TÜRKİYE HAYAT SİGORTASI SEKTÖRÜNDE ETKİNLİĞİN İNCELENMESİ *

D.E.Ü.İ.İ.B.F.Dergs Clt:19 Sayı:1, Yıl:2004, ss:1-14 TÜRKİYE HAYAT SİGORTASI SEKTÖRÜNDE ETKİNLİĞİN İNCELENMESİ Serdar KILIÇKAPLAN Gaye KARPAT ÖZET Sgorta sektörü tamamıyla güven sstemne dayalı br oluşumdur. Bu kapsamda sgorta sektörü, özellkle breysel emekllk sstemnn uygulamaya konulması le yoğun br rekabet çne grmştr. Bu rekabet, özellkle hayat sgortası dalında dkkat çekc boyutlara varmıştır.grd ve çıktılarını en etkn şeklde değerlendreblen sgorta şrketler rekabet edeblr durumda olacaktır. Bu durumda etknlğn ölçülmes daha da önem kazanmaktadır. Sgorta şrketlernde kullanılan üç öneml etknlk ölçümü; toplam, teknk ve ölçek etknlkler ölçümlerdr. Bu çalışmanın amacı, 1998-2002 yılları arasında Türkye dek hayat sgortası sektöründe faalyet gösteren çeştl büyüklüktek frmaların teknk, saf ve ölçek etknlklernn araştırılmasıdır. Söz konusu frmaların etknlklernn analznde, Tobt Model kullanılmıştır. Anahtar Kelmeler : Teknk Etknlk, Ölçek Etknlğ, Ver Zarflama Analz, Tobt Model, Hayat Sgortası. 1. Grş Sgorta sektörünün k öneml fonksyonu güvence ve tasarruftur. Sgortacı sgortalılarından aldığı prmler br havuzda toplar, bu şeklde oluşan fonların br kısmını yatırıma yöneltr. Sgorta sektöründe oluşan bu fonlar ülkenn kalkınmasında büyük br rol oynar. Özellkle reel kesme etkn br şeklde aktarılablen bu fonların ülkenn kalkınmasındak katkıları br gerçektr. Bu rolü le fnans pyasasının öneml br ayağını oluşturan sgorta sektörünün hayat dalı fon oluşturma açısından daha da fonksyoneldr. Blndğ üzere hayat sgortası, sgortalı le sgorta şrket arasında yapılmış br sözleşmedr. Bu sözleşme le sgortalı, yaşam ya da ölüm rskn belrl br prm karşılığında sgorta şrket le paylaşmaktadır. Söz konusu polçenn k öneml fonksyonu bulunmaktadır; bunlar, sgortalı çn güvence ve tasarruftur. En y güvence ve tasarruf alternatfnn sunulacağı polçe, sgortalı tarafından kabul edlecektr. Bu nedenle, Br fnans kurumu olarak ele Dokuz Eylül Ünverstes Fen-Edebyat Fakültes İstatstk Bölümü tarafından düzenlenen 4. İstatstk Günler Sempozyumu nda poster bldr olarak sunulmuştur. Doç. Dr., Gaz Ünverstes İ.İ.B.F., Ekonometr Bölümü. Araş.Gör., Gaz Ünverstes İ.İ.B.F., Ekonometr Bölümü. 1

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat alınablen sgorta şrket, sgorta sektöründe de olan yoğun rekabete dayanablmes çn, sgortalılarına, güvenlr ve ntelkl hzmetler sunması gerekr. Böylece sektördek rekabet edeblrlğn sürdüreblr ve devamlılığını sağlar. Türk Sgorta Sektörü nde, özellkle serbest tarfenn uygulamaya geçtğ 1990 yılı sonrasında, rekabet daha da hızlanmıştır. Ancak fyat düzeynde yapılan bu rekabet, şrketlern kârlılıkları üzernde büyük br baskı oluşturmuş ve şrketlern teknk kârlarını hızla aşağıya çekmştr. Zaman çnde hem hzmet hem de fyat rekabetne doğru br eğlm artmıştır. Aynı zamanda kaynaklarını da daha y kullanablen sgorta şrketler rekabet gücü ve vermllk konusunda ön plana çıkmaya başlamışlardır. Bu rekabet koşullarında en güçlü şrketlern devamlılıklarını sürdüreceğ ve bu şrketlern de en etkn şrketler olacağı br gerçektr. Açıkçası grd ve çıktılarını en etkn şeklde değerlendreblen sgorta şrketler rekabet edeblr durumda olacaktır. Bu durumda etknlğn ölçülmes daha da önem kazanmaktadır. Şrketlern performanslarının değerlendrlmesnde en çok kullanılan yöntemlern başında vermllk analz gelmektedr. Vermllk ve etknlk çoğu zaman aynı anlamda kullanılmakla brlkte; etknlk, sektördek mevcut teknoloj le frmanın ne kadar y br performansa sahp olduğunu belrtrken, vermllk se kullanılan teknolojnn zaman çndek evrmn gösterr. Hem etknlk hem de vermllk ölçmede üretm sınırı (producton fronter) yaygın br şeklde kullanılmaktadır. Herhang br endüstr dalında etknlk ölçümü yapablmek çn, öncelkle o endüstry oluşturan çeştl ekonomk karar brmlernn kullandıkları grd ve çıktı mktarlarının ölçümüne gereksnm duyulur (Yolalan, 1993:7). Söz konusu grd ve çıktı mktarları kullanılarak araştırılan endüstr dalının etknlğ hakkında blg sahb olunur. Araştırılacak olan üç tür etknlk söz konusudur. Bunlar toplam etknlk, teknk etknlk ve ölçek etknlğdr. Teknk etknlk, mevcut üretm faktörler (grd) le ne kadar katma değer (çıktı) yaratıldığını fade eden br kavramdır. Başka br fadeyle, teknk etknlk, grd bleşmnn en uygun bçmde kullanılarak maksmum çıktıyı üretme başarısı olarak tanımlanablr.teknk etknlk le üretm maksmzasyonu yönünden organzasyonlar arası karşılaştırmalar yapılması mümkündür. Ölçek Etknlğ se ölçek büyümes sonucu organzasyonda brm başına ortalama malyetlerdek artışı (ya da azalışı) saptamak çn kullanılan br performans değerlendrme ölçütüdür. Uygun ölçekte üretm yapmadak başarı da "ölçek etknlğ" olarak 2

Hayat Sgortası - Etknlk tanımlanmaktadır. Toplam etknlk se teknk etknlk le ölçek etknlğnn çarpımından elde edlr. Bu çalışmanın amacı, hayat sgortası şrketlernn etknlğn belrleyen faktörler ncelemektr. Hayat sgortası şrketlernn etknlğn belrlemek amacıyla bu çalışma k aşamada gerçekleştrlmştr. İlk aşamada söz konusu sgorta şrketlerne at grd ve çıktı grupları etknlk ölçümü (teknk etknlk) amacıyla çıktı yönlü (CCR) Ver Zarflama Analz (VZA) kullanılarak etknlk skorları elde edlmştr. İknc aşamada se etknlk üzernde etkl olan çeştl açıklayıcı değşkenlern etklern belrlemek amacıyla VZA dan elde edlen etknlk skorları bağımlı değşken alınarak Tobt model kullanılmıştır. Etknlk ve etknlğe etk eden faktörler (alınan prmler, şrket sayısı, 2000 krz ve 1999 deprem çn kukla değşkenler) ncelemek amacıyla Tobt modelleryle brlkte VZA nın uygulanması se lgl sektördek performansın yleştrlmesne yönelk çeştl amaçlara hzmet etmektedr. Etknlk skorlarının elde edlmesnde kullanılacak grd ve çıktı alternatfler sgorta şrketlernn güvence ve lkdte fonksyonları esas alınarak belrlenmş ve hem çalışmanın objektf br zemne oturması, hem de daha sağlıklı sonuçlar alınablmes çn çok değşkenl br analz teknğ olan Temel Bleşenler Analz (TBA) (Tatlıdl, 1992: 138) kullanılmıştır. TBA her yıl çn çıktılar kullanılarak yapılmış ve yüksek açıklama payları gözlenmştr. Böylece sgortacılık sektöründe kullanılableceğ düşünülen grdlere (Personel ve Yönetm Gderler, Sabt Varlıklar, Özsermaye) ve çıktılara (Alınan Prmler, Teknk Kâr/Zarar, Mal Kâr/Zarar) ulaşılmıştır. İknc olarak, karar brmlernde homojenlğ sağlamak çn bazı sgorta şrketler kapsam dışı bırakılarak, 1998 2002 dönemnde Türk sgorta sektöründe hayat dalında faalyet gösteren 107 adet sgorta şrket araştırma kapsamına alınmıştır. 2. Araştırmanın Kapsamı ve Verler 7397 sayılı yasa çerçevesnde faalyetlerne son verlen ya da çeştl nedenlerden dolayı faalyetler durdurulan şrketler ve kend kendn tasfye ederek sektörden çeklme kararı alan şrketler söz konusu zaman dlmnde araştırma kapsamından çıkarılmışlardır. Ayrıca bazı sgorta şrketlernn verlernn sıfır olması ve bazı şrketlern de belrlenen zaman dlmnn tüm yıllarında faalyette olmaması nedenyle analze dahl edlememşlerdr. Böylece araştırma kapsamına alınan şrket sayıları, 1998 ve 1999 yıllarında 19 ar adet 2000, 2001 ve 2002 yıllarında 23 er adet olarak belrlenmştr. 3

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat Kullanılan verlern temel kaynağını her yıl T.C. Başbakanlık Hazne Müşteşarlığı Sgorta Denetleme Kurulu tarafından yayımlanmakta olan 1998-2002 Türkye de Sgorta Faalyet Hakkında Rapor lardak blanço ve gelr tabloları oluşturmaktadır. 3.Yöntem 3.1. Ver Zarflama Analz Etknlk ölçme yöntemlernden en sık kullanılanı Parametresz br yöntem olan Ver Zarflama Analz dr. VZA, brden çok ve farklı ölçeklerle ölçülmüş grd ve çıktıların karşılaştırma yapmayı zorlaştırdığı durumlarda, karar brmlernn görel performansını ölçmey amaçlayan doğrusal programlama tabanlı br teknktr. VZA, statk br analz şekl olup, tek br dönemde karar brmlernn verlern kullanarak br yatay kest analz yapar. VZA modeller le aynı grd ve çıktıya sahp karar brmlernn karşılaştırmalı ölçümü yapılır. Br parametresz etknlk ölçme yöntem olan VZA, şrket performanslarını o sektörde belrlenen en y ye göre yapar. VZA nın ayırt edc özellğ grd ve çıktılar arasında fonksyonel br yapı olduğunu varsaymamasıdır. Buna göre VZA, farklı ölçeklerle ölçülmüş ya da farklı ölçü brmlerne sahp brden çok grd ve çıktıların karşılaştırma yapmayı zorlaştırdığı durumlarda görel etknlk ölçümü çn kullanılan parametresz br yöntemdr. VZA, lk olarak Charnes, Cooper ve Rhodes (1978;1979;1981) tarafından ürettkler mal ya da hzmet açısından brbrlerne benzer ekonomk karar brmlernn görel etknlklernn ölçülmes amacıyla gelştrlmş olan br etknlk ölçme yöntemdr. Yöntemn getrdğ öneml br yenlk, brçok grd kullanarak brçok çıktının elde edldğ üretm ortamlarında, parametrk yöntemlerde olduğu gb önceden belrlenmş herhang br analtk üretm fonksyonunun varlığının öngörülmesne gereksnm duymadan ölçüm yapılablmesdr. VZA grdye ve çıktıya yönelk olmak üzere k yönlü kullanılablr. Grdye yönelk VZA modeller, belrl br çıktı bleşmn en etkn br şeklde üreteblmek amacıyla kullanılacak en uygun grd bleşmnn nasıl olması gerektğn araştırır. Çıktıya yönelk (CCR) VZA modeller se belrl br grd bleşm le en fazla ne kadar çıktı bleşm elde edlebleceğn araştırır. (Yolalan, 1993: 46 48) VZA sonucunda, amaç fonksyonu 1 e eşt se o karar brm etkn olarak saptanır. Amaç fonksyonu 1 e eşt olmayan karar brmler etkn olan 4

Hayat Sgortası - Etknlk karar brmlerne benzetlmeye çalışılır. Bu şeklde etkn olmayanlar etkn hale getrlr. 3.2. Tobt Model Probt modelnn br uzantısı olan Tobt Model, James Tobn tarafından gelştrlmştr. Bağımlı değşkene at blgnn sadece bazı gözlemler çn söz konusu olduğu örneklem, sansürlü örneklem olarak blnr. Bu nedenle Tobt Model aynı zamanda sansürlü ya da keskl regresyon model olarak da adlandırılır (Gujarat, 1999: 573 ). Bağımlı değşkenn değşm aralığının herhang br şeklde sınırlandırıldığı regresyon modellernde eğer belrl br aralığın dışındak gözlemler tamamen kaybedlyorsa keskl model, ancak en azından bağımsız değşkenler gözleneblyorsa sansürlü model söz konusu olur (Üçdoğruk vd, 2001: 14-17). Tobt modelnde gözlenen br kukla değşken, 1, y > 0 se y = (1) 0 y 0 se şeklndedr. Burada y = βx + u ( = 1, T) dr ve y > 0 se nn gözlendğ, 0 se nn gözlenemedğ varsayılmaktadır. Böylece y y gözleneblen, y y y = βx + u y > 0 se y = (2) 0 y 0 se 2 şeklnde fade edleblr. Burada u IN(0, σ ) ve x, açıklayıcı değşkenlern br vektörü, β se blnmeyen parametreler göstermektedr (Maddala, 1989: 283). y, latent değşken ve y se VZA dan elde edlen skorlardır. (2) no lu Tobt Modelnde 0 olduğunda üzerne bazı gözlemler sıfır değern almaktadır. y y = β x + u y modelnde negatf veya sıfır değern alan y gözlemler hmal edldğnde, u > βx çn gözlemlern modele 5

katılması le u Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat hata term sıfır ortalamaya sahp olamaz. Bu nedenle ortaması sıfırdan farklı br truncated normal dağılıma sahptr (Maddala, 1989: 283). Verler belrl br lmtn altında ya da üstünde sınırlandırıldığında örneklem verlerne uygulanan dağılım sürekl ve süreksz dağılımların br karması olur. Bağımlı değşken keskl hale getrldğnde belrl br aralıktak değerler tamamen tek br değere dönüştürülmüş olur olur (Üçdoğruk vd., 2001: 14-17). Tobt Modelnn tahmnnde se genellkle Maksmum Olablrlk (ML) yöntem kullanılmaktadır. f(.), standart normal dağılımın yoğunluk fonksyonunu ve F(.) se standart normal dağılımın brkml dağılım fonksyonunu göstermek üzere ; u ve f(t) = F(z) = 2 1 t exp 2π 2 z f(t)dt Yukarıdak fadeler kullanılarak, Tobt Model çn olablrlk fonksyonu (L) ; 1 y βx βx L = f F (5) σ σ σ y > 0 y 0 şeklnde yazılablr (Maddala, 1989). Olablrlk fonksyonu (L) β ve σ ya göre maksmze edldğnde bu parametrelere at maksmum olablrlk (ML) tahmnler aşağıdak gb elde edlr: (3) (4) 1 2 2 [1/(2σ )](y, βx ) L = x exp (6) y = 0 ( 1 F ) βx / σ ( 2π) 2 y > 0 ( 2πσ ) 1/ 2 1 2 t / 2 F() = e dt (7) 1/ 2 6

Hayat Sgortası - Etknlk (6) no lu fadede lk çarpım, %100 etkn olan (y = 0) sgorta şrketlerne at gözlemler, knc çarpım se etkn olmayan (y > 0) sgorta şrketlerne at gözlemler göstermektedr (Jackson ve Feth, 2000 ). Tobt Modeller çn hata termlernn normal dağıldığı veya genel olarak parametrk bçm bell olan dağılım fonksyonuna sahp olduğu blndğnde maksmum olablrlk ve dğer olablrlk bazlı süreçler tutarlı ve asmptotk olarak normal dağılımlı tahmn edcler verr. Bunla brlkte olablrlk fonksyonunun varsayılan parametrk bçm yanlış belrlendğnde tahmn edcler tutarsız olur. 4. Grd ve Çıktıların Belrlenmes Herhang br endüstr dalında etknlk ölçümü yapablmek çn öncelkle o endüstry oluşturan çeştl ekonomk karar brmlernn kullandıkları grd ve çıktı mktarlarının ölçümüne gereksnm duyulur.(yolalan,1993:7) Ver tabanlı br etknlk ölçüm teknğ olduğundan, VZA le yapılacak ölçümün sağlıklı olablmes göz önüne alınan grd ve çıktılarında anlamlı olması le mümkündür. Bu aşamadak amaç, üretm teknolojsn en y şeklde fade edeblecek grd ve çıktıların seçlmesdr (Yolalan, 1993: 66). Bankacılık sektöründe yapılan vermllk ve etknlk çalışmalarında olduğu gb sgorta sektörü le lgl yapılan çalışmalarda da araştırmacılar arasında, grdler konusunda br uzlaşma varken, çıktılar konusunda br uzlaşma gözlenmemektedr. Bunun temel neden bankacılık ve sgortacılığın br hzmet sektörü olması ve hzmet sektöründe çıktıların genellkle soyut olmasından kaynaklanmaktadır. Sgortacılık sektörü le lgl çalışmalarda çoğunlukla üç grd kullanılmaktadır (Cummns ve Wess, 1998; Cummns vd., 1996; Cummns ve Z, 1998; Gardner ve Grace, 1993; Grace ve Tmme, 1992). Bu grdler; şgücü, sermaye ve varlıklardır. Bu çalışmada, bu konuda yapılan çalışmalarda grd ve çıktıların seçm le lgl yaklaşımlar göz önüne alınmakla brlkte, sgorta şrketlernn kendne özgü şlevler de dkkate alınarak kullanılablecek grd ve çıktılar saptanmıştır. Ayrıca belrlenen zaman dlm (1998 2002) çnde, her yıl olmak üzere grdler ve çıktılar çn ayrı ayrı Temel Bleşenler Analz (TBA) ( Tatlıdl, 1992: 138) uygulanmıştır. TBA çalışma kapsamındak her yıl çn, çıktılar kullanılarak yapılmış ve tek faktör çevresnde toplanan çıktıların açıklama güçler % 80 n üzernde bulunmuştur. Böylece çıktılar çn yapılan seçmn objektf br dayanağı oluşturulmuştur. Belrlenmes TBA le desteklenen çıktıların, VZA nın ayrıştırma yeteneğn arttırdığı düşünülmektedr. 7

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat Sgorta şrketlernn sağladığı temel hzmetler, rsk havuzlama ve rsk yüklenme, sgorta kayıpları le lgl reel fnansal hzmetler ve fnansal aracılık olarak sayılablr (Cummns vd., 1996:17 ; 1998: 12 ; 2001:10). Sgorta şrketlernn verdğ bu temel hzmetler aşağıda kısaca açıklanmıştır. 4.1. Grdlern Seçm Sgorta şrketler çn temel grdler, personel gderler, sabt varlık ve sermayedr. Bu grdler sgorta şrketler çn üretm faktörlerdr. İşgücü; dar, yönetm ve pazarlama alanında çalışanlardan oluşablr (Cummns vd., 1996:19 ; 1998 : 13 ; 2001: 11). Sgorta şrketler güvence sağlayan kuruluşlar olduklarından fonlarını yatırımlarda değerlendrrken dğer yatırımlara göre daha fazla lkdte ve güvence lkelern göz önüne almak zorundadırlar. Sgorta şrketler brçok mal kurumdan farklı olarak eldek fonları, öncelkle güvenlk lkesn, daha sonra lkdte ve kârlılık prensplern göz önünde bulundurarak yatırıma dönüştürmektedrler. Ayrıca yatırımlarında rskn dengel dağılımı lkesne de önem vermektedrler. Yukarıdak blgler ışığında personel ve yönetm gderler, sabt varlıklar ve özsermaye grd olarak seçlmşlerdr. 4.2. Çıktıların Seçm Fnansal hzmet sektöründe çıktıları ölçmek çn üç temel yaklaşım kullanılmaktadır. Bunlar, Varlık (aktf) ya da Aracılık Yaklaşımı, Kullanıcı Malyet Yaklaşımı ve Katma Değer Yaklaşımı dır.(cummns vd., 1996:16) Sgorta şrketler rsk havuzlama ve rsk taşıma, sgorta kayıpları le lgl reel fnansal hzmetler ve fnansal aracılık (Cummns vd., 1996:17 ; 1998: 12 ; 2001:10) gb üç temel hzmetn gerçekleştrrken br katma değer yaratmaktadır. Söz konusu katma değer artışları bu çalışmada çıktı olarak alınmıştır. Alınan prmler ve teknk kâr/zarar rsk havuzlama ve rsk yüklenme hzmet ve mal kâr/zarar fnansal aracılık hzmetler karşılığında katma değer yarattıkları düşüncesyle çıktı olarak belrlenmşlerdr. Başka br fadeyle, çıktılar belrlenrken sgorta şrketlernn temel hzmetler göz önüne alınmış ve katma değer yaklaşımı kullanılmıştır. Bu çerçevede, alınan prmler, teknk kâr/zarar ve mal kâr/zarar çıktı olarak seçlmşlerdr. 5. Analz Hayat sgortası şrketlernn etknlğn belrlemek amacıyla bu çalışma k aşamada gerçekleştrlmştr. İlk aşamada söz konusu sgorta şrketlerne at 8

Hayat Sgortası - Etknlk grd ve çıktı grupları etknlk ölçümü (teknk etknlk) amacıyla çıktı yönlü (CCR) VZA kullanılarak etknlk skorları elde edlmştr. İknc aşamada se etknlk üzernde etkl olan çeştl açıklayıcı değşkenlern etklern belrlemek amacıyla VZA dan elde edlen etknlk skorları bağımlı değşken alınarak Tobt model kullanılmıştır. Etknlk ve etknlğe etk eden faktörler (alınan prmler, şrket sayısı, 2000 krz ve 1999 deprem çn kukla değşkenler) ncelemek amacıyla VZA le Tobt modellernn aşamalı kullanılması se lgl sektördek performansın yleştrlmesne yönelk çeştl amaçlara hzmet etmektedr. Toplam etknlk, teknk etknlk ve ölçek etknlğ olmak üzere k bleşene ayrılmaktadır. Bu çalışmada, toplam etknlk, ölçek etknlğ ve teknk etknlk skorları bağımlı değşken, şrket sayısı ve hayat sgortası prmler (logartmaları) her br model çn açıklayıcı değşken olarak kullanılmıştır. Ayrıca, 1999 yılındak depremn ve 2000 yılındak ekonomk krzn hayat sgortası sektöründek etklern görmek amacıyla söz konusu yıllar çn kukla değşkenler tanımlanmıştır. PTE st = α 1 + β 1 DD st + β 2 DKRZ st + β 3 FİRMA st + β 4 LPRİM st + ε 1st (8) SE st = α 2 + δ 1 DD st + δ 2 DKRZ st + δ 3 FİRMA st + δ 4 LPRİM st + ε 2 (9) TE st = α 3 + γ 1 DD st + γ 2 DKRZ st + γ 3 FİRMA st + γ 4 LPRİM st + ε 3st (10) Burada, PTE st : t yılında s frmasının teknk etknlğ SE st : t yılında s frmasının ölçek etknlğ TE st : t yılındak s frmasının toplam etknlğ DD st : 1999 yılı çn kukla değşken DKRZ st : 2000 yılı çn kukla değşken FİRMA : Şrket sayısı LPRİM : log Prm Tobt modelnn varsayımı göre VZA skorlarının sıfır noktasında sansürlenmes gerekmektedr. Bu nedenle VZA skorları aşağıdak formül yardımıyla dönüştürülmüştür. y = 1 VZA Skoru 1 (11) Bu dönüşüm sonucunda elde edlen y ler Tobt modelnde bağımlı değşken olarak kullanılmıştır. 9

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat Tahmn edlen katsayılar ve standart hataları Tablo 1 de verlmştr. Poztf şarete sahp katsayıların etknlğ arttırdığını, negatf şaretl katsayıların se etknlğ azalttığını göstermektedr. Tablo 1 e bakıldığında şrket sayısı le teknk etknlğn negatf lşkl, ölçek etknlğ le poztf lşkl olduğu görülmektedr. Depremn meydana geldğ yılda teknk etknlk ve ölçek etknlğ azalmıştır. 2000 yılında meydana gelen krz se ölçek etknlğn azaltırken teknk etknlğ arttırmıştır. Sgorta şrketlernn elde ettğ prmler se her üç etknlk üzernde poztf br etkye sahptr. (Tablo 1). Tablo 1: Hayat Sgortası Şrketlerne at Tobt Model Tahmn Sonuçları (1998 2002) PTE Teknk Etknlk SE Ölçek Etknlğ TE Toplam Etknlk Sabt Term 1.353444 (0.711760) -5.034095 (2.259062) -0.812231 (0.620165) DD -0.244440 (0.148356) -0.210255 (0.505341) -0.114629 (0.131761) DKRZ 0.220762 (0.118582) -0.690029 (0,391300) -0.060477 (0.108089) FİRMA -0.086295 (0.032647) 0.196219 (0.104514) 0.021105 (0.028775) LPRİM 0.048255 (0.016443) 0.126914 (0.069517) 0.051626 (0.015595) Log Lkelhood Rato -59.72907-137.1266 %1 anlam düzeynde anlamlıdır. %5 anlam düzeynde anlamlıdır. %10 anlam düzeynde anlamlıdır. Parantez çndek değerler katsayılara at standart hata değerlerdr. 6. Sonuç Prm tahslatları ve bu tahslatların fnansal enstrümanlara aktarılması aracılığıyla gelr sağlayan sgorta şrketlernn sayısındak artış, pazar paylarındak bölünme nedenyle, şrket başına düşen prm tutarında azalışa neden olduğundan, teknk etknlğ azaltıcı yönde br etkye sahptr. Buna karşılık şrket sayılarındak artış, optmum ölçekle çalışma standardının ve 10

Hayat Sgortası - Etknlk rekabet koşullarına lşkn kuralların uygulanma gereksnmnn oluşması nedenyle ölçek etknlğn artırıcı yönde br etkye sahptr. Büyük madd hasarlara ve bnlerce can kaybına neden olan Marmara depremnn yaşandığı dönemde, sgorta şrketlernn, sınırlı prm tahslatına karşılık polçe sahplerne oldukça yüklü mktarlarda tazmnat ödemek zorunda kalmaları, tüm etknlk değerlern azaltmıştır. Kasım 2000 de ve Şubat 2001 yıllarında yaşanan ekonomk krz le Türkye ekonoms tarhnn en büyük küçülmesn yaşamıştır. Bankacılık sektöründe yoğun olarak hssedlen krz, ortaklık yapıları neden le sgortacılık sektörünü de yakından etklemştr. Sektörde faalyet gösteren şrketlern yaklaşık yarısının sermayes bankalara ve holdnglere attr. Dolayısıyla son yıllarda bankaların ve holdnglern yaşadığı sorunlardan sgorta şrketler de etklenmş ve bu şrketlere yen kaynak grşler olumsuz yönde etklenmştr (Erdoğan, 2003: 80-87). Maruz kalınan fnansal kayıpların tüm sektörü kapsayacak şeklde oldukça büyük rakamlara ulaşması nedenyle, bu döneme lşkn ölçek etknlğ değerlernde azalma meydana geldğ görülmüştür. 2001 yılı çersnde ekonomde yaşanan daralma, sgorta şrketler arasındak rekabet öneml ölçüde arttırmıştır. 2001 yılında 11 Eylül terör saldırısı başta olmak üzere uluslar arası sgorta pyasalarında görülen büyük hasarlar reasürans fyatlarını yukarı çekerken, ülkemzde yaşanan krzn reel sektörde yol açtığı daralma ve ekonomde yaşanan küçülme, sgorta şrketler arasında rekabet arttırarak prmler genel düzeynn düşmesne neden olmuştur. (Erdoğan, 2003: 80-87).Yukarıda da bahsedldğ üzere prm tahslatı ve bu tahslatların fnansal enstrümanlara aktarılması suretyle elde edlen kazançlardan keslen komsyonların gelr olarak kaydedldğ sgorta şrketlerndek her prm artışının (dğer değşkenler sabt kalmak koşuluyla), tüm etknlk ölçütlerne olumlu yönde katkıda bulunduğu ortaya çıkmıştır. Genel olarak krz dönemlernde mal kârlarda öneml ölçüde reel artışlar meydana gelrken, teknk kârlarda reel anlamda azalma meydana gelmektedr. Bunun temel neden se krz dönemlernde ortaya çıkan daralmanın fyat rekabetn öneml ölçüde arttırması ve prmler genel düzeynn düşmesne neden olmasıdır. Krz dönemlernde bono ve tahvl fyatlarında görülen aşırı yükselmeler se sgorta şrketlernn mal gelrlernde öneml artışlara neden olmaktadır. Türkye de fnans kesm çnde sgorta sektörünün beklenen etknlk ve güce ulaşamamasının en öneml nedenlernn başında kronk enflasyonst baskılar gelmektedr. Dolayısıyla 1990 lardan sonra yaşanan krzler ve yüksek 11

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat enflasyon sgorta şrketlernn özkaynak düzeylernn zayıflamasına ve teknk sonuçların bozulmasına neden olmuştur (Erdoğan, 2003:80-87 ). Bu çalışmada etknlğe etk eden faktörler olarak şrket sayısı, prm, 2000 krz ve depremn etklern gösteren kukla değşkenler alınmıştır. Ancak, söz konusu etknlğe etk eden dğer faktörler de çalışmanın devamı şeklnde, daha sonra yapılacak olan analz kapsamında ayrıca değerlendrlecektr. ABSTRACT The purpose of ths paper s to nvestgate the performance of Turksh lfe nsurance market. The effcency of Turksh lfe nsurance frms was evaluated by usng the data Envelopment Analyss (DEA) whch s a nonparametrc fronter method. Computed total effcency (TE), techncal effcency (PTE) and scale effcency (SE) estmates from 1998 to 2002 were utlzed. Thus panel conssted of a total of 107 observatons. Tobt model was used to nvestgate the determnants of effcency. Ths analyss amed to explan the varaton n calculated effcences n terms of set of explanatory varables, such as number of frm, premum, economc crss, earthquake. KAYNAKÇA BOONYASAI, Thtvadee, MARTIN F. Grace ve Harold D. SKIPPER, Jr.(2002), The Effect of Lberalzaton and Deregulaton on Lfe Insurer Effcency, Workng Paper No : 02 2, Center for Rsk Management and Insurance Research, Georga State Unversty, Atlanta. CHARNES, A., COOPER, W. W. ve E. RHODES (1978), Measurng the Effcency of Decson Makng Unts, European Journal of Operatonal Research, 2, 429-444. CHARNES, A., COOPER, W. W. ve E. RHODES (1979), Short Communcaton: Measurng the Effcency of Decson Makng Unts, European Journal of Operatonal Research, 3, 339-361. CHARNES, A., COOPER W. W. ve E. RHODES. (1981), Evaluatng Program and Manageral Effcency : An Applcaton of Data Envelopment Analyss to Program Follow Through, Management Scence, Vol. 27, No. 6, 668 697. CUMMINS, J. DAVID., GIUSEPPE Turcett ve Mary A. WEISS (1996), Productvty and Techncal Effcency Italan Insurance Industry, Fnancal Insttutons Center, The Wharton School Workng Paper, Unversty of Pennsylvana. 12

Hayat Sgortası - Etknlk CUMMINS, J. Davd. ve Mary A. WEISS (1998), Analyzng Frm Performance n the Insurance Industry Usng Fronter Effcency Methods, Fnancal Insttutons Center, The Wharton School Workng Paper, Unversty of Pennsylvana. CUMMINS, J. Davd., SHARON, Tennyson ve Mary A. WEISS (1998), Consoldaton and Effcency n the U. S. Lfe Insurance Industry, Fnancal Insttutons Center, The Wharton School Workng Paper, Unversty of Pennsylvana. CUMMINS, J. Davd ve Mara RUBIO-MISAS (2001), Deregulaton, Consoldaton, and Effcency : Evdence From the Spansh Insurance Industry, Fnancal Insttutons Center, The Wharton School Workng Paper, Unversty of Pennsylvana. CUMMINS, J. Davd ve Hongmn ZI (1997), Measurng Cost Effcency n the U.S Lfe Insurance Industry : Econometrc and Mathematcal Programmng Approaches, Fnancal Insttutons Center, The Wharton School Workng Paper, Unversty of Pennsylvana. ERDOĞAN, Koray (2003), Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krzlernn Sgortacılık Sektörü Üzerdek Etkler, Actve, Ocak-Şubat, 80-87, www.makalem.com.(09.09.2003). GARDNER, L. ve M. F. Grace ( 1993), X-Effcency n the US Lfe Insurance Industry, Journal of Bankng and Fnance 17, 497-510. GRACE, M. F. ve S. G. Tmme ( 1992), An Examnaton of Cost Economes n the Unted States Lfe Insurance Industry, Journal of Rsk and Insurance, 59, 72 103. GUJARATI, Damador, N. (1999), Temel Ekonometr, Lteratür Yayınları No:33 JACKSON, Peter, M., Meryem Duygun, FETHİ, (2000), Evaluton the Techncal Effcency of Turksh Commercal Banks: An Applcaton of DEA and Tobt Analyss, Internatonal DEA Symposum, Unversty of Queensland, Brsbane, Australa, 2-4 July. MADDALA, G. S. (1989), Introducton to Econometrcs, Macmllan Publshng Company, New York. TATLIDİL, Hüseyn (1992), Çok Değşkenl İstatstksel Analz, Engn Yayınları, Ankara. T.C. Başbakanlık Hazne Müşteşarlığı Sgorta Denetleme Kurulu, Türkye de Sgorta Faalyet Hakkında Rapor (1998-2002). 13

Serdar Kılıçkaptan Gaye Karpat ÜÇDOĞRUK, Şenay, Fahamet AKIN ve Hamd EMEÇ. (2001), Türkye Hanehalkı Eğlence Kültür Harcamalarında Tobt Modeln Kullanımı, Gaz Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, Clt: 3, Sayı: 3, 13-26. YOLALAN, Reha (1993), İşletmelerarası Görel Etknlk Ölçümü, Mll Prodüktvte Merkez Yayınları : 483, Ankara. 14