birim B malı satın alınmasından sonra, bu defa A malından almak daha avantajlı olacaktır. (25 faydaya karşı 24 fayda) -Bu şekilde alışlar sürerken B den 5; A dan 2 birim alındığında, her iki mala harcanan son liranın sağladığı fayda eşit olacağından, toplam fayda en yüksek olup, tüketici dengesi sağlanacaktır. NOT: ARADIĞIM ŞEY SON LİRANIN FAYDASI (YANİ HARCANAN PARANIN MARJİNAL FAYDASI) Qa MUa Pa MUa/Pa Qb MUb Pb MUb/Pb 1 150 6 25 1 120 4 30 2 132 6 22 2 112 4 28 3 114 6 19 3 104 4 26 4 96 6 16 4 96 4 24 5 78 6 13 5 88 4 22 6 60 6 10 6 80 4 20 7 54 6 9 7 64 4 10 27

Anlamaya çalışalım Örnek1: MUx=8 birim, Px=4 MUx/Px=2 MUy=4 birim, Py=4 MUy/Py=1 Bu durumda ne yaparım. MUx/Px daha büyük. Elimde hala harcayabileceğim param var. -X malından tüketirim. -X malı tüketimi artınca MUx küçülür. -MUx küçülünce pay değeri küçüldüğü için MUy/Py ye eşit olana kadar X malı tüketimini artırırım. 28

ALIŞTIRMA: kpss. 2004 29

A şıkkı Bir cetvel yapın MU P MU/P X 14? 2 Y 8 4 2 (8/4=2) Z? 8 2 30

MUx=MUy Px Py Tüketici Dengesi Kardinal; Bu eşitlik yapılacak olan içler dışlar çarpımıyla MUx=Px MUy Py Şeklinde gösterilebilir. Yani, tüketici denge koşuşunda; gelirin tamamı harcandığında marjinal faydaların oranı, malların fiyatları oranına eşittir. 31

Tüketici Dengesi ve Bireysel Talep Eğrisi Talep kanununu, tüketici tercihleri ve azalan marjinal fayda ile açıklamaya çalışalım. 32

Tüketici dengesi nerede oluşur? Gelirimiz 9 TL olsun. Tüketici, satın aldığı X e ödediği son liranın faydası 8, Y nin ki 11 olduğu için Y den almaya devam eder. Öncelikle Y den almaya başlar. Y den 5 birim alınca, X kıymetli olur (Çünkü bu aşamada X e ödenen son liranın faydası daha fazladır). X ten 2 birim alınca, Y den 5 birim alınca a- Tüm para harcanmış olur b- MUX/Px=MUy/Py eşitliği sağlanmış olur Qx MUx Px MUx/Px Qy MUy Py MUy/Py 1 16 2 8 1 11 1 11 2 14 2 7 2 10 1 10 3 12 2 6 3 9 1 9 4 10 2 5 4 8 1 8 5 8 2 4 5 7 1 7 6 6 2 3 6 6 1 6 7 4 2 2 7 5 1 5 33

Şimdi X malının fiyatı 1 TL ye düşsün. Tüketici dengesi nerede oluşur? Gelirimiz yine 9 TL olsun. Tüketici, satın aldığı X e ödediği son liranın faydası 16, Y nin ki 11 olduğu için bu sefer X ten almaya devam eder. Öncelikle X den almaya başlar. X den 5 birim alınca, Y kıymetli olur (Çünkü bu aşamada Y ye yapılan harcamanın marjinal faydası daha fazladır). X ten 5 birim, Y den 4 birim aldığında ise a- Tüm para harcanmış olur b- MUX/Px=MUy/Py eşitliği sağlanmış olur Qx MUx Px MUx/Px Qy MUy Py MUy/Py 1 16 1 16 1 11 1 11 2 14 1 14 2 10 1 10 3 12 1 12 3 9 1 9 4 10 1 10 4 8 1 8 5 8 1 8 5 7 1 7 6 6 1 6 6 6 1 6 7 4 1 4 7 5 1 5 34

Bireysel TALEP Doğrusu P 1 P 2 P A B Tüketicinin x malından satın almak istediği miktarın, X malının fiyatı ile ters yönlü değiştiğini gösteren yandaki negatif eğimli bireysel talep eğrisidir. Dolayısıyla talep kanununun arkasında, tercihleri azalan marjinal fayda ilkesine tabi olan TÜKETİCİNİN FAYDA MAKSİMİZASYONU davranışı vardır. D 1 Q 1 Q 2 Q 35

Değer Paradoksu A. Smith, (1776) Milletlerin Zenginliği nde bir maldan elde edilen toplam faydaya kullanım değeri, bir malın diğer malları satın alma gücüne ise değişim değeri demiştir. Smith e göre bir malın kullanım değerinin değişim değerini belirlemesi, ve dolayısıyla kullanım değeri yüksek olan malların değişim değerinin de yüksek olması gerekir. Oysa gerçek hayatta kullanım değeri yüksek olan malların değişim değeri yüksek olmamaktadır. Ör: Su ve elmas gibi. Suyun kullanım değeri vardır. Elmasın yoktur. Ama elması değişim değeri, sudan yüksektir. Bu tezat duruma değer paradoksu denmektedir. 36

Değer Paradoksu Smith in 18. YY.da gözlemlediği değer paradoksu, aslında onun düşündüğünün tersine bir durumdur. Zira bir malın değişim değeri, Smith in düşündüğü gibi o malın toplam faydası tarafından değil, marjinal faydası tarafından belirlenir. Tüketicilerin nispeten daha kıt olan elması suya kıyasla çok az miktarda satın almaları, suya kıyasla elmasın marjinal faydasının ve dolayısıyla da değişim değerinin çok daha yüksek olmasını gerektirir. ÖZETLE: elmas az bulunduğu için, az tüketilir. Az tüketildiği için marjinal faydası yüksektir. Marjinal faydası yüksek olduğu için değişim değeri de yüksektir. Tam tersine, su miktarının az olduğu bir yörede, suyun elmastan daha kıymetli olabileceği görülecektir. (A. Smith: Toplam fayda (kullanım değeri), değişim değerini belirler (Jevons: Marjinal fayda, değişim değerini belirler). 37

Peki A. Smith neden bunu göremedi? Marjinal fayda kavramı ve tüketici denge koşulu, Milletlerin Zenginliği nin yayınlanmasından yaklaşık 100 yıl sonra ingiliz iktisatçı W. Stanley Jevons ın (1835-1882) 1865 ve 1871 yıllarında yayınlanan çalışmalarında keşfedilmiştir. 38

Jevons Kanunu, 1871 de Avusturyalı iktisatçı Carl Menger (1840-1921) ve 1874 Fransız İktisatçı Leon Walras (1834-1910) tarafından bağımsız biçimde yeniden keşfedilmiştir. 39

Kardinaller(marjinal devrimciler-fayda ölçülür) 1. W.S. Jevons (1835-1882, İngiltere) 2. Carl Menger (1840-1921, Avusturya) :Eşit marjinal fayda kuralı (ödenen son liranın sağladığı fayda eşit olunca tüketici max fayda sağlar. II. Gossen Kanununu uyguladı) Ek bilgi: Avusturya iktisat okulu 3. L. Walras (1834-1910, Fransız): Genel denge analizi. Neo-klasik-Lozan okulu (Ek bilgi ) Bu üç silahşör marjinalizmin 1. kuşağını oluşturur. 40

2010 kpss.s.1 41

D. Şıkkı Menger II. Gossen kanunu nu uyguladı Eş-marjinal fayda ilkesi Her mala ödenen son liranın sağladığı fayda eşit olunca tüketici NİRVANAYA ulaşır(tüketici dengesi) MUx/Px=MUy/Py=MUz=Pz hayatınızı kurtarır 42

TÜKETİCİ DAVRANIŞLARI TEORİSİ: Farksızlık Eğrisi (Ordinal Yaklaşım) Fayda ölçülemez ancak kıyaslanabilir mantığına dayanır. Tüketici sadece 2 mal (X ve Y) tüketmektedir. A, B, C, mal demetlerini ifade etmektedir: A (x 1, y 1 ): X malından x 1 birim ve Y malından y 1 birim B (x 2, y 2 ): X malından x 2 birim ve Y malından y 2 birim C, D,, N tüketicinin önündeki sonsuz sayıdaki alternatif mal demetlerini temsil eder. 43

Bu alternatif noktalardan bazıları tüketiciye aynı faydayı (veya tatmini) sağlıyor olabilir. Bu noktalar tüketici açısından farksız olduğundan, tüketici bu noktalar arasında kayıtsız kalacaktır. A ve B böyle noktalar ise tüketici A yı B ye ya da B yi A ya tercih edemiyor demektir. Bu durumda A ve B noktaları aynı farksızlık eğrisi üzerinde olacaktır. 44

Y Malı Miktarı Şekil-1.1: Farksızlık Eğrisi y 1 A y 2 B I 0 x 1 x 2 X Malı Miktarı 45

A dan B ye hareketle: Y den tükettiği mal miktarını y 1 den y 2 ye düşürürken, X den tükettiği mal miktarını x 1 den x 2 ye artırmaktadır. Ancak Y deki Δy kadarlık azalmanın ortaya çıkardığı fayda kaybı X den Δx kadar ilave tüketimin ortaya çıkardığı fayda artışına eşittir. Bu yüzden tüketicinin faydasında bir değişme olmamıştır. Bundan dolayı, A ve B aynı eğri üzerindedir: -ΔTU y = ΔTU x (ΔTU y = Y nin toplam faydasındaki değişim) Ancak bu, -ΔQy = QΔx anlamına gelmez. Basit bir örnek: Cebimde 3 TL var. (2 adet 1 TL, 2 adet 0,50 kuruş. 2 adet 0,50 krş yerine 1 adet 1 TL koyarsam, cebimdeki para tutarı değişmez. Yine cebimde 3 TL var. 46

Farksızlık (kayıtsızlık) Eğrisi: Tüketiciye aynı tatmin (ya da fayda) düzeyini veren mal demetlerini gösteren noktaların geometrik yerine denir. 47

Y Malı Miktarı Şekil-1.1: Farksızlık Eğrisi I 2 > I 0 > I 1 y 1 A y 2 B C I 0 I 2 I 1 x 1 x 2 X Malı Miktarı 48

Tüketici, Y den tükettiği miktarı y 1 den y 2 ye azaltırken, X den tükettiği miktarı x 1 den x 2 ye artırmayıp x 1 de sabit tutsaydı: A dan B ye değil; C ye geçmiş olurdu. Bu ise daha az mal tükettiği için faydasında bir azalma demektir. C noktası, I 0 a göre daha az faydanın olduğu soldaki bir farksızlık eğrisi olan I 1 üzerindedir. Sonuç: Farksızlık eğrileri sola doğru kaydıkça fayda azalmaktadır. Aynı gerekçelerle farksızlık eğrisinin sağa doğru hareket etmesi (orijinden uzaklaşması) faydanın arttığı anlamına gelmektedir. I 2 > I 0 > I 1 Böylece karşılaştırma yapılabilmektedir. 49

Gördüğünüz gibi, kuruş ile TL arasında bir değişim oranı var. Bu değişim oranına iktisatta..ikame oranı deniyor. Çünkü bu oran aynı tatmin düzeyinde kalmak için gerekli olan değişim oranını veriyor. (Ör: 2 adet kuruş yerine, 1 adet TL gibi ). Ancak bu oran, madeni para örneğinde olduğu gibi sabit olmayıp, sürekli değiştiği için ikame oranı denmektedir. 50

MİO, tüketicinin X malını Y malı ile değiştirme (ikame etme) haddini ölçer. MİO, Farksızlık eğrisi üzerinde bir noktadan diğerine hareket ederken, aynı tatmin düzeyinde kalabilmek için, tüketicinin, bir malı diğeriyle hangi oranda ikame ettiğini gösteren orandır. Aynı farksızlık eğrisi üzerindeki ikame ilişkisini açıklamaktadır. Y tüketimini ΔQy kadar azaltıp, X ten ΔQx kadar tükettiğim zaman aynı tatmin düzeyinde kalırım. Bir diğer ifadeyle tüketici, ΔQy kadar y malı yerine ΔQx kadar X malı ikame ederek, aynı tatmin düzeyini korumaktadır. Bu durumda MİOy,x=- ΔQy / ΔQx (işareti negatiftir. Çünkü birinin tüketim miktarı artarken, diğeri azalmaktadır) 51

MİO neden (-) işaretlidir? Çünkü, 52

Çünkü, Tüketicinin tatmin düzeyini koruması için bir maldan daha az alması halinde öteki maldan daha çok almasını Bir diğer ifadeyle tüketimdeki mutlak değişimin ters yönlü olmasını ifade etmektedir. 53

MİO, eğrinin eğimine eşittir. Qx in çok küçük olduğunu Kabul edelim. Qx in sıfıra giderken ( Qx 0 ), MİO, eğrinin eğimine eşittir. Şekil-1.2: Marjinal İkame Oranı (MRS) Y Malı Miktarı Y 3 MIOy, x Qy Qx tgalfa OY3 0X 3 Y ΔQy A B Y1 2 ΔQx I 0 α X 1 X 2 X 3 X Malı Miktarı 54

Farksızlık Eğrilerinin Özellikleri 1- Negatif eğimlidirler. 2- Kesişmezler 3- Orijine dış-bükeydirler 55

1- Farksızlık Eğrileri Negatif eğimlidir: Çünkü mallardan biri azaltıldığında diğeri artırılmalıdır ki tüketici aynı fayda düzeyinde kalabilsin. 56

Şekil-1.3: Farksızlık Eğrileri Kesişmez Y Malı Miktarı y 1 y C A C I 1 y 2 B I 0 x 1 x 2 X Malı Miktarı 57

2- Farksızlık Eğrileri Kesişmezler: Çünkü tüketici teorisine ilişkin varsayımlarla çelişir. A = B, Çünkü I 0 üzerindedirler. A = C, Çünkü I 1 üzerindedirler. Buna göre B = C olmalıdır. Ancak B < C dir. Çünkü X den tüketilen miktar aynı (x 2 ) kadar olmasına rağmen C noktasında B ye göre [y c y 2 ] kadar daha fazla tüketilmektedir. 58

Şekil-1.4: Farksızlık Eğrileri Orijine Dış- Bükeydir Y Malı Miktarı y 1 y 2 A B y 3 C D Y deki azalmaya karşın, aynı tatmin düzeyinde kalabilmek için X te artış olması gerekmektedir. Ayrıca MİO yu hatırlayalım. Next. y 4 I 0 x 1 x 2 x 3 x 4 X Malı Miktarı 59

3- Farksızlık Eğrileri Orijine Dış-Bükeydirler:. Çünkü bir maldan tüketilen miktar azaldıkça onun marjinal faydası artmaktadır. Bu ise söz konusu malı tüketici için değerli yaptığından, tüketici gittikçe azalan miktarlarda vazgeçmektedir. 60

BÜTÇE DOĞRUSU Tüketicinin, belli bir gelir ile her 2 maldan satın alabileceği miktarlar sınırlıdır. Bu yüzden tüketici bütçesi ile sınırlıdır. Tüketicinin G TL siyle X ve Y den satın alabileceği maximum miktarlar, P x ve P y fiyatlar iken: (Hiç Y satın almaz ise) Max X: G/P x (Hiç X satın almaz ise) Max Y: G/P y 61

Şekil 1.6: Bütçe Doğrusu Y G/P y.p y 1 A.R x 1 α G/P x X 62

Tüketici A noktasında ise: Gelirinin bir bölümüyle x 1 kadar X malından almış, geriye kalanıyla Y malından ancak y 1 kadar alabilmiştir. Bütçe denklemi: G=P 1 X 1 +P 2 Y 1, P noktası (Bütçe doğrusunun dışı): Mevcut geliriyle satın alamayacağı mal demetini gösterir. R noktası (Bütçe doğrusunun içi): Gelirinin bir bölümünü harcamadığı anlamına gelir. Sonuç: Tüketici daima bütçe doğrusu üzerindedir. 63

Alıştırma: Bütçe=1.000 TL, A malı fiyatı=5 TL, B malı fiyatı=10 TL Bütçe doğrusunu çizelim? 64

Bir uygulama, Her iki maldan da aldığını düşünelim. Bütçe denklemi şöyledir. G=P 1 q 1 +P 2 q 2, G=5q 1 +10q 2, örneğin G=5.100 + 10.50 q 1 =100, q 2 =50 olsun. Bu değerleri, ilk bütçe doğrusuna ekleyelim!! q1 ve q2 den satın alınan tutar=1.000 TL dir 65

Y Şekil 1.6: Bütçe Doğrusu Bütçe Doğrusunun Eğimi nedir? G/P y.p y 1 A.R x 1 α G/P x X 66

Bütçe Doğrusunun Eğimi Şekil 1.6 da bütçe doğrusunun eğimi: G/P tanα = = G/P y x G P y Px G Bütçe doğrusunun eğimi malların fiyatları oranına eşittir. P P x y 67

Şekil-1.8: Fiyat Değişmesi Y Soru1: Aşağıdaki şekle göre değişen nedir? Soru2: Bütçe doğrusunun eğimi değişti mi? G 0 /P y α β G 0 /P x0 G 0 /P x1 X 68

Şekil-1.8: Fiyat Değişmesi Y Cevap: Aşağıdaki şekilde Px in fiyatı düşmüştür. G 0 /P y Cevap: Eğim küçüldü. tanα=p x0 /P y > tanβ=p x1 /P y ). Eğrilerdeki kayma paralel değildir. α β G 0 /P x0 G 0 /P x1 X 69

Bir uygulama, Bütçe=1.000 TL, A malı fiyatı=5 TL, B malının fiyatı 10 TL den 2 TL ye düşsün. Yeni bütçe doğrusunu nasıl çizebilirim? (NOT: A malı yatay eksende olsun) 70

TÜKETİCİ DENGESİ Tüketici, malların fiyatları ve zevkleri veri iken mevcut geliriyle satın aldığı mal demeti sayesinde faydasını maximize ettiğinde dengededir. Tüketicinin amacı fayda maximizasyonudur ve bunu gerçekleştirdiğinde dengededir. Ve, G, P x,p y ve zevkleri değişmediği sürece tüketici bu dengesini değiştirmeyecektir. 71

Y Şekil-1.9: Tüketici Dengesi G 0 /P y A N x 0 D 0 I 2 M I 0 B I 1 α y 0 G 0 /P x X 72

1- M noktası, denge noktası değildir: Neden? 2- N noktası, denge noktası değildir: Neden? 3- A ve B noktaları, denge noktası değildir: Neden? D noktası, denge noktasıdır. Ve, bu noktada, Denge Şartı: MİO = Neden? (Eğimler!Teğetlik!) Qy Qx Do noktası, farksızlık eğrisi bütçe doğrusuna teğettir ve marjinal ikame oranının fiyatlar oranına eşit olduğu mal bileşimini temsil eder. (Ordinal denge yaklaşımı) P P x y 73

MİO= Qy Qx MU MU x y (EK BİLGİ:MİO nun MU ların oranına eşit olduğu durum. İSPATA BAKINIZ) İSPAT: MUy= ΔTUy/ ΔQy ise MUy. ΔQy = ΔTUy MUx= ΔTUx/ ΔQx ise MUy= ΔTUy/ ΔQy olur. ΔTUy+ ΔTUx=0 ise MUy. ΔQy+ MUx. ΔQx=0 yani -MUy. ΔQy= MUx. ΔQx buradan Qy Qx MU MU x y MİO= Qy Qx P P x y MİO nun bütçe doğrusunun eğimine eşit olduğu durum. Fiyatların oranını eksi ile çarparsak bize soldaki değeri yani kayıtsızlık eğrisinin eğimini verir. 74

Bir önceki sayfada yer alan iki eşitlikte oranları birbirine eşitleyebilirim. (Grafiksel olarak şekil 1.9 daki kayıtsız eğrisi ve bütçe doğrusunun eğimini aşağıdaki gibi eşitlerim. MU MU x y P P x y Soldaki oran, MİO nun eğimini veren malların MU ları oranı; sağdaki oran ise bütçe doğrusunun eğimini vermektedir. D noktasında bütçe doğrusu farksızlık eğrisine teğet olduğu için bütçe doğrusunun eğimi, farksızlık eğrisinin denge noktasındaki eğimine eşit olduğu için soldaki dengeye ulaşırız. 75

Burada içler dışlar çarpımı yaparak, Kardinal yaklaşımla aynı olan aşağıdaki sonuca ulaşırız: MU P x x MU P y y 76

AMAÇ: Bütçe doğrusu ve farksızlık eğrisini kullanarak (bireysel)talep doğrusunun elde edilmesi, Soru: X malının fiyatı üstüste 2 defa düşünce, Ali her seferinde X malından daha fazla tüketmiştir. Bu durumu gösteren bir bütçe doğrusu-farksızlık eğrisi çizelim. Çizeceğimiz bu grafiğin altında yansıtma kullanarak X malı talep doğrusunu çizelim. 77

Y K.. eğrisi y 0 D 0 D 1 D 2 0 x 1 L 0 x 0 x 2 X Px P 0 P 1 P 2 0 D 0 D 1 D 2 x 1 x 0 x 2 Ferdi talep eğrisi Q X 78

Fiyat tüketim eğrisi 79

FİYAT ETKİSİ (İkame etkisi + Gelir Etkisi) Bir malın fiyatı değişince iki tür etkiye neden olur. Fiyat etkisi=gelir etkisi+ İkame etkisi İkame etkisi: Bir malın fiyatı düşünce, o mal diğerine göre ucuzlar. Tüketici fiyatı düşen malı diğer mala tercih eder. Fiyatı düşen maldan daha fazla satın alırken, diğer maldan daha az alır. Gelir etkisi: A malının fiyatı düşünce, bireyin satın alma gücü artar (reel geliri artar). Her iki maldan da (A malından daha çok) satın alır. Sonuçta, tüketici fiyatı düşen maldan (A malı) daha fazla alır. (Bizi A malı ilgilendirmektedir) because of: ikame ve gelir etkisi Both of them makes fiyat etkisi 80

Bazı mal türler: Normal Mal-Giffen malı: Normal mal: Fiyatı düşünce daha fazla satın alınan mallara denir Giffen malı: Fiyat düşünce daha az satın alınan mala denir. Patates örneği Üstün Mal-Düşük (Fakir) malı: Üstün mal: Gelir artınca tüketimi artan mal. Düşük mal (Fakir): Gelir artınca tüketimi azalan mal. Bulgur, karalastik vb. 81

Ek bilgi: FİYAT ETKİSİni oluşturan gelir ve ikame etkilerini nasıl ayrıştırabilirim Malın fiyatı düşünce, tüketicinin satın alma gücü artar. Bu satın alma gücüne tüketiciden geri alırsam, gelir etkisini de geri almış olurum. Böylece, sadece ikame etkisine ulaşırım. Toplam etki ile ikame etkisi arasındaki fark ise bana gelir etkisini verir. Çünkü toplam etki (fiyat etkisi)=gelir etkisi +ikame etkisi Basit bir örnekle açıklayalım: Aracım LPG ve benzinle çalışıyor. İkisini de kullanarak depoyu bitirdiğimde toplamda 100 km yol aldım. Bunun 30 kmsini LPG ile yapmışım. Öyleyse geri kalan 70 km yi benzinle yaptım demektir. 82

Ek bilgi: Nasıl bir işlem yapmam Tüketici dengede olsun (Do). X malının fiyatı düşsün. lazım. Adım1. Önce fiyat düşmesi neticesinde yeni bütçe doğrusunu çiz. Ve ikinci denge noktasını belirle (D1) Adım2. satın alma gücünü ilk konumuna getir. İlk farksızlık eğrisine teğet olacak yeni bir bütçe doğrusu çiz ve yeni denge noktasını belirle (D ) (telafi edilmiş bütçe doğrusu). Adım3: ilk denge noktası (D0) ile telafi edilmiş denge noktası (D ) arasındaki mesafe ikame etkisidir. Çünkü telafi edilmiş denge noktası gelir artışından arındırılmış dengeyi gösterir. 83

Giffen ve normal mallarda gelir&ikame etkisi Giffen mal: Fiyatı düşünce bu maldan almam. Normal mal: Fiyatı düşünce bu maldan alırım. 84

Y Normal Mallarda Gelir ve İkame Etkileri-1 K = G 0 /P y K L 0 = G 0 /P x0 y 0 y 1 D 0 D 1 L 1 = G 0 /P x1 P x P x0 α 0 N x L 0 0 x 1 Fiyat etkisi β L 1 X P x1 Bireysel Talep Eğrisi x 0 x 1 X 85

Y Normal Mallarda Gelir ve İkame Etkileri-2 K = G 0 /P y K L 0 = G 0 /P x0 M y 0 y 1 D 0. D D 1 L 1 = G 0 /P x1 0 İkame etkisi α x x L 0 0 x 1 Fiyat etkisi N β L 1 X + İkame Etkisi: x 0 x (+) Gelir Etkisi : x x 1 (+) Toplam Etki: x 0 x 1 (+) 86

Y Normal Mallarda Gelir ve İkame Etkileri-3 K = G 0 /P y K L 0 = G 0 /P x0 M y 0 y 1 D 0. D D 1 L 1 = G 0 /P x1 0 P x P x0 İkame etkisi α x Gelir etkisi β x L 0 0 x 1 Fiyat etkisi N β L 1 X + İkame Etkisi: x 0 x (+) Gelir Etkisi : x x 1 (+) Toplam Etki: x 0 x 1 (+) P x1 Bireysel Talep Eğrisi x 0 x 1 X 87

Y K D 1 SORUMLU DEĞİLSİNİZ (SD) 88-96 Giffen Malı gelir&ikame etkisi Gelir Etkisi > İkame Etkisi K = G 0 /P y L 0 = G 0 /P x0 M.. D 0. D L 1 = G 0 /P x1 İkame Etkisi: x 0 x (+) 0 P x P x0 P x1 x 1 Gelir etkisi Toplam etki ikame x 0 x β β L 0 L 1 Bireysel Talep Eğrisi (sol alttan sağ yukarıya doğru) N X Gelir Etkisi : x x 1 (-) + Toplam Etki: x 0 x 1 (-) x 0 x 1 X 88

fakir mallarda gelir&ikame etkisi Fakir mal: Gelir artınca tüketilmeyen mal Soru: Peki ya fakir malın fiyatı düşerse ne yaparım? Fakir malın tüketimi artar mı yoksa azalır mı? Bu net etkiye göre belirlenir. İkame etkisi mi daha büyük, yoksa gelir etkisi mi? İkame etkisi daha büyükse, fiyatı düşen fakir mal tüketimi artar. Ancak gelir etkisi daha büyük ise fakir mal tüketimi azalır. 89

Y K M 0 P x P x0 P x1 Düşük (fakir) Mal (yani gelir artınca talebi düşen mallar) Bu malın fiyat düşmüş olsun: Eğer Gelir Etkisi < İkame Etkisi.. D 1 D 0. D fiyat etkisi Gelir etkisi İkame etkisi x 1 x 0 x β N β L 0 L 1 X + Bireysel Talep Eğrisi K = G 0 /P y L 0 = G 0 /P x0 L 1 = G 0 /P x1 İkame Etkisi: x 0 x (+) Gelir Etkisi : x x 1 (-) Toplam Etki: x 0 x 1 (+) x 0 x 1 X 90

Y Düşük (fakir) Mal Bu malın fiyat düşmüş olsun: Eğer Gelir Etkisi > İkame Etkisi (bu aynı zamanda bir Giffen malıdır. Çünkü, fiyat düşüşü karşısında gelir etkisi >ikame etkisi) K D 1 K = G 0 /P y M 0 P x P x0 P x1.. D 0 x 1 Gelir etkisi Toplam etki ikame. D x 0 x β β L 0 L 1 Bireysel Talep Eğrisi (sol alttan sağ yukarıya doğru) N X + L 0 = G 0 /P x0 L 1 = G 0 /P x1 İkame Etkisi: x 0 x (+) Gelir Etkisi : x x 1 (-) Toplam Etki: x 0 x 1 (-) x 0 x 1 X 91

2005 Düşük bir malın gelir ve ikame etkileri için hangisi doğrudur? A-ikame etkisi sıfır, toplam etki gelir etkisinden oluşur B-iki etki aynı yönde veya ters yönde olabilir C-iki etki daima birbirini yok eder D-iki etkinin yönü birbirine terstir E-iki etkinin yönü aynıdır. 92

D şıkkı 93

Her giffen malı bir düşük maldır ama her düşük mal bir giffen malı NOLAMAZ. Giffen malı P Q Düşük (fakir) mallar P Q veya Q 94

kpss 2012 95

c şıkkı Giffen malında, gelir etkisi>ikame etkisi Gelir (pozitif); ikame (negatif etki); toplam (pozitif) 96

BÖLÜM 8 Talep esneklikleri Talebin fiyat esnekliği Talebin gelir esnekliği 97

Konu: Talebin fiyat esnekliği Şimdi yeni bir şey öğrenelim: Amaç: fiyat değişimlerine talebin tepkisini anlamak. Günlük hayattan bir örnek verelim Bir arkadaşınıza Günaydın dersiniz, size muhtemel 4 cevabı: 1. alternatif: Günaydın. 2. Günaydın abi ya canım çok sıkkın KrAlex e yapılan da iş mi yani be abi? 3. Hı. 4-.. Bu alternatifin tepkilerini nasıl gruplandırabiliriz? 98

Şimdi yeni bir şey öğrenelim: Fiyattaki değişim karşısında talebin bu değişime tepkisini ifade etmem mümkün müdür? Fiyat % 1 değişse, acaba talep % kaç değişir? Bu bana neyi verir. Talep, fiyattaki değişime duyarlı, hassas mı? Bu duyarlılık derecesini bir rakamla temsil edebilir miyim? Bu tepkiyi ifade eden nasıl bir tanım yapabilirim? 99

ep =Talep edilen miktardaki % değişme Fiyattaki % değişme ep=(q2-q1)/q1 (P2-P1)/P1 100

Talebin Fiyat Esnekliği Talebin Fiyat Esnekliği, Fiyattaki %1 değişmenin talep miktarını %kaç değiştirdiğini gösteren katsayıdır: q ve P miktar ve fiyattaki çok küçük mutlak değişmeleri ifade eder. q e p % q % p q p ep q p p q p 101

ep nin alabileceği bazı temel değerler ep=1, birim esnek (fiyat % 1 düşünce (artınca), talep miktarı % 1 artar (düşer)) ep<1, esnek değil, katı, sert (Ör: fiyat % 1 düşünce, talep miktarı % 0,8 artar) ep>1, esnektir (ör: fiyat % 1 değişince, talep miktarı % 1,5 değişir) Katsayı, her zaman ( ) değere sahiptir. Neden? Mutlak değer esastır. 102

Esneklik normal olarak negatif (-) katsayıya sahiptir. Çünkü talep eğrisi negatif eğimlidir, yani talep miktarı ve fiyat arasında negatif ilişki vardır. Biri artarken diğeri azalmaktadır. e p < 1 ise: talebi esnek olmayan bir mal, (Fiyattaki bir %1 değişme talep miktarını %1 den daha az değiştirmektedir.) e p > 1 ise: talebi esnek bir mal, (Fiyattaki bir %1 değişme talep miktarını %1 den daha fazla değiştirmektedir.) e p = 1 ise: birim talep esnekliğine sahip bir mal, (Fiyattaki bir %1 değişme talep miktarını aynı oranda (%1) değiştirmektedir.) Söz konusudur. 103

Örnek soru: sayfa 104 A malının fiyatı % 2 düşünce, talep edilen miktar % 5 artmıştır. Buna göre ep nedir? 104

Örnek soru: sayfa 104 ep=%5/-%2=-2,5 P %1 düşünce, talep miktarı %2,5 artar 105

Örnek soru: sayfa 105 Şeftali fiyatı 6 TL den 5 TL ye düşünce, şeftali talebi 40 tondan 50 tona çıkmıştır. Talep doğrusunu çizelim, ep yi hesaplayıp? Yorumlayalım 106

Örnek soru: sayfa 105 ep=50-40/40 5-6/6 =-6/4=-1,5 107

SD (Sorumlu Değilsiniz) Örnek soru: sayfa 107 (kpss) Kivi talebi fonksiyonu q=200-4p dir. Kivinin fiyatı 10 TL iken, talebin nokta fiyat esnekliği nedir? İpucu: nokta talep esnekliği, fiyattaki değişimin çok küçük olduğu (sıfıra yakın) durumu gösterir. q/ P=dq/dp (P deki değişimin Q üzerindeki etkisi) dq/dp ise q nun p ye göre türevidir. Bize sadece p ve q değerlerini hesaplamak kalır? 108

Örnek soru: sayfa 107 p=10 q=200-4p q=200-4.10 q=160 dq/dp=-4 ep= dq x p=-4x10=-0,25 (talep esnek değil) dp q 160 109

ep hangi mallarda (-) değere sahip değildir? 110

Giffen mallar snop 111

Peki fiyatta önemli düzeyde bir değişim varsa ne yapmam lazım? Eğer, Fiyattaki mutlak değişme büyükse ( P), talep esnekliğinin hesaplanması için farklı bir formül gerekir. Zira fiyatın yükselmesi ve düşmesi halinde aynı fiyat aralıkları için hesaplanan esneklik katsayısı farklı çıkacaktır. Başka bir deyişle talep eğrisi üzerindeki hareket önemliyse, iki nokta arasında birden fazla esneklik katsayısı vardır. 112

Peki fiyatta önemli düzeyde bir değişim varsa ne yapmam lazım? Esneklik hesaplamasındaki hataları azaltmak için yayın iki ucundan (A ile c noktalarından) geçen doğrunun orta noktasının (B noktası) esnekliğini veren, kısaca yay esnekliği denilen formülden yararlanılır. P p 1 p 2 Δp A B C Δq q 1 q 2 113

e p Q ( Q1 Q2) / p ( P1 P2) / 2 2 ep Q ( Q1 Q2) p ( P1 P2) 114

Bir soru: Örnek: Elmanın fiyatı 10 dan 5 TL ye düşünce talep miktarı 1000 birimden 2500 birime yükseldi? Fiyatta sıfıra yakın bir değişme olsaydı, normal olarak aldığımız fiyat esnekliği formülünü kullanabilirdik. Ancak burada yay fiyat esnekliğini kullanmak gerekmektedir. 115

Fiyat esnekliği 1. yola göre: e pa, B Q Q1 p P1 ep 1500 1000 5 10 3 e pb, A Q Q1 p P1 ep 1500 2500 5 5 0,60 116

Yay esnekliğine göre e pa, B Q ( Q1 Q2) / p ( P1 P2) / 2 2 ep 1500 3500 5 15 1,28 e pb, A Q ( Q1 Q2) / p ( P1 P2) / 2 2 ep 1500 3500 5 15 1,28 117

P e pa, B Q Q1 p P1 ep 1500 1000 5 10 3 1=10 P 2= 5 A (3;1.28) B (0.60; 1.28) e pb, A Q Q1 p P1 ep 1500 2500 5 5 0,60 Q 1 =1000 Q 2 =2500 118

Esneklik ve eğim arasında bir ilişki kurabilir miyiz? Talep eğrisinin eğimi neye eşittir? 119

Şekil-1.16: Esneklik ve Talep Eğrisinin Eğimi Arasındaki İlişki Esneklik in eğim le bir ilişkisi olmakla birlikte, eğim demek değildir: P P = f (Q D ) şeklinde bir ters talep fonksiyonu için eğim: tanα = Δp/Δq olduğundan, esneklik formülü: p 1 p 2 Δp α Δq q 1 q 2 D Q e e D D Q P 1 egim p q p q 120

P Esneklik değerinin talep eğrisi üzerinde her noktada farklı olduğunun 3 istisnası vardır: Her noktada esnekliğin aynı olduğu eğriler Eğim çok, esneklik=0, çünkü Q=0, uyuşturucu ep=1, (ikizkenar hiperbol) fiyattaki ve talep edilen mal miktarındaki % değişme aynıdır P P Eğim sıfır, esneklik =, Fiyat, P1 i aşarsa, talep hemen sıfıra iner. Altına düşerse, sonsuz miktar artar. P1 Q Q Q 121

NOT: Aşağıda farklı eğimlere sahip Şekle bakarak, esneklikleri hakkında bilgi yürütebilir miyiz? Hangi talep doğrusu daha esnektir? P İpucu: Esneklik formülünde, eğimi hatırlayınız.. T1 T3 T2 Q 122

Eğim arttıkça, esneklik azalmaktadır 123

EK BİLGİ ESNEKLİK: iki değişkende meydana gelen yüzde değişmeler arasındaki oran, EĞİM: iki değişkende meydana gelen mutlak değişmeler arasındaki oran 124

NOKTA TELEP ESNEKLİĞİ: Talep eğrisi üzerindeki bir noktanın esnekliği. Herhangi bir talep eğrisi üzerindeki bir noktanın (ör:a noktası) esneklik katsayısı, o noktadan geçen teğetin, teğet noktası ile teğetin yatay ekseni kestiği noktaya kadar olan mesafenin (AC mesafesi), yine teğet noktası ile teğetin dikey ekseni kestiği noktaya kadar olan mesafeye (AB mesafesi)oranına eşittir. B P. A ep>1 Ep=AC/AB AC>AB olduğundan, ep>1 olacaktır. C Q 125

(SD) NOKTA TELEP ESNEKLİĞİ: Şekil: Esneklik değeri talep doğrusu üzerinde her noktada birbirinden farklıdır: İSPAT P D L 0 ep (1/egim) e p =. A e p > 1 M (p/q) e p = 1. B 1 MN MN 0N ND' e p < 1 α N D ND' MN ND ' 0N e p = 0 çünkü ON MN 0N MD' MD LM Q ND' 0N 126

(SD) İspat: Esneklik formülünden: e p = (1/eğim) (p/q) = = = ND ' 0N MD' MD 1 MN MN 0N ND' ND' MN A noktasında: MD > MD ise, e p >1 B noktasında: MD < MD ise, e p < 1 M noktasında: MD = MD ise, e p = 1 MN 0N ND' 0N 127

Doğrusal Talep Eğrisinin Fiyat Esnekliği Nokta Fiyat Esnekliği talep eğrisi boyunca değişir. D Esnek Birim Esnek Katı (inelastik) D Miktar 128

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ Fiyat Esnekliği ve Toplam Hasılat TOPLAM HASILAT = FİYAT x MİKTAR TR = P x Q 129

TH=Toplam hasılat P 7 6 5 4 3 2 1 ep>1, P TH (P %1 düşse, Q %2 artar) ep=1 P TH (P %1 düşse,q % 1 artar) ep<1 P 1 2 3 4 5 6 7 Q TH (veya tam tersi) (P %1 düşse, Q %0,8 artar, tepki verilemez. Ör:yumurta) TH=PxQ olduğuna göre alternatif Yol olarak kutucukları sayın. 130

TALEBİN FİYAT ESNEKLİĞİ FİYAT ESNEKLİĞİ VE TOPLAM HASILAT FİYAT ESNEKLİĞİ VE HASILAT 131

Panel (b) daha düz (daha esnek) Katı esneklik (yumurta) Esnek durum (kahve) Fiyat 4 iken 5 olur Miktar 100 den 90 a düşer TR $400 iken $450 olur. Çünkü tüketici tepki verememektedir. (tüketimdeki düşme çok azdır.) Fiyat 4 iken 5 olur Miktar 100 den 70 e düşer TR $400 iken $350 olur. Çünkü tüketici tepki verebilmektedir. (tüketimdeki düşme çok daha fazladır.)

Talep Esnekliğine Etki Eden Faktörler 1. İkame Kolaylığı: İkame mallarının sayısı ve ikame dereceleri arttıkça esneklik artar. Örnek: kırmızı et/beyaz et 2. Mala yapılan harcamanın gelir için payı: Arttıkça esneklik artar. Örnek: Otomobil fiyatı artınca yeni taşıt almayız, /kibrit&tuz harcaması. 3. İhtiyacın şiddeti: Zorunlu mallarda esneklik düşük, lüx malların esnekliği yüksektir. Örnek: Ekmek-elektrikgaz/otomobil. 4. Zaman: Zamanla esneklik artar. Tüketicilerin tercihlerinin zamanla değişmesi, fiyatı yükselen malı ikame eden yeni malların üretilecek olması 133

Fiyat esnekliği ve Zaman Fiyat artınca, talep edilen mal miktarı kısa döneme göre daha fazla düşmüştür. P P2 P1 Dsr Dlr Q3 Q2 Q1 Q 134

Verginin Yansımasında Talep esnekliğinin Rolü Ancak, talep esnek değilse, vergi büyük oranda o malı almaktan başka çaresi olmayan tüketiciler tarafından ödenecektir Eğer talep esnekse, yani alıcı satın aldığı malı azaltabiliyorsa, mala konan vergiyi büyük ölçüde satıcı üstlenecektir. Dolayısıyla talep esnekliği arttıkça verginin tüketici tarafından ödenen kısmı azalır (üretici tarafından ödenen kısmı artar). Bu sonucun iki uç durumu, esnekliğin sıfır ve sonsuz olduğu durumlardır. 135

Verginin, Tüketiciler tarafından ödendiği durum Arz eğrisi sola kaymıştır Eğer, talep esnekliği P eksenine paralel ise (yani her noktada esneklik sıfır ise), verginin tamamını tüketici öder. (kalp ilacına konan ilave 5 TL vergi ve bunu satın almak zorunda olan hastayı düşünelim) 136

Verginin, Tüketiciler tarafından ödendiği durum Tüketicinin, vergi sonrası cebinden çıkan ek ödeme (vergi tutarı) nedir? 137

Verginin, Tüketiciler tarafından ödendiği durum Parça başına ödenen vergi 5 TL dir (25-20) Ödene toplam vergi tutarı : P2D2D1P1 alanı kadar. 138

Verginin tümünü satıcının ödeme durumunda kaldığı durum Eğer, arz eğrisi pozitif eğimli, ancak talep sonsuz eğime sahip ise, fiyattaki bir birimlik artış, talebi sıfırlayacağı için, verginin tümünü, satıcı karşılamak zorundadır. Yani fiyat değişmez. Üretici, vergiye katlanmak zorunda kalır. 139

Verginin tümünü satıcının ödeme durumunda kaldığı durum P=20, q1 olsun. 5 TL vergi konsun. Fiyat değişmez, ancak arz sola kayınca q2 birim mal arz edilir. (arz azalır). Devlet 5 TL vergi konsun. Tüketiciler, yine 20TL öder. Vergi yükünü satıcı üstlenir. 140

Verginin tümünü satıcının ödeme durumunda kaldığı durum Arz doğrusu sola kaymıştır. Vergi öncesi satış geliri nedir? Parça başına ödenen vergi tutarı nedir? Toplam vergi miktarı nedir? 141

Verginin tümünü satıcının ödeme durumunda kaldığı durum Vergi öncesi satış geliri: P 1 D 1 q 1 0 alanı Parça başına ödenen vergi tutarı nedir? 5 TL=20-15 Toplam vergi tutarı: P 1 D 2 KP 2 alanı kadar veya 5x0q2 aralığı 142

Verginin bir kısmının alıcı bir kısmının satıcıdan karşılandığı durum Eğriler doğrusal ve eğimler eşit olduğu özel bir durum olsun. Malın piyasa fiyatı 20 TL iken 5 TL vergi konsun. Yeni denge fiyatı ve miktarı nasıl değişir? 143

Verginin bir kısmının alıcı bir kısmının Arz eğrisi A2A2 olur. satıcıdan karşılandığı durum Eskiden 1000 br malı 20 TL ye satan satıcı, artık 25TLye satmak istemektedir. Ancak arz eğrisi, paralel olarak sola kayınca, yeni denge D2 de oluşur. Burada Piyasa fiyatı 22,5 e yükselir, satış miktarı 900 birime düşer. 144

Verginin bir kısmının alıcı bir kısmının Böylece fiyat, 20 iken 22,5 olmuştur. Bunun 5 Tlsi vergidir. satıcıdan karşılandığı durum Yani satıcının cebine 17,5 Tlden hasılat girişi olmaktadır. Tüketici, 20 TL yerine 22,5 verdiğine göre verginin 2,5 Tl lik kısmını tüketici ödemektedir. Geri kalan 2,5 tl vergiyi ise satıcı karşılar. Eğimlerin eşit olduğu bu özel durumda, VERGİ YÜKÜ EŞİT OLARAK bölünür. SONUÇ: Vergi yükünün büyük kısmını, esnekliği az olan kesim öder (tüketici yada üretici). 145

Peki ya talep ve arz doğrularının eğimleri farklı ise Yani esneklikleri farklı ise, Örneğin: talep esnekliği arza göre daha katı ise ne olur? (vergi yükünün büyük kısmı kime kalır?) 146

Talep esnekliğinin farklı olduğu iki durum: a-talep daha esnek: (fiyat artışı b durumuna göre daha az.) b-talep daha katı: (fiyat artışı daha fazla. Yani vergi sonrası artan fiyatlara tüketici katlanmaktadır.) Koyu bölge: vergi yükü = Açık bölge: tüketicinin + Koyu bölge: üreticinin yüküdür 147

Talebin gelir esnekliği Talebin gelir esnekliği gelirdeki değişimin talebe olan etkisini ölçer: Talebin gelir esnekliği (Er) = Talepteki % Değişim Gelirdeki % Değişim 148

Çeşitli Mallar ve Gelir Esneklikleri Malları gelir esnekliklerine göre şöyle sınıflandırabiliriz: 1. Düşük Mallar (E r <0) 2. Üstün Mallar (E r >0) a. İhtiyaç Malları (Zorunlu) (0<E r <1) b. Lüks Mallar (E r >1) 149

Kaynak: Parkın et al, 1997: 109 150

Ernest Engel, gelirle tüketim arasındaki ilişkiyi inceleyen ilk kişidir. Engel eğrisi, gelirdeki artışla, bir malın tüketimi arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. 151

Zorunlu mallar: Gelir esnekliği pozitif ancak birden küçüktür. Gelir sıfırken bile, q1 kadar tüketim yapılır. Çünkü bu mal zorunludur. Gelir sıfır olsa bile, borç, kredi kartı, tasarruflar ile bu tüketim yapılır. Başlıcaları gıdasal maddelerdir. Gelir esnekliğinin birden küçük olması ise, bu tür ihtiyaçların insan midesi ile sınırlı olmasıdır. 0<er<1 152

Lüks mallar: Gelir esnekliği pozitif ve 1 den büyüktür. Küçük bir gelir artışı karşısında, talep edilen miktardaki % artışın gelirdeki % artıştan daha büyük olduğu bu grup mallara, kişiler zenginleştikçe daha fazla talepte bulunur. (Mücevher, spor araba, lüks konut). Tüketiciler, bu grup malları ancak gelirleri belli bir düzeyin üstüne çıktıktan sonra satın almaya başlarlar. (R1 gelir düzeyi) 153

Fakir (Düşük) mallar: Tüketicinin geliri arttıkça daha az satın almak istediği, başka bir deyişle talebin gelir esnekliği negatif olan mallardır. Tüketicinin geliri artıkça önce (ilkbaşta) bu tür mallara olan talep artar. Bu aşamada elimizdeki mal ZORUNLU mal niteliğindedir. Aşağıdaki şeklin sol kısmında 0<er<1 olduğuna dikkat edelim. Ancak gelir belli bir düzeyin üstüne çıktıktan sonra, artık bu tür mallara olan talebin artmadığı aksine azaldığı görülür. Gelir esnekliği negatif olmaktadır. Bu aşamada ise artık elimizdeki mal, gelir artışı dolayısıyla DÜŞÜK mal niteliğindedir. NOT: hangi tür malların düşük mal olduğu, fert başına düşen gelir düzeyine göre değişir. Ülkemizde, 1-lastik ayakkabı, 2-kireç badana, 3-bulgur vb. Gelir arttıkça, bu tür mallara olan talep azalır ve daha nitelikli ürünler tercih edilir. Örneğin ; (1-kundura, 2-plastik boya, 3-baldo pirinç) 154

Zorunlu, Lüks ve Fakir mallar 155

TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ Soru: Yıllık gelir 6 milyar dan 7,5 milyar a yükselirken, et tüketimi ise 50 kg. dan 70 kg. a yükselmiştir. Buna göre talebin gelir esnekliği nedir? Bu ürün nasıl bir maldır? 156

TALEBİN GELİR ESNEKLİĞİ Yıllık gelir 6 milyar dan 7,5 milyar a yükselirken, et tüketimi ise 50 kg. dan 70 kg. a yükselmiştir. 157

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği i malının, j malının fiyatına göre, çapraz talep esnekliği : i malının talebindeki % değişim j malının fiyatındaki % değişim Bu pozitif ya da negatif olabilir. Bu ilişkiyi belirleyen ürünlerin ikame ve tamamlayıcı olma özellikleridir. 158

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği eç= Kahvenin talebi %... Çayın fiyatı % 1 düştü 159

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği: İkame mallar eç= Kahvenin talebi %... düştü Çayın fiyatı % düştü Bu pozitif yönlü bir ilişkidir. Çapraz fiyat esnekliği pozitiftir: eğer iki mal birbirine ikame edilebilirse; örneğin çay ve kahve 160

Talebin Çapraz Fiyat Esnekliği: Tamamlayıcı Mallar eç= Kahvenin talebi %... arttı Süt fiyatı % düştü Bu negatif yönlü bir ilişkidir. Çapraz fiyat esnekliği negatiftir: eğer iki mal birbirini tamamlıyorsa; örneğin süt ve kahve 161

Eğer bir malın fiyatı düştüğünde diğer malın tüketiminde bir değişim yoksa bu tür mallara ilişkisiz mallar denir. 162

Py İlişkisiz mallar ec=0 Tamamlayıcı mallar ec negatiftir ec<0 İkame mallar ec pozitiftir ec >0 (yani X malı miktarındaki ve Y malı fiyatındaki değişmeler aynı yönlüdür) Qx 163

TALEBİN ÇAPRAZ ESNEKLİĞİ Soru: Koyun eti fiyatı 8 milyon TL den 10 milyon TL ye yükseldiğinde, bir ailenin dana eti tüketimi yılda 40 kg dan 60 kg a yükselmektedir. Bu durumda çapraz talep esnekliği: 164

TALEBİN ÇAPRAZ ESNEKLİĞİ Koyun eti fiyatı 8 milyon TL den 10 milyon TL ye yükseldiğinde, bir ailenin dana eti tüketimi yılda 40 kg dan 60 kg a yükselmektedir. Bu durumda çapraz talep esnekliği: 165

EV ÖDEVİ Soru 1: Bir malın fiyatı 100 TL den 200 TL ye çıktığında, o maldan talep edilen miktar 100 birimden 50 birime düşmektedir. Bu malın talebinin fiyat esnekliği kaçtır? Soru 2: Bir malın fiyatı 200 TL den 100 TL ye düştüğünde, o maldan talep edilen miktar 50 birimden 100 birime çıkmaktadır. Bu malın talebinin fiyat esnekliği kaçtır? Soru 3: Bir malın fiyatı 100 TL den 200 TL ye çıktığında, o maldan talep edilen miktar 100 birimden 50 birime düşmektedir. Bu malın talebinin yay esnekliği kaçtır? 166