İSTANBUL TİCARET DASI YAYIN N: 1996-31 FJNANS KESİMİNİN REEL SEKTÖRE KAYNAK YARATMA KAPASİTESİ TÜRKİYE ÖRNEĞİ Prf.Dr.Targan ÜNAL İ.Ü. iktisat Fakültesi Öğreti Üyesi İstanbul, 1996
Kitabın her hakkı İstabul Ticaret dası'na ait lup, İBtarıbul Ticaret dası'nın ve y a a r ı n isi belirtilerek alıntı yapılabilir. fset Haırlık İVIEGA AJAMS Basın Yayın Hietleri Tel: [SlSlSiyS 50-5iy 99 1B
ÖNSÖ Gelişekte lan ülke eknilerde fansan srunu öneli bir yer tutaktadır. Sürekli gelişe eğilide lan ekni, büyüeyi sağlayabilek iç önlikle ali kaynak gereksii karşılaak runda kalaktadır. Bu tür eknilerde yeterli fansan unsurları bulunadığından ali kaynak tei güç ve pahalı laktadır. Bu nedenle, kalkına ylunda lan ülkeler, eknileri ile birlikte fans piyasalarını da geliştireye çalışakta ve sağlıklı bir seraye piyasası luşturacak uygulaaları hayata geçirektedirler. Gelişekte lan bir ekniye sahip ülkei de, kalkınasını deva ettirebilek iç sağlıklı bir fans sektörü luşturaya gayret gösterektedir. Öellikle 1980'li yılların rtalarından itibaren bu alanda refr niteliğde adılar atılıştır. Daha önki yıllarda, bankalar devlet yğun kntrlü altında uyguladıkları düşük fai ranları ile sınırlı ölçüde tasarruf birikii luşturakta ve fansal kaynak sağlaada sn dere yetersi kalakta idi. 1984-85 yıllarından itibaren eknide gerçekleştirilen liberasynla birlikte fans alanındaki kısıtlaalar da büyük ölçüde kaldırılıştır. Eknik hayatta yeni yeni fans unsurlan ve bunları uygulayan fans kuruluşları yeri alaya başlaıştır. Bu ylla iç ve dış piyasalardan öneli iktarda fansal kaynak tplanış ve bu kaynaklar ekniye kaandırılaya çalışılıştır. 1994 yılında ülkei eknisi büyük ölçüde sarsan eknik kri önlikle fans keside görülüş, daha snra da bütün kesileri etkisi altına alıştır. Bugün ülkei fans sektörü ta anlaı ile yeterli seviyeye ulaşaaış lakla birlikte, eknii yönlendiricisi duruuna geliştir. Ülkei fans kesii sn n yıllık dönede büyük gelişe kaydetese rağen, luşturduğu kaynakları reel kesie aktarada aynı başarıyı göstereeiştir. Tplanan kaynaklar üreti artışı sağlayacak şekilde ekniye kaandırılaaış ve daha çk spekülatif aaçlı larak yönlendirileye başlanıştır. daı, fans piyasalarının gelişi süreci, eknik büyüeye katkıları, reel kesie fn aktara işlevleri, kaynak yarataya yönelik fansal enstrüanlar, kaynak dağılıı etkliğ sağlanasındaki rlü ve işleteler büyüese lan katkılarının lenesi aacıyla "Fans Kesi Reel Sektöre Kaynak Yarata Kapasitesi" knulu bir araştıra yaptırıştır. Knuyu ayrıntılı larak leyen bu araştıraıın tü ilgililere faydalı lasını diler, araştırayı gerçekleştiren Prf. Dr. Targan ÜNAL'a teşekkür ederi. Prf.Dr. İsail ÖASLAN Genel Sekreter
İÇİNDEKİLER Giriş 9 Öet, Bulgular ve Snuç 9 BÖLÜM I Fas Piyasaların Gelişnnişlik Düeyi ile Ülke Ekniler Gelişişlik Düeyler Karşılaştırılası 1.1. Fans Piyasaların Gelişi Süreci ve Ülke Ekniler Büyüelere lan katkıları, 17 1.1.1. Sanayileşe Sürecde Bankacılık Sistei Ağırlıklı Fansan Mdeli 22 1.1.2. Sanayileşe Sürecde Seraye Piyasası Ağırlıklı Fansan Mdeli 23 1.2. Fans Piyasaların Reel Kesie Fn Aktaradaki Fnksiynu 27 BÖLÜM» Türkiye'de Fans Piyasaları ve Reel Kesi 2.1. Türkiye'de Fans Kesii Refrları ile Aaçlanan Yapısal Değişe ve Fansal Derleşe 35 2.2. Tasarrufların Yatırılara Dönüşesde Brsa'nın Rlü 45 2.2.1. İstanbul Menkul Kıyet Brsası'nda Piyasası Bulunan Şirketler Bedelli Seraye Artırıları 49 2.2.2. Halka Açılan ve Hisse Senetleri İstanbul Menkul Kıyetler Brsası'nda İşle Göreye Başlayan Şirketler Seraye Piyasası'ndan Fnlana İkanı 50 i. Halka Ar'da Şirket Sayılan 50 ii. Halka Ar'da Elde Edilen Gelir 51 İÜ. Halka Ar Edilen Hisse Senedi Miktarı 51 2.2.3. Seraye Piyasasında Yeni Fansan Yönteleri 51 i. Bölgesel Brsalar 51 ii. Yeni Şirket Paarları 53 İÜ. Tptan Satış Raarían 54 iv. Uluslararası Paarlar 55 BÖLÜM III Tabllar - Şekiller - Grafikler - Ekler Ek-1 Bölgesel Paarlar 129 Ek-2 Yeni Şirketler Paarı 137
GİRİŞ ÖET, BULGULAR ve SNUÇ EKNMİK KALKINMA SÜRECİNDE; FİNANSAL SERBESTLİK - SER MAYE PİYASASI AĞIRLIKLI FİNANSMAN MDELİ Sanayileşekte lan ülkelerdeki teel srun, kaynak yetersiliği içerisde hılı büyüe öleler gerçekleştirilek istenesidir. Kapasite üstü brçlana ve dış fansandaki darbğalar ile birlikte gelişekte lan ekniler fans 'piyasalarında sn yiri yıldır yaşanan düensilikler, reel kesi yatırılarının fansanında kaynak yetersiliği srununu gündee getirektedir. Kaynak yetersiliği srunun çöüünde, eknik büyüeye hı kaandırada ve istikrarın yeniden sağlanasında, tasarruf ylu ile kalkınaya kaynak yaratılasında, iç tasarruf ranlarını artıraya yönelik paracı plitikaların yanısıra tü eknik sistei yönlendiren fans piyasalarında; fiyat ve iktar kntrlleri aaltacak ya da kaldıracak, ekniyi uluslararası seraye akılarına açacak; fans piyasalarında kriler yaratan üdahaleci plitikalar yere serbestiyi, aliyeti düşürücü rekabeti sağlayacak yeni düenleelere gidilektedir. Eknik kalkınanın kıt kaynaklarla gerçekleştirilesde karşılaşılan teel srunlardan biri, yatırıların fansanı iç gereken fnların teidir. Ekn fansan ihtiyacının karşılanasında tplanabilir kaynakların en yüksek ölçüde ve en düşük aktara aliyetleriyle kullanılabilir fnlara dönüştürülesi, eknide en verili alanlara kanalie edilesi, eknik gelişeyi teşvik etekte, hı kaandıraktadır. Gelişiş eknilerde, fn dağılıının etk şekilde gerçekleştirilesi, sn dere öneli bir lgudur. Eknide kaynakların verili şekilde dağılıında fans piyasalannın, öneli işlevleri bulunaktadır. Sanayileşe sürecde eknik gelişeye hı kaandırada; reel kesie düşük aliyetle fn aktara işleve sahip gelişiş fans piyasalarına, fans piyasalarındaki araç
çeşitliliğe ihtiyaç duyulaktadır. Fans piyasaların gelişii ile eknik kalkına birbirleri taalaakta ve birbirler gelişie katkıda bulunaktadır. Sanayileşe sürecde artan tasarruf ranları ile yaratılan kaynağın eknide en verili alanlara, gerçek yatırılara kanalie edilebilesi iç ekni içde iyi işleyen fans piyasalanna ihtiyaç bulunduğu, öellikle yatırıların fansanında etk işleyen bir seraye piyasasınının şart lduğu görüşü, çeşitli eknistler tarafından savunuluş, öellikle eknik büyüe ile fans piyasalarının gelişii arasında öneli bir ilişki bulunduğu ileri sürülüştür. 1980'li yılların başından itibaren ağırlık kaanan bu görüşün teelde, kıt serayen etk kullanı alanlarına yöneltilesde 1980 önsi uygulanan ekni plitikalarının snuçlarının değerlendirilesi yataktadır. 1980 önsi gelişekte lan eknilerde görülen yatırıları teşvik etek aacı ile fans sistee üdahale ederek reel faileri enflasynun altında tuta plitikası snrası, düşük tasarruf ranları ile birlikte aaçlanan üreti artışının gerçekleştirileeesi, ihracata yönelik üreti kapasiteler yaratılaayışı yatırıların fansanında öneli kriler yaratış veya yaşanan krileri derleştiriş, bu da üdahaleci plitikalar yere fansal sistee bir serbest getiriles kaçınıla lduğu görüşünü gündee getiriştir. Bankacılık sistei üerde deneti ve üdahaleler öneli ölçüde aaltıldığı "deregülasyn" plitikalarının snucu larak görülen fansal serbestlik, ekniler fans sisteleri üerde öneli etkilere sahiptir. Çeşitli ülke ekniler fans sisteleri lendiğde, sanayileşe sürecde yatırıların fansanında iki farklı fansan del biri baskın çıkacak şekilde bir arada uygulandığı görülektedir. Bunlardan bircisi lan yatırıların fansanında etk bir işlev üstlenen bankacılık ağırlıklı siste bu fnksiynunu, sanayileşe süreci içde fans kesii refrları ile ağırlıklı larak seraye piyasası kurularına bıraktığı görülektedir. Sanayileşe süreci içde seraye piyasası ağırlıklı fansan del baskın lasındaki teel neden, ülke eknisde yaşanan fansal kriler sanayi ve ticaret kesie yansıyan etkisi ükün lduğu kadar aaltabilek, fans siste en gelişiş kuruları lan bankaların dışında çeşitli seraye piyasası enstrüanları ile bu kesi fansan ihtiyaçlarının karşılanasına lanak yarataktır. Seraye piyasasının gelişii, reel kesi dğrudan kaynak sağlayabileği bircil piyasaların gelişii etkileekte, bircil piyasadaki büyüen, istikrarın sürdürülebilesi ise ikcil piyasanın ve bu piyasanın rganie kuruları lan, bir başka anlada seraye piyasasında alt yapı
görevi gören Brsa'lann ve yeni paarlarının (yeni fansan yönteler) sanayileşe süreci içde ağırlık kaanası ile ükündür. TÜRKİYE'DE FİNANS KESİMİNİN REEL SEKTÖRE KAYNAK YARATMA KAPASİTESİ Eknik kalkına sürecde kapasite üstü brçlana, dışfansandaki darbğalar, fans piyasalarında yaşanan düensilikler; reel kesi yatırılarının fansanında kaynak yetersiliği srununu gündee getirekte, eknik krilere neden lakta, eknik dengeleri yeniden düeltek iç fans kesii refrları gündee gelektedir. Kaynak yetersiliği srunun çöüünde; iç tasarruf ralarını artıraya yönelik paracı plitikaların yanısıra tü eknik sistei yönlendiren fans piyasalarında; fiyat ve iktar kntrlleri aaltacak ya da kaldıracak, ekniyi uluslararası seraye akılarına açacak, fans piyasalarında kriler yaratan üdahaleci plitikalar yere serbestiyi, fn aktara aliyetleri düşürücü rekabeti sağlayacak yeni düenleelere gidilektedir. Türkiye eknisde, 1980 önsde sanayi ve ticaret kesii yatırılarını teşvik etek aacı ile bankacılık ağırlıklı fans sistee üdahale edilerek reel faileri enflasynun altında tuta plitikası, düşük tasarruf ranları ile birlikte aaçlanan üreti artışının gerçekleştirileeesi, ihracat yönelik üreti kapasiteler yaratılaayışı, yatınlar fansanında öneli kriler yaratıştır veya yaşanan eknik krileri derleştiriş, bu da üdahaleci plitikalar yere fansal sistee bir serbest getiriles, fans kesili refrunun kaçınıla lduğunu gündee getiriştir. Gerek ligplistik bir yapıya sahip lası (yğun rekabet yaşanaaası) ve gerekse kaunun fansan ihtiyacını bu sisteden sağlaaya yönelik çabaları (fn aktara aliyetleri öneli byutlara vardıraktadır) ile birlikte yüksek enflasynun (bankalar büyüyebileleri, reel kesie gerekli kaynağı yaratabilede enflasyn ranı kadar öseraye karlılık ranlarını artıraaışlardır) etkisi, ekni içde gelişiş en öneli fans sistei lan Türk Bankacılık Sistei'ni, reel kesi kaynak ihtiyacına vap veree hale getiriştir. Bir başka deyişle yüksek aliyet ile ulaşabildiği kaynakları reel kesie, etk kullanı alanlarına yönelteeesi, bankacılık sistei iç ciddi bir srun luşturaktadır. 1980 snrası, Türk eknisi dışa açada öneli aşaa kaydediliş, dövi darbğaını aşada ödeeler dengesde öneli gelişeler sağlanış, düşük kur plitikası ile enflasynu kntrl altına alak iç yğun çaba sarfediliştir. Kaunun kapasite üstü brçlana gereği nedeni ile bankacılık ağırlıklı sistede fai ranlarının yüksek seviyelerde gerçekleşesi,
reel kesie fn aktara aliyetler düşürüleees yanında düşük kur plitikası; ülkeie kısa süreli seraye girişi hılandırış, dış ticaret açıklarındaki büyüen süreklilik kaanası ödeeler dengesdeki 1980'li yılların ikci yarısından itibaren süregelen lulu gelişeyi buş, eknideki dengeler yeniden sağlanasında öneli sıkıntılar yaratıştır. 1994 yıii başında düşük tutulan kur plitikaları snrası dö ie lan talep İle başlayan fînansal kri, eknik krie dönüşüş, kri snucunda yaşanan küçüle ile birlikte artış gösteren reel fai ranları, reel sektörü ve fans sektörünü birbirden kparış, kau kesi giderek daralan fans sektöründen daha çk kaynak kullana talebde bulunası bir yandan failer üerde baskı yaparken bir yandan da fans sektöründe dışlaa etkisi yaratış, ekn ihtiyaç duyduğu kaynak iktarını giderek aaltış, fans piyasalarında istikrarın sağlanası iç gerekil lan fai ranı i!e reel sektörün yeni üreti kapasiteleri yaratasında gereken, fai ra arasındaki arjı giderek büyütüş,. 19801i yılların rtasında başlayan ve uygulaaya geçirilesde srunlar yaşanan fansal kesi refru sürec hılandırılası çöüünü gündee getiriştir. Ülkei fans piyasalarının gelişiş en öneli kuruları lan bankalar, yıllardır, reel kesie kaynak yaratada, evcut yatırılarının fansanında^ ve yeni üreti kapasiteler yaratılasında etk rller üstlenişlerdir. Tasarrufları Bankacılık Sistei'ne çekede en öneli fansal araç evduat luş, yüksek enflasyn ve kaunun brçlana gereği nedeni ile ulaşılabilen yüksek aliyetli fnlar, yüksek aktara aliyeti ile reel kesie aktarılaya çalışılıştır. Seraye yetersiliği nedeni ile büyüyeeyen siste içde kredilendire ekaniası çalışaa hale geliş, reel kesii (hatta bankacılık sistei), fansan ihtiyacını karşılaada alternatif yönte arayışı içe skuştur, Türk Bankacılık Sistei'ndeki öseraye'karlılık artış ranı, enflasynun ldukça gerisdedir. Öseraye artışı, siste büyüese ikan vereekte, ökaynak yetersiliği nedeni ile siste, krediiendire işlevi yere getireeektedir (siste 1995 snu aktif büyüklüğü dlar baında 1993 seviyesdedir, sn 10 yıldır kredilerdeki artış, evduat hacdeki artışın çk gerisdedir). Türk Bankacılık sistei'n yüksek aliyet ile reel kesie aktardığı fnların haci, giderek daralaktadır. Karlılıkta.reel artış sağlanaaası karşısında bankalarıı; yüksek enflasyn ve kaunun kaynak kullanıını daraltıcı plitikalarının fansal yapılarında yarattığı tahribata karşısında büyüyebilek iç ge-
rekli lan düşük aliyetli fnları aktif taraflanyla tplaaya çalışışlardır (1990'lı yıllardan itibaren sistee aktif tarafıyla fn yarata ikanı getiriliş, sistede başta varlığa dayalı enkul kıyetler lak üere çeşitli fansal araçlar yaratılıştır). Ancak verisi çalışan Bankacılık Sistei'i, içden ve dışından kaynaklanan teel srunları kalıcı öelliği sürdürektedir. Sanayileşe süreci içde seraye piyasası ağıriılciı fansan del bask lasındaki teel neden, ülke eknisde yaşanan fansal kriler sanayi ve ticaret kesie yansıyan etkisi ükün lduğu kadar aaltabilek, fans siste en gelişiş kuruları lan bankaların dışında çeşitli seraye piyasası enstrüanları ile bu kesi fansan ihtiyaçlarının karşılanasına lanak yarataktır. Seraye piyasasının gelişii, reel kesi dğrudan kaynak sağlayabileği bircil piyasaların gelişii etkileekte, bircil piyasadaki büyüen, istikrarın sürdürülebilesi ise ikcil piyasanın ve bu piyasanın rganie kuruları lan, bir başka anlada seraye piyasasında alt yapı görevi gören Brsaların ve yeni paarlarının (yeni fansan yönteler) sanayileşe süreci içde ağırlık kaanası ile ükündür. Öellikle sn n yıldır seraye piyasasını geliştireye yönelik,' fans kesii refrları adı altında getirilen düenleeler ile bankacılık sistee baskın çıkan ekni içde ağırlık kaandırılan seraye piyasası ağırlıklı bir fansan del reel kesi kaynak ihtiyacını karşılaada alternatif fansan yönteleri üretesi (ulusal paarın yanısıra, öellikle küçük ve rta ölçekli şirketler fnlanasına yönelik bölgesel paarlar, yeni şirketler paarı. Bu yeni fansan yöntelerden faydalana, bir yandan yatırılar iç sıfıra yakın aliyetle fnlana ikanı yaratakta, diğer yandan şirket ppülaritesi dlayısıyla kredibilitesi artıraktadır), fans piyasalarının reel kesie kaynak yarata ikanlarının çeşitlilik kaandığını gösterektedir. Öyleki, reel kesi yanısıra teel fnksiynu lan kredilendire işlevi yere getirek iç reel kesi yanısıra bankacılık sistei de fnlana ikanını bu piyasadan te eteye çalışaktadır (ökaynak srunu karşısında bankalarıı da seraye piyasasından fnlanayı tercih etektedirler. Brsa'da paarı bulunan 13 bankanın - bu bankalar, aktif büyüklükleri açısından sektörde öneli bir paya sahiptir - bircil piyasadan sağladıkları fnlar öneli eblağlara ulaşaktadır). Seraye piyasasınının gelişie yönelik sarfedilen çabaların snuçları reel kesi yatırıları üerde değerlendirilektedir. Bir başka anlada tasarrufların yatırıa dönüşesde sn 10 yıllık döne içde seraye pi-
yasasının bircil ve ikcil piyasalarının, kendilerden beklenen işlevleri yere getirip getirediği değerlendirek iç, reel keside yaratılan üreti kapasiteler, gündee alınan yeni yatırı prjeler byutlarını değerlendirek gerekektir. Yüksek ranlardaki enflasynist süreçte bu analii yapak ldukça rdur. Bunun öneli bir nedeni, yül(sel enflasyn, rtaında seraye piyasasdan sağlanan fnlar, reel kesi pasif kısda yer değiştirekte, aktif taraf a geçeeektedir. Reel kesi faaliyetler ve evcut yatırılarının yüksek enflasyn rtaında sürdürebilesi iç öneli ranlara varan brç iktarları, ökaynak piyasasından te edilen fnlar ile yer değiştirekte, bir başka deyişle sö knusu fnlardan evcut yatınlar taalanasında faydalanılakta, ökaynak piyasasından sağlanan fnlar yeni yatırı prjelere kanalie edileeektedir. Yüksek enflasynun ali bünye üerde yarattığı tahbiratın giderile sürecde, enflasynun hıını aaltaya yönelik uygulanan ekni plitikalarının yanısıra seraye piyasasındaki yeni fansan yönteleri öne kaanaktadır. Enflasynun akul seviyelere düşürüldüğü bir rtada, seraye piyasasının önei daha iyi rtaya çıkacak, tasarrufların yatırılara dönüşesde seraye piyasası ağırlıklı bir fans kesi, reel sektöre; sanayi ve ticaret kesie ve eknik büyüeye hı kaandıra işlevi etk bir şekilde sağlanış lacaktır.
BÖLÜM I Fans Piyasaların Gelişişlik Düeyi ile Ülke Ekniler Gelişişlik Düeyler Karşılaştırılası
1.1. Fans Piyasalarının Gelişi Süreci ve Ülke Ekniler Büyüelere lan katkıları Kapasite üstü brçlana ve dış fansandaki darbğalar nedeni ile gelişekte lan ekniler fans piyasalarında sn yiri yıldır yaşanan düensilikler, sanayileşe sürecde yatırıların fansanında kaynak yetersiliği srununu gündee getirektedir. Kaynak yetersiliği srunun çöüünde, eknik büyüeye hı kaandırada ve istikrarın yeniden sağlanasında, tasarruf ylu ile kalkınaya kaynak yaratılasında^""), iç tasarruf ranlarını artıraya yönelik paracı plitikaların yanısıra tü eknik sistei yönlendiren fans piyasalarında; fiyat ve iktar kntrlleri aaltacak ya da kaldıracak, ekniyi uluslararası seraye akılanna açacak, bir başka anlada fans piyasalarında kriler yaratan üdahaleci plitikalar yere serbestiyi, aliyeti düşürücü rekabeti sağlayacak yeni düenleelere gidilektedir. Gelişekte lan ekniler fans kesilerde gerçekleştirilesi aaçlanan refraların, eknik siste içerisde çeşitli lusuluklar da yaratacağı iteri sürülektedir. Bir kısı görüş, fans keside gerçekleştirilek refra yönelik tedbirler gelişekte lan eknilerde tasarrufa dayalı sıkı para plitikaları ile birlikte ele alınacağı, bunun snucu larak da para piyasasındaki gelişi seraye piyasasındaki gelişii engelleyici rle sahip lduğunu ileri sürektedir. Tasarruf artışında fans keside gerçekleştirilek refrlarının önei ve fans kesie getirilek lan serbest sanayileşe sürecdeki rlü üerde bir diğer eleştiri; ulusal ve uluslararası brçlana antalarının ülke eknise yönelttikleri fnların kullanı yerleri ve bu fnların geri dönüş süreleri karşısındaki tutuları üeredir. Bu görüşe göre, bu tür antalar, fnlarını uun süreli ve verili piyasalarda kullanak yere geri dönüş süresi kısa lan yatırılara kanalie etek aacındadırlar. Ülke riski artıkça, ağırlık kaanan bu görüşe göre; gelişekte lan eknilerde tasarrufları artırak, uluslararası fn akılarını ülke eknise kanalie etek iç fans keside gerçekleştirilek lan refrlar, sanayileşe sürecdeki eknide üreti kapasiteleri artırıcı yatırıların fi- 1. Kaynak yetersiliğ eknik kalkınayı etkilediği knusunda çeşitli deller luşturuluştur. Kalkına ile tasarruflar arasındaki ilişkiyi rtaya kyan fansan delleri arasında; sanayileşe sürecde yatırılar iç yeterli kaynak sağlanaaasının kalkınayı engellediği öne süren Nurske Mdeli, endüstri sektörünün eknik kalkınadaki önei vurgulayan Lewis Mdeli ve iç tasarrufları artırada kau harcaalarını kntrl altına alayı, uluslararası rekabete uyu sağlayan teknljiye kau yatırıları ile ulaşayı aaçlayan Baran Mdeli yer alaktadır.
nansanından çk, evcut yatırıların fansan sıkıntılarını rtadan kaldırak, erteleek ve dış brç servisi klaylaştırak aacına yöneliktir. Yatırıları öendirek aacı ile getirilen fansal düenleeler ülke ekniler yapılarına göre farklılık gösterdiği de dikkate alındığında, bu görüşe göre fans piyasalarında rekabete yönelik fiyat ve iktar ile ilgili getirilen serbestiler snucu yaratılan kaynakların sanayileşe süre öneli bir katkısı layacaktır. Bu knuda gerçekleştirilen araştıralar da, bu snucu destekler niteliktedir. Çeşitli araştıralarda, gelişekte lan eknilerde "uluslararası fn akıları ile desteklenen yatırıların bir yandan dış brç yüküne paralel larak dışarıya yapılan kaynak transferi artırdığı ve yatırılara dönüşen kaynakları aalttığı, diğer yandan yabancı tasarruflar ile ile yurt içi yatırıların aan içde birlikte hareket bir trend gösterediği"^^) snucuna varılaktadır. Ayrıca, sö knusu araştıralarda, "gelişekte lan eknilerde yabancı tasarrufların yurtiçi tasarrufları aaltıcı etkisi lduğu snucuna varılakta, bu ekni-ler dışa açıla plitikalarından beklenildiği gibi büyüe ve yatırı artışı ihracata yönelik sektörlerde gerçekleşediği, akse göreli fiyatlardaki gelişeleri ve seraye aliyetdeki artışı fiyatlarına yansıtabilen iç talebe yönelik sektörlerde karlılığın artası, ticarete knu layan sektörlerde yatırıları teşvik ettiği belirtilektedir."^^) Fans kesii refrlarının sanayileşe süreci üerde öneli bir katkısının laayacağı görüşünü destekler nitelikte lan bu araştıralara göre, "gelişekte lan ekniler dış brçları giderek artarken, eknilerde beklenen yapısal değişe gerçekleşeeekte, fansal serbesti ile beraber yaratılan fnların öellikle artan kau harcaalarını karşılaaka aacıyla kullanılası, eknideki dengesilikleri pekiştirekte, rta ve uun dönede sürdüleeyek lan bu ali plitikalar snucu, kriler rtaya çıkacaktır."^'^) Sanayileşe sürecde artan tasarruf ranları ile yaratılan kaynağın eknide en verili alanlara, gerçek yatırılara kanalie edilebilesi iç ekni içde iyi işleyen fans piyasalarına ihtiyaç bulunduğu, öellikle yatırıların fansanında etk işleyen bir seraye piyasasınının şart lduğu görüşü, çeşitli eknistler tarafından savunuluş, öellikle eknik büyüe ile fans piyasalarının gelişii arasında öneli bir ilişki bulunduğu ileri sürülüştür. 2. Dr. Meysl Seviğ, "Nurhan Yentürk, Ekni Plitikaları Çalışa Grubu, Fansal Sektördeki Gelişeler Reel Sektöre Etkileri" knulu çalışasından aktara, Yeni Yüyıl, 323.8 1995. 3. Nurhan Yentürk, Ekni Plitikaları Çalışa Grubu, a.g.ç. 4. Nurhan Yentürk, Ekni Plitikaları Çalışa Grubu, a.g.ç.
1980'li yıllardan itibaren ağırlık kaanan bu görüşün teelde, kıt serayen etk kullanı alanlarına yöneltilesde 1980 önsi uygulanan ekni plitikalarının snuçlarının değerlendirilesi yataktadır. 1980 önsi gelişekte lan eknilerde görülen yatırıları teşvik etek aacı ile fans sistee üdahale ederek reel faileri enflasynun altında tuta plitikası snrası, düşük tasarruf ranları ile birlikte aaçlanan üreti artışının gerçekleştirileeesi, ihracata yönelik üreti kapasiteler yaratılaayışı yatırıların fansanında öneli kriler yaratış veya yaşanan krileri derleştiriş, bu da üdahaleci plitikalar yere fansal sistee bir serbest getiriles kaçınıla lduğu görüşünü gündee getiriştir. Bankacılık sistei üerde deneti ve üdahaleler öneli ölçüde aaltıldığı "deregülasyn" plitikalarının snucu larak görülen fansal serbestlik, ekniler fans sisteleri üerde öneli etkilere sahiptir. Çeşitli ülke ekniler fans sisteleri lendiğde, sanayileşe sürecde yatırıların fansanında iki farklı fansan del biri baskın çıkacak şekilde bir arada uygulandığı görülektedir.(^) Bunlardan bircisi lan yatırılann fansanında etk bir işlev üstlenen bankacılık ağırlıklı siste bu fnksiynunu, sanayileşe süreci içde fans kesii refrları ile ağırlıklı larak seraye piyasası kurulanna bıraktığı görülektedir. Ekn gelişe süreci içde sürecde, fansal serbestlikle seraye piyasasına yatırıların fansanında, öneli bir işlev üstlenese ikan tanınası, % 90'lara kadar varan bankacılık siste ağırlığının süreç içde % 40'lara kadar düşese neden laktadır. Sanayileşe süreci içde seraye piyasası ağırlıklı fansan del baskın lasındaki teel neden, ülke eknisde yaşanan fansal kriler sanayi ve ticaret kesie yansıyan etkisi ükün lduğu kadar aaltabilek, fans siste en gelişiş kuruları lan bankaların dışında çeşitli seraye piyasası enstrüanları ile bu kesi fansan ihtiyaçlarının karşılanasına lanak yarataktır. 5. "Sanayileşe sürecde, tasarruflar bilie edilesi sağlayan ticaret bankaları, tasarrufların yatırılara aktarılasında öneli bir fnksiyna sahiptir. Fans piyasalarının gelişişlik düeyi yükseldikçe, dğrudan plasan yapan ali aracıların önei aalaya, beri-yğun bir tarda faaliyet gösteren ve dğrudan plasan yere, tasarrufçular ile yatırı yapanları enkul kıyet aracılığı ile karşılaştıran, diğer bir deyişle, tasarruf yapanların hak ve alacaklarını belgeleyen enkul kıyetler yatırıcıdan tasarrufçulara, bunun karşılığında da seraye fnlarının tasarrufçulardan yatırıcılara aktarılasını sağlayan kuruların önei artaya başlar. Fans piyasalan belirli bir gelişe aşaasına geldikten snra bu piyasaların çalışasını sağlayan enkul kıyetler csleri arttığı gibi, kurularında da çeşitlene eydana gelir. Yatırı bankaları tipde aracı kurular ve kurusal yatırıcılar, her türlü ihtiyaca vap verebilek hietler ar eteye başlarlar. Fans piyasalarındaki alıcı ve satıcılann alış ve satış eirleri aynı aan dönede, erkei bir sistede karşılaştıniası; işleler çk hılı gerçekleşesi, işleler hakkında bilgi edilesi ve işle aliyetler asgariye dirilesi ükün kılar. İşte bu aşaada enkul kıyet brsalannın fans piyasasının bir düeni larak rtaya çıktığı görülektedir" Muharre Karslı, "Seraye Piyasası, Brsa, Menkul Kıyetler", Renk Yapıevi, İstanbul 1989, S.156.
Seraye piyasasının ve bu piyasanın ikcil piyasasının rganie kuruları lan, bir başka anlada seraye piyasasında alt yapı görevi gören Brsaların süreç içde ağırlık kaanası aşaa aşaa gerçekleşektedir; Birci aşaada, fans keside gerçekleştirilen refrlar ile bankacılık sistei içde ekni plitikaları gereği üdahale edilen ranların, öellikle fn kullanı yeri larak kredi fai ranlarının ve fn kaynağı larak evduat fai ranlarının piyasa şartlarında, ar ve talep kurallarına göre belirlenese ikan tanınakta, kabiy rejide yapılan yeniden düenleeler ile uluslararası seraye hareketlere^^) ve bankaların seraye piyasasına giriş ve çıkışlarına serbesti getirilektedir. Gelişekte lan ülkeler eknik yapısı ve bu ülkelerde uygulanan eknik ücadele, para plitikalarının ve para plitikası araçlarının önei artıraktadır. Para piyasasındaki gelişi, seraye piyasasında gelişie neden lacağı, üerde tartışaların yapıldığı bir knudur. Yeniden düenleeler snucu fans kesie getirilen serbesti, seraye piyasaları ile birlikte önlikle kredi ve fai ranlarının ar ve talebe göre belirlenese rta yarattığı para piyasalarının önei artıraktadır. Fansal serbesti ile aaçlanan reel kesi yatırılarının fansanında kullanılan paranın reel aliyeti düşürektir. Bankacılık sistei ağırlıklı fansan delde, öellikle 1980 önsi negatif fai dönelerde uygulanan üdahaleci ekni plitikaların fansal kriler derleşese neden lası, yatırıların fansanında öneli srular yaratıştır. Bu srunun çöüünde, fans piyasalarının geliştirilese yönelik larak gerçekleştirilen fans kesii refrları, önlikle para piyasalarını ve bu piyasalarda uygulanan plitikaları önei ön plana çıkaraktadır. İkci aşaada, gelişekte lan eknilerde yüksek enflasyn rtaında para piyasası araçlarının öne kaanası, para piyasası kısa vadeli fansal araçlarının riskler daha düşük lası nedeni ile getiriler uun vadeli fansal arçların getirilerden yüksek lası, seraye piyasasında hisse senedi ve tahvil işle hac artasında para piyasasındaki reel failer düşes runlu lası, para piyasasının gelişii runlu kılaktadır. Para piyasası araç ve kurularının gelişii de seraye piyasası araç^^) 6. Bankacılık ağırlıklı fansan sistelerde, fansal serbestlik ile ilk aşaada "ülke dışına seraye kaçışını en aa direk" aaçlanaktadır. Bu düenleen nedeni, fansal serbestlik önsi negatif fai döneler snuçları ile yakından ilgilidir. Negatif fai dönelerde, tasaruflar getirişi yüksek yatırı alanlarına yönelektedir. Ülke eknis gelişişlik düeye bağlı larak gelişeiş para ve seraye piyasalarında beklediği getiriyi bulaayan yatırıcı tasarruflarını, ülke dışı fans piyasalarına yöneltektedir 7. Fans piyasalarının geliştirilebilesi iç seraye piyasası araçlannın çeşitlendirilesi gerekektedir. Çeşitlendiren öneli bir nedeni, fn ar edenler ile fn kullananların farklı tercihlere vap verebilektir Yetirli iktar ve çeşitde fansal araçtan yksunluk, gerekli hukuki alt yapı luşturulsa bile
ve kurularının gelişie katkıda bulunacaktır. Para piyasası araçlarının ekni içde öne kaanası brsaya işle haci kaandıracak,^^) bunun snucu larak seraye piyasasının alt yapısı niteliğdeki brsaların gelişie hı kaandıracaktır. Ayrıca para piyasalarında yaşanan gelişi, seraye piyasasında da faaliyet gösteren; fansal aracı kurular, yatırı danışanlığı ve yönetii kuruları, istihbarat kuruları, derelendire ve sınıflandıra kurularının gelişii de rta yaratacaktır. Fans kesii refrunun, para ve seraye piyasalarının gelişileri üerdeki etkisi, sanayileşe sürecdeki eknilerde yatırıların fansanında, yeni üreti kapasiteler yaratılasında görülektedir. Gelişiş fans piyasalarında fn ihtiyaçlara göre yaratılan fansal araçların çeşitliliği, yatırı sürecde ihtiyaç duyulan kaynaklar ile eknide yatırılarda kullanılabilek kaynakların aynı vade, iktar ve risk grubu iç karşı karşıya getirilerek fn aktara aliyetler düşürülesi, sanayi ve ticaret keside verililiğe, yeni üreti kapasiteler luşasına ikan tanıaktadır. Bankacılık siste faaliyetleri üerde yeniden düenleeler ile getirilen serbesti, para piyasalarında ar ve talebi karşı karşıya getirekte, piyasa kşullarına göre fiyatı (örneğ kredi fai ranları) ve iktarı luşturaktadır. Bu gelişi, eknilerde para piyasalarını ve bu piyasalarda uygulanacak plitikalann önei ön plana çıkaraktadır. Para piyasalarının gelişii, seraye piyasalarının gelişie öneli katkıda bulunakta, ülke eknileri sö knusu süreç içde seraye piyasasının alt yapısını geliştirici bir dii önlei ala çabası içe girektedir. Sö knusu süreç içde sanayileşe hı kaanakta, seraye piyasasının gelişii ile birlikte evcut yatırılarının taalanası, yeni üreti kapasiteler yaratılası, yeni girişiciler piyasaya giresi, küçük ve rta ölçekli işleteler^^) seraye piyasına açılası süreci içde reel kesie, ülke eknisde yaşanan krilerden en alt seviyede etkilenesi rtaı sağlanaktadır. seraye piyasasının gelişii ve bu piyasası geliştirebile[ iç brsaya işle haci kaandıra çabalarını snuçsu bırakacaktır. 8. Yatırıcıya gelişen fans piyasalarında; vade, iktar ve risk ayarlaası ikanın getirilesi, tasarrufların fansal varlıklara dönüşü ranının artırılası, bir başka anlada reel varlıklann kaanç ranlarıyla fansal varlıklann kaanç ranlarının aynı vade, iktar ve risk grupları iç eşitleyerek gelişiş fans piyasalarında küçük tasarrufçulara reel varlıklardan luşan servet luştura ikanına kavuşturula rtaının yaratılası, ekni içdeki atıl fnlan; fans sistee, getirişi yüksek fansal araçlara dlayısıyla brsaya kanalie etese neden lacaktır. 9. İşleteler fansan kaynaklarını, genel larak kısa ve uun süreli fansan kaynaklan larak gruplandırak ükündür. Vade yapısı açısından yapılan bu gruplandıraya göre öellikle alacak ve stkların fansanında kısa süreli kaynaklara başvurulakta (aynca yüksek enflasyn dönelerde işlete serayesi gereksi artası ve rta, uun süreli kaynaklardaki daralalar işleteleri kısa süreli kaynakları kullanaya yöneltektedir), üreti kapasitesi artıraya yönelik sabit seraye yatınlarının fansanında da seraye piyasasından sağlanabilek uun süreli kaynaklar kullanılaktadır. Uun süreli fansan kaynağına örnek larak, rta ve uun süreli banka kredileri ve tahvil ihraçları örnek gösterilebil Seraye piyasasının gelişişlik düeyi küçük lan eknilerde, küçük ve rta ölçekli işleteler, sabit seraye yatırılarının fansanı iç gerekli lan rta ve uun vadeli kaynak tede banka kredilere başvura runluluklan, yüksek aliyetli fnlar ile faalivetieri sür-