BORSA VE TÜRLERİ İÇİNDEKİLER I. GİRİŞ...3 II. BORSALARIN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ...4 III. BORSA TÜRLERİ...4 A. Menkul Kıymet Borsaları...4 B. Vadeli İşlem ( Futures ) Borsaları...6 C. Seçmeli İşlem ( Opsiyon ) Borsaları...7 D. Altın ve Kıymetli Madenler Borsaları 7 KAYNAKÇA...9 1
I. GİRİŞ Sermaye borsaları ( Security Exchanges ), değerli evrakların ( menkul kıymetlerin ) ticaretinin yapıldığı kurumsal piyasalardır. Bir piyasadır, çünkü menkul kıymetlerin ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Kurumsaldır, çünkü kendine özgü kuralları ve standartları vardır. Borsalar, sadece hisse senetleri için değil, başka tür emtiaların (ticari malların) ve enstrümanların da ticaretinin yapıldığı yerlerdir. Örneğin bono ve tahviller genellikle menkul kıymetler borsalarının içerisinde ticareti yapılageldiği halde, döviz ticareti için döviz borsaları (forex, foreign exchange) veya mal ticareti için emtia borsaları (commodity exchange) vardır. Örneğin, pamuk fiyatlarının belirlendiği ve ticaretinin yapıldığı pamuk borsaları vardır (Türkiyeʹde de İzmirʹde pamuğun vadeli ticaretin yapılacağı bir vadeli işlemler borsası kurulma aşamasındadır). Türkiyeʹde borsanın tarihi Osmanlının son dönemlerine kadar uzanmakla (özellikle bono piyasası) birlikte 1970 ve 1980 lerin ilk yarısında, mekan olarak Sirkeci Vakıf Hanʹda bir tür tezgah üstü piyasa (OTC; over the counter) şeklinde faaliyette bulunuyordu. (Tezgah üstü piyasalarda, sermaye piyasasına aracılık eden kurumlar, kendi aralarında bir borsanın belirleyici kural ve tüzüklerine uyma zorunluluğu duymadan işlem (alım/satım) yaparlar 1 Genel olarak borsa kavramından, alıcı ile satıcının veya onların vekillerinin, emtia, menkul kıymet veya buna benzer misli emtia veya kıymetten sayılan diğer şeyler üzerinde alım satım yapmak amacı ile bir araya geldikleri, belirli sürelerde, belirli erlerde kurulan, belli kurallarla çalışan organize edilmiş merkezi pazarlar anlaşılmaktadır 2. II. BORSALARIN DOĞUŞU ve GELİŞMESİ Osmanlı İmparatorluğu nda finansal gelişmelerin İstanbul da Galata da bir borsa kurma noktasına varması, aslında Avrupa da borsaların gösterdiği hızlı gelişmenin sonucu olarak kabul edilebilir. Bir yandan Batı da kurulan anonim şirketlerin çıkardığı hisse senedi ve tahvillerin, azınlıklar kanalıyla İstanbul da ve Osmanlı Devleti nin diğer bazı merkezlerinde dolaşmaya, sarraflar ve daha sonra bankerler aracılığıyla alınıp satılmaya başlaması, öte yandan, 1954 Kırım 1 http://analiz.ibsyazilim.com/egitim/tbb.html#borsa2 2 Karslı Muharrem, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, İMKB Yayınları, İstanbul, s. 176. 2
Savaşından itibaren girişilen borçlanmalar dolayısıyla çıkarılan tahvillerin başlıca Batı borsalarında alınıp satılma sürecine girmesi, diğer bazı dürtüler ve yan faktörlerle birlikte, Osmanlı ülkesinde de bir borsa kurma fikrini sahneye getirmiştir. Osmanlı Borsası nın örgütlü bir faaliyet halinde ortaya çıktığı 1860 lı yıllarda batı ülkelerinde mevcut borsaların bazıları birkaç yüz yıllık tecrübeyi arkada bırakarak ülkelerinin ekonomilerinde önemli rol oynayacak bir seviyeye gelmişler; diğer bazıları ise, Galata Borsası gibi, 19. yüzyılın son çeyreğinde kurulmuş olmakla birlikte, içinde faaliyet gösterdikleri ekonomilerin gücü ve karakterine bağlı olarak hızlı bir gelişme göstermiştir. Borsanın tarihçesiyle ilgili yayımlanan her eserde bu kurumun çok eski bir geçmişi olduğu belirtilir. Belçikalı tarihçi Jacques Pirenne in açıklamalarına göre, yendiği ülkelerin ganimeti Eski Romayı zamanın en büyük kapital merkezi haline getirmişti. Büyük işler ihale ediliyor, işadamları bu ihalelere girebilmek için gerekli sermayeyi toplamak amacıyla hisse senetli şirketler kuruyorlardı. Bunların rağbet görmesi üzerine M.Ö. 180 yılında Roma da ilk menkul kıymetler borsası açılmıştır 3. Ortaçağ da Avrupa nın çeşitli yerlerinde kurulan Pazar ve panayırlarda, değişim işlerinde kıymetli madenlerin mübadele aracı olarak kullanılmaya başlaması ile birlikte sarraflık mesleği doğmuştur. Avrupa daki, bazıları milletlerarası ün kazanan bu panayırlarda ticaretin genişlemesiyle büyük alım satımlarda kredi mektupları türünden ticari senetler kullanılmaya başlamış, bu gelişme 13. yüzyılda poliçenin doğmasına yol açmıştır. 15. yüzyıldan itibaren, sırf bu kağıtların düzenlenmesi ve ticaretiyle uğraşan, Fransızca olarak adına Kurtiye ( Courier ) denilen değişik bir aracı türü ortaya çıkmış, meslek adamlarının bir araya geldiği loncalar ve bunların koydukları bazı kurallar oluşmuştur. Bazı kitaplarda borsa sözcüğünün Belçika nın Bruges kentinden, diğer bazılarında ise Anvers kentinde 1531 tarihinde sürekli fuar şeklinde borsayı açmış olan Van der Beurs ailesinin isminden türediği ileri sürülmektedir 4. III. BORSA TÜRLERİ Borsalar genel olarak iş konularına göre adlandırılmaktadır. Döviz borsası, ticaret borsası, altın borsası, menkul kıymetler borsası gibi. Menkul kıymet 3 Pirenne Jacques, çeviren Nihal Önal, Büyük Dünya Tarihi, Meydan Yayını, s. 123. 4 Fertekligil Azmi, Türkiye de Borsa nın Tarihçesi, İMKB Yayınları, İstanbul, 2000, s.3. 3
borsalarının daha gelişmiş tipleri vadeli işlemler borsası ve opsiyon borsası gibi adlar taşır. A. MENKUL KIYMET BORSALARI Türkiye de menkul kıymetler borsalarının kuruluş ve çalışmasına ilişkin hukuki temel, 06.10.1983 tarihli Resmi Gazetede yayınlanan 91 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile gerçekleşmiştir. 91 sayılı KHK nın amacı 1. maddede, menkul kıymetlerin borsada açık, dürüst ve düzenli işlem görmesini ve sermaye piyasasının ekonomik gelişmede etkin rol oynamasını sağlamak olarak belirtilmektedir. Bu KHK nın verdiği yetkiye dayanarak hazırlanan ve Resmi Gazetede 06.10.1984 de yayınlanan Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik ve yönetmelik çerçevesinde borsa genel kurulunda karara bağlanarak R.G. 18.11.1985 te yayınlanan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmeliği, çeşitli tarihlerde yapılan değişiklikler ile birlikte, İMKB nin çalışma ve esaslarını belirlemektedir. Menkul kıymet borsalarının kuruluşu, SPK nın önerisi üzerine Maliye Bakanlığı nın iznine bağlıdır. Menkul kıymetler borsaları, SPK nın gözetim ve denetimine tabidir, tüzel kişiliği haiz kamu kurumlarıdır 5.tüzel kişiliğe haiz olmalarına rağmen, borsalara özerk bir statü tanınmamıştır 6 Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmeliğe göre borsalar, borsada işlem görmesi kabul edilen menkul kıymetlerin alım satımının kanuni esaslar dairesinde, belli kurallara göre düzen içinde yapılmasını sağlayan, oluşan fiyatların ilanına yetkili, tüzel kişiliği haiz kamu kurumlarıdır. Borsaya üye olabilecek, yani borsada işlem yapabilecek kişiler yönetmeliğin 7. maddesinde sayılmıştır; Borsa da işlem yapmak üzere SPK dan izin almış olan yatırım ve kalkınma bankaları Bankacılık Kanununa göre Türkiye de faaliyette bulunan bankalardan, Borsa da işlem yapmak üzere SPK dan izin almış bulunanlar 5 Sumer Ayşe, Türk Sermaye Piyasası Hukuku ve Seçilmiş Mevzuat, Alfa Yayınevi, İstanbul, 1999, s. 99. 6 Yasaman Hamdi, Menkul Borsası Hukuku, İstanbul, 1992, s. 92. 4
2499 sayılı Kanuna göre SPKʹdan ʺborsa bankerliği belgesiʺ almış olan aracı kurumlar Münhasıran borsada işlem yapmak üzere, 8 inci maddede sayılan nitelikleri taşıyan, bu işe tahsis ettiği fon SPKʹca belirlenen miktardan az olmayan gerçek kişilerden borsa yönetim kurulunun teklifi üzerine SPKʹnın onayı ile üyeliğe kabul edilen borsa komisyoncuları Borsada faaliyette bulunabilmek için; yatırım bankaları ile ticari bankalar yeterli menkul kıymetler birimi oluşturarak, aracı kurumların ise gerekli organizasyon ve kadroyu oluşturarak SPK dan Yetki Belgesi almaları; ayrıca, gerek bankaların gerekse aracı kurumların Borsaya başvurarak Borsa Üyeliği Belgesi almaları gerekmektedir 7. B. VADELİ İŞLEM ( FUTURES ) BORSALARI Vadeli işlem borsaları, belli miktardaki borsa malının (emtia, döviz, altın, menkul kıymet olabilir ) belli bir fiyattan fakat ileriki bir tarihte teslim edilmek üzere alım satım sözleşmelerinin ( futures contracts ) yapıldığı ve bu sözleşmelerin el değiştirdiği borsalardır. Vadeli ilem borsaları kendi başlarına birer spekülasyon piyasası oldukları halde, vadeli işlem piyasasının kuruluşu riskten korunma ya da risk dengeleme felsefesine dayanır. Bir malı işleyerek satan sanayicilerin belirsiz fiyat artışı riskini bertaraf etmek için başvurdukları bir güvenlik mekanizmasıdır. Vadeli İşlem Borsaları Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Yönetmeliği ve Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik ile SPK tarafından düzenlenmiştir. Genelde vadeli işlemler üç gruba ayrılır; Temel mal ve kıymetli madenler üzerine vadeli işlemler Finansal varlıklar üzerine vadeli işlemler Hisse senedi endeksi üzerine vadeli işlemler Temel mal ve kıymetli madenler üzerine vadeli işlemlerde sözkonusu olan mallar, başta buğday ve pamuk olmak üzere, kahve, kakao, canlı hayvan, yün, bakır gibi uluslar arası cins ve kalite standardına sahip emtiadır. 7 Karslı, s. 251. 5
Finansal varlıklar, döviz, tahvil ve diğer sabit getirili kıymetler, hisse senedi, varant gibi kağıtlardır. Endekse dayalı vadeli işlemler ise, belli bir endekste yer alan hisse senetlerini endekste yer aldıkları oranda içeren bir portföy üzerine yapılır. Sonuç olarak; vadeli işlem borsalarına işlem yapanların ya risken korunmak isteyenler ya da spekülatörler olduğu söylenebilir. Gerçek alım satımcılar ise spot piyasalarında işlem yaparlar. C. SEÇMELİ İŞLEM ( OPSİYON ) BORSALARI Opsiyon, sahibine belli bir kıymeti, belli bir tarihte veya belli bir süre içinde, önceden belirlenen bir fiyattan satma veya satın alma hakkı veren bir sözleşmedir. Opsiyon hakkında konu olan kıymet bir menkul kıymet olabileceği gibi, altın döviz gibi diğer mali piyasa araçları da olabilir. Opsiyon hakkı, sahibine ileriki bir tarihte karar verme imkanı sağlar. Şartlar uygunsa hak kullanılır, değilse kullanılmaz. Hakkın konusunu teşkil eden varlık geçen süre içinde değer kazanmışsa opsiyon hakkı alma hakkı ise kullanılır, satma hakkı ise kullanılmaz. Malın değeri düştüğü takdirde; opsiyon satma hakkı ise kullanılır, alma hakkı ise kullanılmaz. Opsiyon kullanılmadığı takdirde, yatırımcının opsiyon bedeli kadar kaybı olur. Opsiyon bedeli ise asıl mal bedeli yanında çok cüz idir ve spot piyasada malın kendisi alındığı takdirde, fiyat düşmesi durumunda uğranılabilecek zarar genellikle daha büyüktür. O halde seçmeli vadeli işlemlerde olduğu gibi, her şeyden önce riskten korunma mekanizması teşkil eder. D.ALTIN ve KIYMETLİ MADENLER BORSASI Türkiye de sermaye piyasasının 1960 lı yıllarda önce kamu ve özel sektör tahvilleri, daha sonra yaygın şekilde kurulan halka açık şirketler yoluyla hızlı bir şekilde oluşması, 1981 82 yıllarında Sermaye Piyasası Kanunu ve Sermaye Piyasası Kurulu nun piyasanın hukuki altyapısını tamamlamasını, nihayet, 1986 başında İstanbul Menkul Kıymetler Borsasının kurulması ve yan kurumları ve aracı kuruluşlarıyla birlikte piyasanın kurumsal altyapısının tamamlanması sonucunda Türk sermaye piyasasının ve İstanbul un Ortadoğu nun finans merkezi haline getirilmesi fikri ortaya çıkmış ve sermaye piyasamızın menkul kıymetler spot borsası dışında gerek emtia gerekse 6
menkul kıymetler piyasalarında vadeli işlemler ve opsiyon borsaları ile birlikte kıymetli madenler borsalarının da kurulması kararlaştırılmıştır 8. Kıymetli madenler borsasının hukuki dayanağı; Sermaye Piyasası Kanununda 29.04.1993 tarihli ve 3794 sayılı Kanunla yapılan değişiklikle ilave edilen 40/A maddesidir. Bu maddeye istinaden çıkarılan Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik aynen menkul kıymetler borsalarında olduğu gibi genel bir hukuki çerçeve çizmektedir. Kıymetli Madenler Borsası Yönetmeliği Menkul Kıymetler Borsaları Yönetmeliği ile paralellik göstermektedir. Yönetmeliğe göre kıymetli madenler borsaları; Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından tanımlanan ve standartları belirlenen kıymetli madenlerin açık, düzenli ve serbest rekabet şartları altında alınıp satılmasını sağlayan, fiyatlarının tespit ve ilanı işlariyle yetkili, tüzel kişiliği haiz kamu kurumlarıdır. ( m. 4 ) Bu borsaların üyeleri de kıymetli madenler borsası üyelik belgesi alan, Türkiye de yerleşik bankalar ile kıymetli madenler aracı kurumları dır. ( m. 5 ) 8 Karslı, s. 243. 7
KAYNAKÇA http://analiz.ibsyazilim.com/egitim/tbb.html#borsa2 Fertekligil Azmi, Türkiye de Borsa nın Tarihçesi, İMKB Yayınları, İstanbul Karslı Muharrem, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, İMKB Yayınları, İstanbul Pirenne Jacques, çeviren Nihal Önal, Büyük Dünya Tarihi, Meydan Yayını, İstanbul Sumer Ayşe, Türk Sermaye Piyasası Hukuku ve Seçilmiş Mevzuat, Alfa Yayınevi, İstanbul Yasaman Hamdi, Menkul Borsası Hukuku, İstanbul 8