Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri Doç.Dr.. Mert URAL 1
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Yabancı ülkelerin paralarına genel bir terim olarak döviz (foreign exchange) denilmektedir. Farklı ülkelere ait paraların alınıp satıldığı piyasaya ise döviz piyasası denilmektedir. Bu piyasada döviz arz ve talebi karşılaşır. Piyasanın üyeleri; bankalar, mali kuruluşlar, ihracatçı ve ithalatçılar, şirketler, kamu kuruluşları ve merkez bankalarıdır. Farklı ülkelere ait paraların döviz piyasasında alınıp satıldığı fiyata, döviz kuru denir. Doç.Dr.. Mert URAL 2
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Döviz kuru, bir ülke parasının başka bir ülke parası cinsinden fiyatıdır (1 = 1.745.300 TL : 1 = 1,7453 YTL). Bir birim dövizin ulusal para cinsinden fiyatına enserten (incertain-dolaysız kotasyon) döviz kuru denir. Bir birim ulusal paranın döviz cinsinden fiyatına serten (certain- dolaylı kotasyon) döviz kuru denir. Enserten kurun yükselmesi (serten( kurun düşmesi) ulusal paranın dış değerinin düştüğünü ifade eder. Aksine enserten kurun düşmesi (serten( kurun yükselmesi) ulusal paranın dış değerinin yükseldiğini ifade eder. Doç.Dr.. Mert URAL 3
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR İki taraflı nominal döviz kurunu gösteren bu değerler cari değişim değeri ise, spot (peşin) döviz kuru adlandırılır. olarak Ayrıca, gelecekteki bir tarihte teslim edilmek üzere bugünden alım-satım işlemi için öngörülen kur ise forward (vadeli) döviz kuru olarak tanımlanır. Vadeli döviz işlemlerinde vade genellikle 3 aydır. Doç.Dr.. Mert URAL 4
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Dolar dışında iki farklı ulusal para arasındaki değişim oranının dolar kurları üzerinden hesaplanmasıyla bulunan kura çapraz kur denilmektedir. Örneğin 1 1 = 1,29$ biçiminde ifade edilen kurlara çapraz kur denir. Eğer 1$=1,3441 YTL olduğu biliniyorsa, çapraz kur bilgisi kullanılarak nun TL fiyatı hesaplanabilir (1 =1,7453 YTL). Reel döviz kuru ise, ülkelerdeki fiyat değişmelerini göz önüne alarak hesaplanır. Bir paranın reel satın alma gücü cinsinden değerini ifade etmek üzere kullanılan reel döviz kuru, genellikle ticaret haddi olarak da adlandırılmaktadır. Doç.Dr.. Mert URAL 5
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Reel döviz kurunun yükselmesi (düşmesi), ulusal paranın değerini azalttığı (artırdığı) için ihraç mallarını ucuzlatarak (pahalandırarak), uluslararası rekabeti artırır (azaltır). Döviz piyasalarında genellikle iki tip ödeme aracı arasında ayırım yapılmaktadır: Doğrudan nakit şeklinde olanlara efektif, Nakte dönüştürülebilir araç (döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları, seyahat çekleri vb.) şeklinde olanlara da döviz denilmektedir. Özellikle ihracat ve ithalat işlemleri için ödemeler efektif olarak değil, döviz olarak yapılmaktadır. Doç.Dr.. Mert URAL 6
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Döviz talebi; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde talep edilen yabancı para miktarını gösterir. Döviz talebi, ithalat bedeli ödemeleri, yurtdışına seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olabilmektedir. Döviz arzı; alternatif döviz kurlarında belli bir zaman süresi içinde arz edilen yabancı para miktarıdır. Döviz arzı, ihracat bedeli ödemeleri, yurtiçine seyahat, plasman veya yatırım amaçlı olarak yapılabilmektedir. Doç.Dr.. Mert URAL 7
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Denge döviz kuru,, döviz talebinde veya döviz arzında veya her ikisinde ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişebilmektedir. Döviz arz ve talebindeki değişmelere birçok etken neden olur. Bunlar; 1- Ülkelerarasındaki nispi gelir farklılıkları, 2- Ülkelerarasındaki nispi fiyat farklılıkları, 3- Ülkelerarasındaki nispi faiz oranı farklılıkları. 4- Spekülatif faaliyetler olarak sıralanabilir. Doç.Dr.. Mert URAL 8
Para, Dış Denge ve Döviz Kuru Sistemleri TEMEL KAVRAMLAR Kişi ve kurumların, çeşitli amaçlarla döviz arz ve talep ederek katıldıkları döviz piyasalarında, merkez bankaları da para otoritelerini temsilen yaptıkları müdahalelerle düzenleyici-denetimci denetimci bir rol oynarlar. Doğrudan veya dolaylı olarak yapılan müdahalelere bağlı olarak farklı döviz kuru sistemleri söz konusu olmaktadır. Doç.Dr.. Mert URAL 9
Döviz Kuru Sistemleri Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemi, Esnek Döviz Kuru Sistemi, Karma Sistemler; * Esneklik kazandırılmış sabit kur sistemi * Müdahaleye konu olan esnek kur sistemi Doç.Dr.. Mert URAL 10 10
Döviz Kuru Sistemleri SABİT DÖVİZ KURU SİSTEMİ Dalgalanma marjı dar olan ve kur ayarlanmasının nadiren söz konusu olduğu bir sistemdir. KARMA SİSTEMLER Sabit veya esnek kur sistemlerinden çeşitli sapmalarla ortaya çıkan ve iki sistemi birbirine yakınlaştıran döviz kuru sistemidir ESNEK DÖVİZ KURU SİSTEMİ Resmi müdahalelerin pek yer almadığı, serbest değişken kur sistemidir. ESNEKLİK KAZANDIRILMIŞ SABİT KUR SİSTEMİ Dalgalanma marjının genişletilmesi ve/veya resmi kur ayarlamalarıyla esneklik kazandırılmış sabit kur sistemidir. MÜDAHALEYE KONU OLAN ESNEK KUR SİSTEMLERİ Döviz kurunun serbestçe oluşup değişmesinin resmi otoritelerce yönlendirildiği kur sistemidir. Doç.Dr.. Mert URAL 11 11
Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemleri Yetkili para otoriteleri tarafından saptanan kurun, belirli bir süre değiştirilmemesi esastır. Kurun sabit tutulmasından amaç, kurların dar bir dalgalanma aralığı içinde tutulmasıdır. Serbest piyasa koşullarında, döviz kurlarının sabitliği para otoritelerinin döviz arz ve talebi arasındaki farkı gidermek üzere döviz piyasasına alıcı ve satıcı olarak müdahalesi ile sağlanır. Doç.Dr.. Mert URAL 12 12
Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemleri Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankaları belirlenmiş bir kur üzerinden, döviz alım satımı yapmak zorundadır. Resmi otoritelerce yapılacak müdahaleler, döviz kurunun bu sınırları aşma eğilimi göstermesi halinde ortaya çıkacağından, bu sınır noktalarına alt ve üst destekleme noktaları denilmektedir. Döviz kurunun dar bir aralıkta dalgalanmasına izin verilmesi, döviz piyasasının istikrarlı olmasını sağlar. Dış ticaretle uğraşanlar için kur riski ortadan kalkar. Doç.Dr.. Mert URAL 13 13
Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemleri Merkez bankaları, herhangi bir ödemeler dengesi açık veya fazlasını finanse etmek durumundadır. Eğer ödemeler dengesinde açık varsa, Türkiye de dolar talebi dolar arzını aşacaktır. Bu durumda TCMB belirlenmiş (sabitlenmiş) kur üzerinden dolar satmak zorundadır. Eğer ödemeler dengesinde fazla varsa, sabit kurdan, dolar alıp TL satmak zorundadır. Merkez bankaları bu tip durumlar için yeterli döviz rezervi bulundurmalıdır. Doç.Dr.. Mert URAL 14 14
Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemleri Ödemeler dengesi sürekli açık veriyorsa, merkez bankasının sattığı dövizler nedeniyle rezervleri tükenecek ve kuru sabit tutması zorlaşacaktır. Böyle bir tehlike karşısında merkez bankası devalüasyona a başvurur ve ülke parasının değeri yabancı paralar karşısında düşürülür. Böylece ülke malları ucuzlar ve ihracatı artar, ödemeler dengesi açığı kapatılmaya çalışılır. Doç.Dr.. Mert URAL 15 15
Döviz Kuru Sistemleri Sabit Döviz Kuru Sistemleri Serbest piyasa koşullarında sistemin sakıncaları; Piyasaya sürekli müdahale edilmesi söz konusu olduğundan, büyük döviz rezervlerine sahip olmayı gerektirir. Döviz kontrolleri, bürokrasi ve ticaret engellerine ne neden olur. Döviz talebi kısıldığı için ithalat azalır. Doç.Dr.. Mert URAL 16 16
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Döviz kurları, piyasa güçleri tarafından arz ve talep koşullarına göre günlük olarak belirlenir. Kurlar arz ve talebe bağlı olarak serbestçe değiştiğinden, bu sistem esnek ya da dalgalı döviz kuru sistemi olarak adlandırılır. Sistemi uygulayan bir ülke aynı zamanda döviz ve ticaret kontrollerinden arındırılmış olmalıdır. Dış denge tamamen döviz kuru değişmelerine bağlanır. Ülkede uygulanan para ve maliye politikaları döviz kurlarını etkiler. Örneğin: Para arzı artarsa, harcama eğilimi yükselir, potansiyel dış açık oluşur ve döviz kuru yükselir. Doç.Dr.. Mert URAL 17 17
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Döviz piyasasının istikrarsız olabilme olasılığı vardır. Döviz kurlarındaki dalgalanma ve belirsizlik, sistemin yozlaşmasına neden olan spekülasyon, riskli hale gelir. Sabit kur sisteminde ödemeler bilançosundaki uzun süreli açık devalüasyonu öngörülebilir hale getirdiğinden spekülatör risk üstlenmez. Ancak esnek kur sisteminde, kurlardaki değişimin yönü tam olarak öngörülemeyeceğinden spekülasyon risk içerir. Doç.Dr.. Mert URAL 18 18
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Böylece spekülasyon, döviz kurlarındaki dalgalanmayı yumuşatacak ve kendi doğal işlevini yerine getirmiş olacaktır. Yani, spekülasyon esnek kur sisteminde istikrar getirir. Örneğin; döviz kurlarının yükselmesi durumunda spekülatörler, değeri düşen ülke parasını hızla elden çıkarır ve ulusal paradan kaçış başlar. Sonuçta, ulusal paranın değerindeki düşüş hızlanır. Dolayısıyla, spekülatif faaliyetler kur dalgalanmalarını artırır. Doç.Dr.. Mert URAL 19 19
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru sisteminde, döviz kurunun belirlenmesi aşağıdaki şekilde gösterilebilir. Döviz piyasasında denge sağlandığında dış denge de sağlanmış olacaktır. K Döviz Kuru S Döviz Arzı K E E D Döviz Talebi 0 Q E Q Döviz Miktarı Doç.Dr.. Mert URAL 20 20
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri K 1 durumunda, ulusal paranın eksik değerlenmesi söz konusudur. İhracatı teşvik edip, ithalatı caydırdığı için Dış Fazla oluşur. Kur. K 2 durumunda, ulusal paranın aşırı değerlenmesi söz konusudur. İthalatı teşvik edip, ihracatı engellediği için Dış Açık oluşur. Kur. K Döviz Kuru Döviz Fazlası S Döviz Arzı K 1 K E E K 2 Döviz Kıtlığı D Döviz Talebi Q 0 Q E Döviz Miktarı Doç.Dr.. Mert URAL 21 21
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru sisteminde, denge döviz kuru, döviz talebinde ve/veya döviz arzında ortaya çıkan değişmeler nedeniyle değişir. K Döviz Kuru K 2 E 2 E 1 S 1 S Döviz Arzı K 1 E K 0 D Döviz Talebi 0 Q 0 Q 1 Q Döviz Miktarı Doç.Dr.. Mert URAL 22 D 1 22
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri S döviz arz eğrisi sabitken, D döviz talep eğrisinde D 1 e doğru bir kayma olduğunda döviz arz ve talebini eşitleyen kur K 1 olacaktır. Daha fazla döviz talep edildiği anlamına gelen bu kayma; a) Ülkenin yabancı mallar lehine tercihinin değişmesi (ithalat talebi artışı), b) Dış faiz haddinde nispi artışın yol açtığı kısa-süreli süreli sermaye çıkışı (faiz arbitrajı), c) Döviz kurunun ileride yükseleceği tahminleri (spekülasyon), d) Ülkenin gelir düzeyine bağlı olarak ithalat talebinin artması gibi nedenlerden biri veya birkaçının etkisiyle oluşabilir Doç.Dr.. Mert URAL 23 23
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sistemleri Bununla birlikte, örneğin ülkede yaşanan enflasyon nedeniyle yerli malların yabancılar için daha pahalı hale gelmesi sonucu döviz arzının azalmasıyla, S döviz arz eğrisi sol yukarıya S 1 e doğru kayarsa, denge döviz kuru K 2 gibi daha da yüksek bir düzeyde oluşacaktır. Hatta aynı Q 0 miktarında, kur gereksiz yere yükselmiş olacaktır. Aksine, döviz arzının artmasıyla S döviz arz eğrisi sağ aşağıya doğru kayarsa, denge döviz kuru daha da düşük bir düzeyde oluşacaktır. Doç.Dr.. Mert URAL 24 24
Döviz Kuru Sistemleri Esnek Döviz Kuru Sisteminde Ulusal Paranın Değeri Esnek kur sisteminde ise döviz arz ve talebine bağlı olarak sık sık değişmeler olur. Sabit kur sisteminde olduğu gibi uzun süre aynı kalmaz. Esnek kur sisteminde, kur yükselmesine depresiasyon depresiasyon (ulusal paranın değer kaybetmesi), kur düşmesine ise apresiasyon (ulusal paranın değer kazanması) denir. Doç.Dr.. Mert URAL 25 25
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Uç sistemler olarak sabit ve esnek kur sistemlerinin uygulanmasında karşılaşılan güçlükler, karma sistemlerle giderilmeye çalışılmaktadır. Karma sistemler, sabit kur sistemlerine esneklik kazandırılmak veya esnek kur sistemine müdahalede de bulunmak şeklinde ortaya çıkan sistemlerdir. Doç.Dr.. Mert URAL 26 26
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Esneklik Kazandırılmış Sabit Döviz Kuru Sistemi Katı bir sabit kur sistemine esneklik kazandırmanın başlıca iki yolu; 1. Döviz kuru ayarlamaları (devalüasyon) * Büyük oranlı ayarlamalar [Ayarlanabilir Sabit Kur (Adjustable( Peg)] * Küçük oranlı ve sık ayarlamalar [Sürünen Pariteler (Crawling( Peg)] 2. Alt ve üst destekleme noktaları arasındaki bantın genişletilmesi olarak belirtilebilir. Doç.Dr.. Mert URAL 27 27
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Ayarlanabilir Sabit Döviz Kuru Sistemi (Adjustable( Peg) Döviz kurunun arz ve talep koşullarına göre belli bir aralık içinde dalgalanmasına izin verilir. Aksi halde, müdahale edilir. Aralığın genişletilmesi ile rezerv gereksiniminin minimuma indirilmesi ve kesin olan spekülasyonun önlenmesi amaçlanır. Ancak, ödemeler bilançosu açığının büyük olduğu durumlarda aralıkların sınırı zorlanacak ve kurlar sabitlenecektir. Doç.Dr.. Mert URAL 28 28
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling( Peg) Mini devalüasyonlar söz konusudur. Sabit kurlara zaman içinde esneklik kazandırmayı amaçlar. Ayarlamalar sık aralıklarla (günlük, haftalık, aylık) yapılır. Kurun sık ayarlamalarla esnekleştirilmesi iki şekilde yapılır. Tırıs giden pariteler (Trotting( parities) ) ; kur ayarlaması yılda %30 u aşıyorsa (yüksek enflasyon yaşayan Latin Amerika ülkelerinde kur ayarlamaları). Kayan pariteler (Sliding( parities) ) ; kur ayarlamaları ayda %5 i, yılda %30 u aşmıyorsa. Doç.Dr.. Mert URAL 29 29
Döviz Kuru Sistemleri Sürünen Pariteler Sistemi (Crawling( Peg) Sürünen pariteler sistemi özellikle döviz, sermaye ve para piyasalarının yeterince gelişmemiş olduğu gelişmekte olan ülkelere önerilir. Sürekli ve küçük oranlarda kur ayarlamaları yapıldıkça aynı oranda faizler de değiştirilerek sermaye hareketleri dengesi kurulabilecek ve spekülatif hareket önlenebilecektir. Doç.Dr.. Mert URAL 30 30
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi Döviz kurunun serbest piyasa koşullarında oluştuğu, ancak otoritelerin gerektiğinde piyasaya müdahalede bulundukları sistemdir. Esnek kur sistemine müdahaledeki amaç, kura istikrar kazandırmaktır. Bu tür sistemlere genellikle kontrollü yada yönetilen dalgalı (managed floating) ) kur sistemleri denilir. Hükümet tarafından yapılan müdahalenin ölçüsüne bağlı olarak üçlü bir ayırım yapılabilmektedir. Doç.Dr.. Mert URAL 31 31
Döviz Kuru Sistemleri Karma Döviz Kuru Sistemleri Müdahaleye Konu Olan Esnek Döviz Kuru Sistemi Temiz Dalgalanma (Clean( Float) ) : Döviz kuruna müdahale, sadece kısa dönemli istikrar bozucu sermaye hareketlerini önlemek amacıyla yapılır. Kontrollü Dalgalanma (Managed( Float) ) : Kurlardaki dalgalanmaların büyüklüğünü azaltıcı müdahaleler yapılır. Kirli Dalgalanma (Dirty( Float) ) : Döviz piyasasına müdahale, ekonomik açıdan ülkenin rekabet gücünü koruması için yapılır. Doç.Dr.. Mert URAL 32 32
Ödemeler Dengesi [Balance of Payments] Doç.Dr.. Mert URAL 33 33
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi : Bir ülke sakinlerinin diğer ülke sakinleriyle, belli bir dönemde yaptığı tüm ekonomik faaliyetlerin sistematik şekilde kaydedildiği tablodur. Bilançonun ana bölümleri şunlardır: A. CARİ İŞLEMLER HESABI B. SERMAYE HESABI C. FİNANS HESABI GENEL DENGE D. NET HATA VE NOKSAN E. REZERV VARLIKLAR Doç.Dr.. Mert URAL 34 34
Ödemeler Dengesi ÖDEMELER DENGESİ ANALİTİK SUNUM (*) (Milyon ABD Dolar) 2003 2004 A- CARİ İŞLEMLER HESABI -8.037-15.410 1. İhracat f.o.b. 51.206 66.955 2. İthalat f.o.b. -65.216-90.747 Mal Dengesi -14.010-23.792 3. Hizmet Gelirleri 19.025 24.028 4. Hizmet Giderleri -8.520-11.255 Mal ve Hizmet Dengesi -3.505-11.019 5. Yatırım Gelirleri 2.246 2.651 6. Yatırım Giderleri -7.805-8.169 Mal, Hizmet ve Yatırım Geliri Dengesi -9.064-16.537 7. Cari Transferler 1.027 1.127 Doç.Dr.. Mert URAL 35 35
Ödemeler Dengesi ÖDEMELER DENGESİ ANALİTİK SUNUM (*) (Milyon ABD Dolar) 2003 2004 B. SERMAYE HESABI 0 0 C. FİNANS HESABI 7.091 16.965 8. Yurtdışında Doğrudan Yatırım -499-859 9. Yurtiçinde Doğrudan Yatırım 1.694 2.568 10. Portföy Hesabı-Varlıklar -1.386-1.388 11. Portföy Hesabı-Yükümlülükler 3.955 9.411 12. Diğer Yatırımlar-Varlıklar -986-7.341 13. Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler 4.313 14.574 Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar -946 1.555 D. NET HATA VE NOKSAN 5.043 2.787 GENEL DENGE 4.097 4.342 E. REZERV VARLIKLAR -4.097-4.342 14. Resmi Rezervler -4.047-824 15. Uluslararası Para Fonu Kredileri -50-3.518 16. Ödemeler Dengesi Finansmanı 0 0 Doç.Dr.. Mert URAL 36 36
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB + KAB BP = CAB [Y, Y f, (P( f /P).R] + KAB [i, (i( f + D e )] CAB = Current Account Balance (Cari İşlemler Dengesi) KAB = Capital Account Balance (Sermaye Hesabı Dengesi) BP = 0 Dış Denge BP > 0 Dış Fazla BP < 0 Dış Açık Doç.Dr.. Mert URAL 37 37
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB [Y, Y f, (P( f /P).R] + KAB [i, (i( f + D e )] (-)) (+) (+) (+) (-)( Cari İşlemler Dengesini Etkileyen Unsurlar Y = ülkenin gelir düzeyi ; M = f(y) + Y f = Ticaret ortaklarının gelir düzeyi ; X = f(y f ) + (P f /P).R = Reel döviz kuru P f = Yabancı ülke fiyatlarının ulusal para cinsinden ifadesi P = Yurtiçi fiyatlar R = Nominal döviz kuru Eğer Y Y M ; Y f M f Reel döviz d kuru (P( f ve P sabit iken, R ) R X ve M M Doç.Dr.. Mert URAL 38 38
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB [Y, Y f, (P( f /P).R] + KAB [i, (i( f + D e )] (-)) (+) (+) (+) (-)( Sermaye Hesabı Dengesini Etkileyen Unsurlar i = yurtiçi faiz oran i f = yurtdışı faiz oranı D e = Beklenen devalüasyon ya da depresiasyon oranı Eğer i i Yabancı sermaye girişi (i f + D e ) Yabancı sermaye çıkışı Uzun vadede faiz oranı (i), Cari İşlemler Dengesini de etkiler. Dış borç faizleri cari işlemlere kaydedilir (Hizmet Giderleri). Doç.Dr.. Mert URAL 39 39
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP = CAB [Y, Y f, (P( f /P).R] + KAB [i, (i( f + D e )] (-)) (+) (+) (+) (-)( BP yi türetmek için Y ve i dikkate alınıp, Y f, P, P f, R sabit kabul edilir. Aksi halde, BP sağa veya sola hareket eder. BP = CAB [Y] + KAB [i] (-) (+) Y M böylece (X-M) olumsuz etkilenir. i f ve D e sabit kabul edilirse, i Yabancı sermaye girişi Bu durumda, genel dışd denge, gelir düzeyid ve faiz oranının n bir fonksiyonudur. Doç.Dr.. Mert URAL 40 40
Ödemeler Dengesi Cari Hesap Açığı (M-X) 2 BP=0 Cari Hesap Açığı (M-X) 2 (M-X) (M-X) 1 (M-X) 1 0 ) 45 0 KAS 1 Net KAS 2 Sermaye 0 Y Y 1 2 Girişi Y i KAS i BP=0 i 2 i 2 B i 1 i 1 A Net 0 KAS 0 1 KAS 2 Sermaye Y Y 1 Y 2 Girişi Doç.Dr.. Mert URAL 41
Ödemeler Dengesi Cari Hesap Açığı (M-X) 2 BP=0 Cari Hesap Açığı (M-X) 2 (M-X) (M-X) 2 (M-X) 1 (M-X) 1 0 ) 45 0 KAS 1 Net KAS 2 Sermaye 0 Y Y 1 2 Girişi Y i i 2 KAS 2 KAS i i 2 C B BP 2 BP=0 BP 1 i 1 i 1 A D Net 0 KAS 0 1 KAS 2 Sermaye Y Y 1 Y 2 Girişi Doç.Dr.. Mert URAL 42 i 3
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) C gibi bir noktada, milli gelir düzeyinin d üzerinde bir faiz oranı (i 2 >Y 1 ) olduğu u için, i in, DışD Fazla vardır. r. D gibi bir noktada, milli gelir düzeyinin d altında bir faiz oranı (Y 1 >i 3 ) olduğu u için, i in, DışD Açık k vardır. r. BP nin kayma nedenleri; Y f, Reel Kur, i f, D e Reel Kur X,, M M ve (M-X) fonksiyonu ile BP sağa a kayar. [BP 1 ] i f ve i Net i SG ve KAS fonksiyonu ile BP sola kayar. [BP 2 ] Doç.Dr.. Mert URAL 43 43
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) BP doğrusu, üzerindeki her noktada dışd dengeyi sağlayan uygun i-y Y bileşimlerini imlerini gösterir. g i Yurtiçi Faiz Oranı BP = 0 i 2 Dış Fazla E 2 ' i 1 E 1 E 2 Dış Açık Y 0 Y 1 Ülkedeki Gelir Düzeyi Doç.Dr.. Mert URAL 44 Y 2 44
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) Bu doğru üzerinde dışd denge, milli gelirin doğurdu urduğu u dışd ticaret bilançosu açığıa ığının n (fazlasının), n), faiz oranlarının n uyardığı net sermaye bilançosu fazlası (açığı ığı) ) ile dengelendiğini ini ifade eder. Y 1 BP = 0 çünk nkü i 1 faiz oranı dengesizliğe e izin vermiyor. i 1 BP = 0 çünk nkü Y 1 gelir düzeyi d dengesizliğe e izin vermiyor. BP doğrusunun sağı ğı, ödemeler bilançosu açığı bölgesidir. Çünk nkü, bu bölgede b dışd dengenin sağlanmas lanması için in gerekli milli gelir düzeyi d çok yüksek y veya faiz oranı çok düşüktd ktür. BP doğrusunun solu, ödemeler bilançosu fazlası Çünk nkü,, bu bölgede b dışd dengenin sağlanmas düzeyi çok düşük d k veya faiz oranı çok yüksektir. y bölgesidir. lanması için in gerekli milli gelir Doç.Dr.. Mert URAL 45 45
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) Dış denge doğrusunun (BP) eğimi, e sermaye akımlar mlarının n faiz oranlarına na karşı duyarlılığı ığına bağlıdır. Bu duyarlılık k (sermayenin faiz esnekliği) i) ne kadar yüksek y olursa, BP doğrusu o derece yatıkla klaşır r (eğimi azalır). i BP i i BP 1 Dış Fazla Dış Açık Dış Fazla Dış Açık BP BP 2 0 Y 0 Y 0 Y Sermaye Mobilitesi=0 Sermaye Mobilitesi= Sınırlı Sermaye Mobilitesi e(bp 1 ) < e(bp 2 ) Doç.Dr.. Mert URAL 46 46
Ödemeler Dengesi Ödemeler Dengesi (Balance( of Payments-BP) Sermaye girişi i 1.000.000 $, 1$=1,40 YTL, i=%20 1.000.000 * 1,40 = 1.400.000 YTL Her 1 TL, %20 faizden 1,2 YTL olacak. (Anapara + Faiz = 1 + 0,20 =1,20) 1.400.000 * 1,20 = 1.680.000 YTL vade sonunda elde edilecek toplam gelir. Eğer t+1 döneminde; d 1$ = 1,40 YTL : 1.680.000 / 1,40 = 1.200.000 $ çıkar. 1$ = 1,10 YTL : 1.680.000 / 1,05 = 1.600.000 $ çıkar. 1$ = 1,75 YTL : 1.680.000 / 1,75 = 960.000 $ çıkar. Doç.Dr.. Mert URAL 47 47
Genel Denge Ödemeler Dengesi Ekonomide genel denge içi denge (IS=LM) ve dışd dengenin (BP) birlikte sağland landığı durumu ifade eder. i Yurtiçi Faiz Oranı IS LM BP i 0 E 0 0 Y 0 Y Ülkedeki Gelir Düzeyi Doç.Dr.. Mert URAL 48 48
Dış Açık Durumu Ödemeler Dengesi Ekonomide içi denge (IS=LM) varken dışd açık k (BP<0) durumunu ifade eder. Milli gelir daha düşük d k ya da faiz oranı daha yüksek y olmalıyd ydı ki dışd açık k olmasın. i i 0 IS A E' E 1 BP LM Milli gelir çok yüksek (ithalat artar) Faiz oranı çok düşük (sermaye çıkışı olur) Faiz oranı veri iken, dış dengenin sağlanabilmesi için gelir düzeyi AE 1 kadar düşük olmalıdır. Dış Açık, AE 1 ile marjinal ithalat eğiliminin (m) çarpımına eşittir. Dış Açık = [AE 1 * m] 0 Y 0 Y Doç.Dr.. Mert URAL 49 49
Dış Fazla Durumu Ödemeler Dengesi Ekonomide içi denge (IS=LM) varken dışd fazla (BP>0) durumunu ifade eder. Milli gelir daha yüksek y ya da faiz oranı daha düşük d olmalıyd ydı ki dışd fazla olmasın. i Milli gelir çok düşük (ithalat düşer) i 0 IS E 2 B LM BP Faiz oranı çok yüksek (sermaye girişi olur) Faiz oranı veri iken, dış dengenin sağlanabilmesi için gelir düzeyi BE 2 kadar düşük olmalıdır. E'' Dış Fazla, BE 2 ile marjinal ithalat eğiliminin (m) çarpımına eşittir. Dış Fazla = [BE 2 * m] 0 Y 0 Y Doç.Dr.. Mert URAL 50 50
Ödemeler Dengesi Dış Açık veya Fazlanın Sürdürülebilmesi Ekonominin dışd dengesizliklerin bulunduğu u E 1 ve E 2 noktalarında nda kalabilmesi için, i in, bu dengesizliklerin parasal etkilerinin sterilize edilmesi gerekir. Sterilizasyon politikasının n amacı; ; dışd dengesizliklerin parasal etkilerini ters yönde y açık a k piyasa işlemlerii ile önlemek ve böylece, b IS ve LM de kaymaların n ortaya çıkmasını engellemektir. Dış Açık k : Döviz D Geliri < Döviz D Gideri Döviz Miktarı Döviz Miktarı M s LM sola kayar ve yeni denge kurulur. Para otoriteleri, piyasada M s düşmesini istemiyorsa, ters yönde y açık k piyasa işlemleri i ile para arzını eski düzeyine d getirir. Doç.Dr.. Mert URAL 51 51
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler 1. Harcama Değiştirici Politikalar a. Para Politikası b. Maliye Politikası 2. Harcama Kaydırıcı Politikalar a. Döviz Kuru Politikası (Sabit Kur Sisteminde olmaz.) b. Dolaysız z Kontroller (Gümr mrük k vergileri, ithalat yasakları, ihracat sübvansiyonlars bvansiyonları.) Doç.Dr.. Mert URAL 52 52
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Dış Denge : Ödemeler bilançosu osunun otonom gelir ve gider kalemlerinin eşitlenmesiyle e sağlanmakta, yani, döviz d piyasasında arz ve talebin eşit e olması anlamına na gelmektedir. İç Denge : Fiyat istikrarı ile tam istihdamın n birlikte gerçekle ekleşmesi, yani, milli gelirin tam istihdam düzeyinde d dengeye gelmesidir. Kısa dönemde d iki dengeden birisi tercih edilebilir. Uzun dönemde d içi ve dışd denge birlikte sağlanmal lanmalıdır. Doç.Dr.. Mert URAL 53 53
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler İç Dengesizlikler : Enflasyon Daraltıcı Para ve Maliye Politikaları İşsizlik Genişletici Para ve Maliye Politikaları Dış Dengesizlikler : Dış Açık Daraltıcı Para ve Maliye Politikaları Dış Fazla Genişletici Para ve Maliye Politikaları Doç.Dr.. Mert URAL 54 54
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler 1. Enflasyon + DışD Açık Çelişki Yok (Daraltıcı Politikalar) 2. Enflasyon + DışD Fazla Çelişki Var 3. İşsizlik + DışD Açık Çelişki Var 4. İşsizlik + DışD Fazla Çelişki Yok (Genişletici Politikalar) Çelişkili durumlar için i in Robert A. Mundell in Etkin Piyasa Sınıflaması İlkesi dikkate alınır. Yani, politikalar hangi alanda daha etkinse o alanda kullanılmal lmalıdır. Buna göre; g Maliye Politikası iç dengede daha etkilidir. (Vergiler = G) Para Politikası dış dengede daha etkilidir. (Para Arzı = M s ) 2. Enflasyon + DışD Fazla Daraltıcı Maliye P. + Genişletici Para P. 3. İşsizlik + DışD Açık Genişletici Maliye P. + Daraltıcı Para P. Doç.Dr.. Mert URAL 55 55
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Para Politikası Amaç: Dış açığı düşürmek. M s i I Y M Net YSG Likidite tuzağı olmamalıdır. Yatırımın n faiz elastikiyeti önemlidir. Maliye Politikası Amaç: Dış açığı düşürmek. G Y M Cari İşlemler yoluyla Cari İşlemler yoluyla Sermaye Hareketleri yoluyla Dış Açık M d (M s ) i Net YSG Dış Açık Dış Açık Sermaye Hareketleri yoluyla Sonuç Belirsizdir. Para Politikası dış dengede daha etkindir. Doç.Dr.. Mert URAL 56 56
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Para Politikası E 0 noktasında IS = LM = BP i IS LM LM 1 Ekonomi eksik istihdamda ise, tam istihdama ulaşmak için Genişletici Para Politikası uygulandığında (M( s ve LM LM 1 ) yeni denge E 1 noktasında oluşur. i 0 E 0 BP E 1 noktasında Dış Açık vardır. Daraltıcı para politikasıyla (M( s ve LM 1 LM) denge tekrar E 0 noktasında oluşur. E 1 Dış Açık Sonuçta: Genişletici Para Politikası etkin değil. 0 Y 0 Y Doç.Dr.. Mert URAL 57 57
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Para ve Maliye Politikalarının Etkinliği (Tam Sermaye Mobilitesi varsayımı) Maliye Politikası E 0 noktasında IS = LM = BP i i 0 IS IS 1 LM LM 1 E 0 E E 1 Dış Fazla BP Ekonomi eksik istihdamda ise, tam istihdama ulaşmak için Genişletici Maliye Politikası uygulandığında (G ve IS IS 1 ) yeni denge E noktasında oluşur. E noktasında Dış Fazla vardır. Genişletici para politikasıyla (M( s ve LM LM 1 ) denge E 1 noktasında oluşur (Y ). Sonuç: Genişletici Maliye Politikası çok etkin. Y 1 0 Y 0 Y Doç.Dr.. Mert URAL 58 58
Ödemeler Dengesi Sabit Kur Sisteminde Otomatik Dengelenme Mekanizması P (X-M) M) Dış Açık Dış Açık M s (Parasal Etki) Y (X-M) M) Dış Açık i Net YSG Dış Açık Doç.Dr.. Mert URAL 59 59
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Sabit kur sisteminde, fiili dengesizliklerin in ortadan kalkması şeklinde olan otomatik dengelenme mekanizması; Esnek kur sisteminde, potansiyel dengesizliklerin in giderilmesi gibi farklı bir nitelik kazanmaktadır. Sabit kur sisteminde, gelir ve nispi fiyat değişmeleri dengelenme mekanizmasında nda ortaklaşa a rol oynarken; Esnek kur sisteminde, nispi fiyat değişmeleri ön n plana geçmekte, gelir değişmeleri ise otomatik dengelenme sürecinde tersine çevirici ve dengelenmenin etkinliğini ini azaltıcı bir etkiye sahip olmaktadır. Doç.Dr.. Mert URAL 60 60
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Sabit kur sisteminde,, dolaylı olarak ortaya çıkan nispi fiyat değişmeleri, para arzı değişmelere bağlıdır. ve fiyatlar genel düzeyindeki d Esnek kur sisteminde,, dolaysız z olarak ortaya çıkan nispi fiyat değişmeleri, döviz d kuru değişmelerine bağlıdır. Doç.Dr.. Mert URAL 61 61
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Sabit Kur Sistemi [Para Politikası] M s i I Y M Net YSG Cari İşlemler yoluyla Sermaye Hareketleri yoluyla Dış Açık Esnek Kur Sistemi [Para Politikası] Fiili değil, Potansiyel Açık M s i I Y M R Net YSG R Cari İşlemler yoluyla Sermaye Hareketleri yoluyla Y Doç.Dr.. Mert URAL 62 62
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Para politikasının n içi denge üzerindeki etkisi esnek kur sisteminde artmaktadır. r. Bunun istisnaları vardır: r: a. Likidite Tuzağı Durumunda, M s i i İç Denge üzerinde Para P. etkisiz. Dış Denge üzerinde Para P. etkisiz. b. Yatırım m Talebinin Faiz Elastikiyeti = 0 ise, M s i I I devam etmiyor. Çünk nkü YTFE=0. Net YSG Doç.Dr.. Mert URAL 63 63
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler [Maliye Politikası] Genişletici Maliye Politikası Uygulaması G Y M (Dış Açık) R Sabit Kur Sisteminde iş burada bitiyor SKS EKS M d i Net YSG (Dış Fazla) R SKS EKS Cari İşlemler yoluyla Esnek Kur Sisteminde Devam Eden Durum: R R Y R Y Hangi etki ağıa ğır r basarsa, o sonuç oluşur. ur. R R ise, Genişletici Maliye Politikasının n Gelir üzerindeki etkisi artırıcı olur. Doç.Dr.. Mert URAL 64 R? Sermaye Hareketleri yoluyla 64
Ödemeler Dengesi Esnek Kur Sisteminde İç ve Dış Denge Amacıyla İzlenebilecek Politikalar ve Etkinlikler Maliye politikasının n içi denge üzerindeki etkisinin istisnaları vardır: r: a. Likidite Tuzağı Durumunda, G Y M R Y M d i i (2nci etki gerçekle ekleşmez) b. Para Talebinin Faiz Elastikiyeti = 0 ise, G Y olmayacaktır r (Y). Çünk nkü bu durumda G deki artış tamamen faiz oranı yükselmesine yol açıp a p yatırımlar mları dışlayacaktır r (crowding( crowding-out). out). Doç.Dr.. Mert URAL 65 65