KONTİNÜ BOYAMA PROSESLERİ VE PAD BATCH BOYAMA PROSESİ

KONTİNÜ BOYAMA PROSESLERİ VE PAD BATCH BOYAMA PROSESİ Nisan 2005 MURAT SAHINLI Ciba Specialty Chemicals Ltd. Ebulula Mardin Cad. Maya Meridyen Is Merkezi Kat:4 80630 Akatlar-ISTANBUL/TURKEY Phone: +90 212 350 78 00 Faz: +90 212 350 78 01 Mobile:+90 533 391 77 79 e-mail: murat_sahinli@huntsman.com TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 1

GİRİŞ Günümüz tekstil sektöründe selüloz boyamacılığı önemli yer tutmaktadır. Dünya tekstil sektöründe selüloz boyama %55 dolaylarındadır. Dolayısı ile dünya tekstilinin %50 sinden fazlasını selüloz boyamacılığı oluşturmaktadır. Selüloz boyamacılığında çeşitli prosesler mevcuttur. Bunların dünya tekstil sektöründe uygulanma oranları şu şekildedir: Çektirme : %53, %13 Sıcak 80 C Boyama %40 Soğuk 60 C Boyama Pad-Batch : %15 Pad-Dry-Pad-Steam : %8 Diğer Kontinü : %3 1-Phase Baskı : %15 2-Phase Baskı : %6 Avrupa tekstil sektöründe Kontinü boyama proseslerinden en önemli boyama prosesi Pad-Batch boyama prosesidir. Çünkü en fazla kullanılan proses, emdirme yani Pad-Batchdir. Kontinü proseslerin Avrupa daki kullanım oranları ise şu şekildedir. Pad-Batch : %79 Steam Prosesler : %17 Diğer Kontinü : %4 TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 2

Pad-Batch boyamacılığı Amerika da Kontinü prosesler genelinde yaklaşık olarak %39, Asya da %21 oranındadır. Kontinü prosesler genelinde Pad Batch boyama, dünya genelinde yaklaşık olarak %46, buharlı boyama prosesi (Steam proses) %46 ve diğer Kontinü prosesler ise %8 civarındadır. Ancak Avrupa da bu oranlar yukarıdaki değerlerde de gördüğümüz üzere daha farklıdır. Rakamlardan, Pad-Batch boyama prosesinin özellikle Avrupa bölgesinde, günümüz Kontinü (yarı kontinü) boyamacılığında ne kadar önemli olduğunu görmekteyiz. Bu projenin esas amacı Pad-Batch boyama prosesine değinme amacı olduğu kadar genel olarak kontinü proseslere de şöyle bir göz atmaktır. Diğer bir amacım ise bu proseslerden Türkiye için en önemli proses olan Pad-Batch boyamada İ.S.D.Ü (İlk Seferde Doğru Üretim ) ile ilgili dikkat edilmesi gerekli kriterleri de inceleme şansını buldum. Dünyada R.F.T (Right First Time ) olarak adlandırılan İlk Seferde Doğru Üretim yapabilmemizi etkileyen onlarca,yüzlerce etken mevcut. Genel olarak ; Makine ve Makine Ayarları, Proses Değerleri, Kullanılan materyal, Çevre Faktörü, İnsan Faktörü gibi çeşitli faktörler problem oluşumuna sebep olabilecek etkenlerdir. Proje çalışmalarım boyunca tüm etkenler değerlendirilerek, incelenmiş, çeşitli test ve deneylerle bazı veriler elde edilmiştir. Proje bitiminde elde edilen neticeler sonucu problem oluşumuna sebep olabilecek etkenler değerlendirilerek bu probleme çözümler üretilecektir ve dolayısıyla, Pad-Batch boyama sektöründeki gelişime katkı sağlayacağı kanaatindeyim. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 3

İÇİNDEKİLER Sayfa Giriş...2 İçindekiler...4 Şekillerin Listesi...6 Grafiklerin Listesi...7 Yabancı Terimlerin Tanımı...8 Açıklama ve Problemin Tanımı...9 Bölüm 1 : GİRİŞ...10 1.1 Projenin Tanımı...10 1.2 Projenin Faydası...17 1.3 Problem Çözüm Metodu...18 Bölüm 2: LİTERATÜR ARAŞTIRMASI...20 2.1 Kontinü Boyama Teknikleri...20 2.1.1 Pad-Dry-Pad-Steam Proses...20 2.1.2 Pad (Pad) Steam Proses...20 2.1.3 Pad-Dry-Steam Proses...21 2.1.4 Pad-Dry E-Control Proses...22 2.1.5 Pad-Batch Proses...25 2.1.5.1 Pad Batch Boyama Prosesinde Farklı Selülözlerin Boyanması...30 2.1.5.2 Pad-Batch Boyama Prosesinde Önemli Etkenler...31 2.2 Laboratuar Renk Çalışmaları...40 2.3 Boya Mutfağı ve Boya Hazırlama İşlemleri...45 TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 4

2.4 Ön Terbiye İşlemleri...47 2.4.1 Yakma ve Haşıl Sökme İşlemleri...47 2.4.2 Kasar İşlemleri...49 2.4.2.1 Kasarlı Kumaş Yüzeyinin Kontrolleri...56 2.4.3 Merserize İşlemleri...60 2.4.4 Bitim İşlemleri...62 2.4.4.1 Boyalı Kumaşın Yıkama İşlemleri...62 2.4.4.2 Kurutma İşlemleri...64 Bölüm 3: BAŞ-SON RENK FARKI DEĞERLENDİRMELERİ...66 Bölüm 4: TAVSİYE VE ÖNERİLER...68 Bölüm 5: REFERANSLAR...70 Bölüm 6: BİBLİYOGRAFİ...71 TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 5

Şekil 1 Şekil 2 Şekil 3a Şekil 3b Şekil 4 Şekil 5 Şekil 6 Şekil 7a Şekil 7b Şekil 8a Şekil 8b Şekil 9 Şekil 10 Şekil 11 Şekil 12 Şekil 13 Şekil 14 Şekil 15 Şekil 16 Şekil 17 Şekil 18 Şekil 19 Şekil 20 Şekil 21 Şekil 22 Şekil 23 Şekil 24 Şekil 25 Şekil 26 ŞEKİLLERİN LİSTESİ Sayfa Problem Çözümü Kılçık Diyagramı 19 Pad Steam Proses 21 E-Control Proses 22 E-Control Makinesi 23 Kontinü Proseslerdeki Boyama Maliyeti Karşılaştırması 24 Cold Pad Batch Proses 25 Pad-Batch Boyama Makine Örnekler 25 Sıkma Silindirleri, 26 Bitim İşlemleri Silindirleri 26 Boyama Silindirleri 27 Boyama Fuları 27 Fular Silindirleri 27 Pad-Batch Boyama Prosesi ve Dozajlama Sistemi 29 Pad-Batch Girişi Soğutma Silindirleri 33 Soğutma Vantilatörü 34 Fular Soğutma Sistemi 37 Boyama Teknesi Fıskiye Boruları 40 Farklı Fiksasyon Süreli Boyama Örnekleri 42 Boyaların Alkali Dayanımlarının Süre İle Bağlantıları 43 Boya ve Alkali Kazanları 46 Yakma ve Enzimlime Makinesi 48 Bekletme (Rotasyon) Ünitesi (Haşıl Sökümü İçin) 48 Örnek Kasar Makinesi 50 Sıkma Silindirleri Örneği 53 Kumaş Yüzey Kontrolü 57 Merserizeli ve Merserizesiz Pamuk Örneği 60 Yıkama Banyoları 62 Yıkama Banyoları Çözelti Örnekleri 63 Açık En Kurutma Makinesi 64 TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 6

GRAFİKLERİN LİSTESİ Sayfa Grafik 1 Grafik 2 Grafik 3 Grafik 4 Grafik 5 Grafik 6 Grafik 7 Grafik 8 Grafik 9 Grafik 10 Grafik 11 Grafik 12 Grafik 13 Grafik 14 Grafik 15 Sıcaklıkla Banyonun Alkali Dayanımının Sıcaklıkla Etkisi 14 Fiksasyonun Zaman ve Sıcaklıklarla Olan Bağlantısı 15 Grafiği Boyaya Hazır Kumaş Rutubetleri 31 Soğutma Silindiri Öncesi Kumaş Sıcaklıkları 32 Fular Girişi Kumaş Sıcaklıkları 33 Fular Çıkışı Kumaş Sıcaklıkları 34 Bekleme Sonrası Yıkama Öncesi Kumaş Sıcaklıkları 36 Fular Sıcaklık Ölçümleri 37 Fular Banyosu PH Ölçümleri 39 Kasar Kimyevi Pompalarının Kontrol Değerleri 52 Merserize Çıkışı Baskı Silindirleri Baskı Değerleri 55 Merserize İlk Giriş Baskı Silindirleri Baskı Değerleri 55 Kasar Dip sat Giriş Silindirleri Baskı Değerleri 56 Boyama Esnası Boyunca L* Değerleri 67 Boyama Esnası Boyunca E* Değerleri 67 TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 7

YABANCI TERİMLERİN TANIMI Dip sat Kasar makinesinde kasarlama işleminden önceki kimyasal lama tankına dip sat da denilebilir. Dispenser Kimyasal ve boya dozajlamak için kullanılan otomatik dozaj lama E-Control Thermex Hydrofilite Process, ünitesidir. Monforst tarafından icat edilen Pad-Dry benzeri Kontinü boyama prosesidir. Kumaşın emiş kuvvetidir.genelde kasarlı kumaşlarda boyama öncesi büyük önem taşır. Hidroliz, Hidrolizat Fikse edilmiş boya haricindeki boyanın yıkama ile uzaklaştırılması işlemine hidrolizasyon, uzaklaştırılan boyaya da hidrolizat denilir. Boya Kombinasyonu Renk oluşturmak için kullanılan boya karışımına boya kombinasyonu denilir. Migrasyon Boyanın kumaş yüzeyindeki göçüne denilir. Dalga dalga oluşmuş bir yüzey iyi bir fiksasyonun olmadığını migrasyon oluşumunu gösterir. Nötralizasyon Asidik veya bazik bir banyonun nötr hale yani PH:7 olması işlemidir. Boya Penetrasyonu Boyanın nüfusudur, yani boyanın kumaş ve elyaf içine nüfus etmesi, işlemesidir. The Tension Of Winding Kumaş sarımı esnasındaki kumaş sarımının tansiyonudur. Fabric Boya Stabilitesi Boyanın kimyasalı ile alakalıdır. Boyanın dayanıklılığı anlamındadır. Özellikle asit veya alkali ortamlarda boyanın dayanımı için kullanılır. Sanforizasyon Kumaş bitim işlemidir, kumaşa iyi bir görüntü vermek ve kumaş düzgünlüğünü elde etmek için uygulanır.. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 8

Açıklama ve Problemin Özgeçmişi: Bilindiği gibi kumaş boyamada bir çok proses ve metot mevcuttur. Gerek kumaşın özelliğinden, gerekse kumaşın kullanım amacına göre çeşitli makineler ve boyama prosesleri mevcuttur. Her üretimcilikte olduğu gibi kumaş boyamacılığında da ilk seferde doğru üretim, hızlı üretim, kaliteli üretim yaparak, müşteri memnuniyetini sağlamak ve kalite standartlarını her zaman yüksekte tutabilmek her işletmecinin idealidir.en büyük hedeflerimizden birisi, ilk seferde doğru üretim yapabilmektir.ancak gerek teknolojik gelişim, gerek dünya gereksinimlerinin değişikliğe uğraması, bizlerin de üretimini zorlaştırmakta ve zaman zaman bizleri dar boğaza sokmaktadır. Dolayısı ile tekstil dünyasında kaliteyi yakalayabilmemiz için her zaman gelişime ayak uydurarak, sürekli yenilenmek, doğru ve kaliteli üretim yapabilmek için teknolojik gelişimi takip etmek, hataya sebep olabilecek tüm etkenleri göz önünde bulundurarak, gerekli önlemleri almak zorundayız. Günümüz tekstil sektöründe düz kumaş boyamacılığı büyük önem taşımaktadır. Türkiye ve Avrupa da, düz Kontinü boyamacılığında en önemli proseslerden biri emdirme metodu ile (Pad-Batch) boyamacılıktır. Her sektörde olduğu gibi tekstil sektöründe de zaman bazı problemlerle karşılaşılmakta ve hatalı üretimler yapılmaktadır. Tüm işletmelerin hedefi İ.S.D.Ü olmaktadır ve bu hedefi %95-100 olarak belirlemektir.. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 9

BÖLÜM 1 : GİRİŞ 1.1 Problem Tanımı : İlk seferde doğru üretim oranımızı %100 oranına yaklaştırabilmemiz için bir çok etkenleri göz önünde bulundurarak bu hususlara dikkat etmemiz gerekmektedir.. Gerek Makine şartları, gerek proses şartları, gerek insan faktörü, gerek kullanılan materyal (kumaş, boya, kimyevi, su, vb.) gibi etkenler bu problemin oluşumuna sebep olabilmektedir. Cold Pad Batch Boyama prosesinde bu problemlere sebep olabilecek ve dikkat edilmesi gerekli hususları sıralayacak olursak: COLD PAD BATCH BOYAMA PROSESİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKLİ HUSUSLAR: Uygun Kumaş Rutubeti Rutubetin boyanacak kumaşın her yerinde homojen olması gerekmektedir. Eğer bu bir dok ise, dokun her yerinde homojen bir rutubet olması gerekmektedir. Pamuklu kumaşlarda bu ortalama %8 civarındadır. Boyama Öncesi Fular Giriş Sıcaklığı Boyama başlangıcından sonuna kadar banyo sıcaklığımızın sabit ve 20 C civarında olması gerekmektedir. Boya teknesi soğutucu bir ceket sistemi ile soğutulmalıdır. Makine Giriş Tansiyonları Giriş veya çıkıştaki makine tansiyonlarına çok dikkat etmek gerekmektedir. Özellikle lycralı,viskon örgü veya dokuma tipi kumaşların boyamasında tansiyonlar daha da önem taşıyacağı için gerekirse dijital tansiyon ölçer kullanmakta fayda vardır. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 10

Ön Terbiyenin düzgünlüğü Esasen düzgün bir boyama yapabilmek için çok çok iyi bir ön terbiyeye ihtiyaç vardır. Bildiğimiz gibi ön terbiye işlemi de boyamada en önemli etkendir. Boyamaya başlamadan önce ön terbiyesi yapılmış kumaşın hidrofilitesinin, penetrasyonun, kapilaritesinin, PH nın, beyazlık derecesinin, kumaştaki haşıl varlığının olup olmadığının çok büyük önemi vardır. Hatta ön işlemlerin de boyama gibi tekrarlanabilirliği çok önemlidir. Farklı bölgelerden gelen selulöz, farklı zamanlarda kullanılan su, farklı zamanlarda yapılan ön işlemler boyama öncesi elde ettiğimiz farklı beyazlıkta ve özellikte beyaz kumaş elde etmemize sebep olabilmektedir. Dolayısı ile nasıl ki bir renk için tekrarlanabilirlik çok önemli ise ön işlemler için de tekrarlanabilirlik çok büyük önem taşımaktadır. Kumaş Cinsi Özelliği Boyama yaptığımız kumaş cinsi de büyük önem taşımaktadır. Her kumaş kendi bünyesinde düşünülmeli ve istatistikler oluşturulmalıdır. Keten bir kumaşın ön işlemi ve boyaması ile pamuklu bir kumaşın ön işlemi ve boyaması farklı olacakadır. Kaldı ki pamuk kumaşlar bile kendi aralarında farklılık göstermektedir. Mümkün olduğu kadar da elyaf tedarikçisini sabit tutmalıdır. Farklı bölgelerin farklı elyafları da farklılık gösterebilmektedir. Fular Sıkma Basınçları Sıkma silindir basınçları sadece boyamada değil tüm kontinü makinelerinde önem taşımaktadır. Özellikle boyama silindirlerinde sıkma basınçları ayarlanarak sabit değerlerle çalışmak gerekir. Tabii ki farklı tip kumaşlarda farklı tip basınç gerektirebilir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 11

Sıkmadaki Genişlik Kontrolü Silindirlerdeki sıkmanın tüm yüzeyde eşit olması çok önemlidir. Kumaş eni boyunca eğer düzgün bir sıkma gerçekleşmezse kenar-orta-kenar renk farklılıkları karşımıza çıkacaktır. Kumaşın Fulara Dalış süresi Pad usulü boyamalarda en önemli etkenlerden biri de kumaşın banyodaki kalma süresidir. Yani dalış süresi. Bilindiği üzere bazı boyaların alkili dayanıklılığı çok hassas ve kısa olabilmekte. Dolayısı ile boya hidroliz olarak karşımıza Tailing diye adlandırdığımız baş-son problemi olarak çıkmaktadır. Exchange time dediğimiz boyanın banyodaki değişim süresinin 2-4 dakika olması idealdir. Bunun için de tekne kapasitesinin 18-25 litre arasında olması tavsiye edilir. Bunun için Küesters firması 18 litrelik U-Shaft dediğimiz fular sistemini son teknoloji olarak çıkarmıştır. Teknedeki banyo değişim süresini şu şekilde yapabiliriz. Tekne Kapasitesi == Metrekare kumaş ağırlığı (kg) X makine hızı X Pick up% Banyo Değişim Süresi Örneğin: 30 litre tekne kapasiteli, 50 m/dak hızlı, 200 g/m2 bir kumaş ve %70 pick-uplı bir sistemde banyo değişim süresini hesaplarsak ; 30 == 4,285 dakika banyo değişim süresidir. 0,2 X 50 X 0.7 Cibacron C boyalarında bu süre 30 dakikaya kadar ulaşılabilmektedir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 12

Boyanın Kumaşa Nüfuzu Boyanın kumaşa olan nüfusu yani penetrasyonu çok önemlidir, kumaşın ön işlemi ile alakalıdır. Penetrasyonu artırmak için kasarda anionic karakterde, silikon içermeyen, kostiğe dayanıklı, köpüğü kontrollü bir ıslatıcı kullanılmasında fayda vardır. Silindirlerdeki Sıcaklık Makine aksamında bulunan metal silindirler bazı mekanik etkiden dolayı ısınmakta ve kumaşın sıcaklığını da artırmakta. Çok önemli faktör olarak görülmese de dikkat edilmesi gerekli etkenlerdendir. Makine Hızı Makine hızı Pad-Batch boyamada ve Pad li boyama sistemlerinde çok önemlidir. Genelde örgü ve dokuma tipi kumaşların hızları 50-60 m/dak. Olabilmekte. Banyo değişim süresi de dikkate alınarak hızın 50-60 m/dak. Olmasına dikkat edilmesi gerekir. Sarma Kapasitesi Boyama sonrası dok sarım kapasiteleri de önemli diğer bir konudur. Kumaş kalınlığına göre bu kapasite metre bazında değişiklik gösterecektir, o yüzden kapasiteyi 80-90 cm çaplı miktarlarda tutmakta fayda var. Doklara yüksek miktarlarda sarım yapıldığı takdirde kenarlar şişmekte ve bu kenar şişmesinden dolayı kenarlardaki boya fiksasyonu farklı olmakta ve orta kenar renk farkı riskini artırmaktadır. Kenarlardaki Şişme Problemi TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 13

Sarma Tansiyonu Kumaş sarım tansiyonu da ayrı bir önem taşımaktadır. Çok gergin sarılan bir kumaş ortası gergin, kenarlar da gevşek olacaktır veya gevşek sarılan bir kumaş da kırık problemine sebep olabilir. O yüzden kumaş sarımı mümkün olduğu kadar iyi bir gergi ile iyi bir sarımla sarılmalıdır. Hatta dijital gergi ayarlayıcı kullanımı daha iyi netice verir. Özellikle hassas floş,viskon gibi bazı hassas kumaşların boyamasında sarma tansiyonu daha da önemlidir. Fular Banyosunun Sıcaklığı Tekne sıcaklığı 20 C civarında tutulmalıdır. Bunun için bazı makine üreticileri tekne etrafına cep şeklinde soğutucu bir sistem yapmaktadır. Nispi Kuvvet 110 100 90 80 70 20 'C 25'C 60 35'C 40'C Banyo Değişim Süresi Banyo Değişim Süresi (dak.) 50 (dak.) 0 5 10 15 20 25 30 Grafik 1 : Sıcaklıkla Banyonun Alkali Dayanımının Sıcaklıkla Etkisi Grafiği Boyama Fularının Temizliği Boya teknesindeki temizlik de çok önemlidir. Boyama programını mümkün olduğunca açıktan koyuya doğru yapmakta fayda vardır veya çok iyi bir temizlik yapmak gerekmektedir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 14

Besleme Yapılan Boya ve Alkalinin Sıcaklığı Tekneye beslenen boya ve alkalinin sıcaklıklarının 20 C civarında tutulması gerekmektedir. Soğutma Suyu Sıcaklığı Gerek tekneye gelen, gerekse makine girişindeki soğutma silindirine gelen soğutma suyunun sıcaklığının da kontrol altında tutulması gerekmektedir. Bu soğutma suyu soğutma silindirlerindeki ve teknedeki sıcaklığı 20 C yapacak şekilde ayarlanmalıdır. Sarım Sıcaklığı Makine çıkışında kumaşın sarımı esnasındaki kumaş sıcaklığıdır ki bu da 20 C civarında tutulmalıdır. Boyama Sonrası Kumaş Döndürme Süresi (Fikse Süresi) Döndürme süreleri tamamı ile kullanılan boya grubu ile alakalıdır. Tavsiye edilen bekletme sürelerine kesinlikle uyulmalıdır. Aşağıdaki grafikte farklı sıcaklıklarda fiksasyon grafiğini görmekteyiz. Şekilde de görüldüğü gibi düşük veya yüksek sıcaklıkta yapılan boyama işleminde de fiksasyon eğrisi değişmektedir. 110 100 90 80 70 60 50 15'C 25'C 35'C 40'C Fiksasyon Zamanı (saat.) 0 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 Grafik 2 : Fiksasyonun Zaman ve Sıcaklıkla Olan Bağlantısı Grafiği TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 15

İşletme Suyu Sıcaklığı Pad-Batch boyama hattı için kullanılan suyun da 20 C boyama yapılması için bu sıcaklığa yakın sıcaklıklarda tutulmasında fayda vardır. Kumaşlardaki Dikiş Düzgünsüzlüğü Özellikle sık dokulu ve ince dokuma kumaşlarda sıkı sarım toplar arasındaki dikişten dolayı ize sebep olmaktadır. Eğer dikiş iplikleri kalın ve uygun olmayan türden ise sarım sonrası dikiş izine sebep olmaktadır. O yüzden sarım tansiyonunun yanı sıra kullanılan iplik ve dikiş düzgünlüğü de çok büyük önem taşımaktadır. Kullanılan Alkali Boyanın fiksasyonu için kullanılan alkalinin kalitesi ve boyama esnasındaki tekrarlanabilirliği aynı alkali olması önemlidir. Kullanılan Boya ve Reçete düzgünlüğü Boyamadaki en önemli unsurlardan biridir. İyi bir boyama yapabilmek için iyi boya seçimi de çok önemlidir. İyi ve düzgün bir boyama, tekrarlanabilirliği yüksek, yüksek haslık sonuçları sağlayabilen,müşteri istek ve taleplerini karşılayabilen ekonomik boya grubunu seçmek gerekmektedir. Pad-Batch boyama için genellikle bi-fonsiyonel ve vinil sülfon tipi boyalar kullanılmaktadır. Bu konuda Ciba Specialty Chemicals firması kendini yıllardır geliştirerek konusunda uzman bir tedarikçi konumuna gelmiştir. Bildiğimiz gibi fiksasyon miktarı fazla olan Cibacron C boyaları ile tekrarlanabilirliklerimiz de çok iyi neticeler vermektedir. Aynı zamanda yıkamada uzaklaştırmamız gereken boya miktarı da az olduğu için haslıklar da otomatik olarak daha iyi sonuç vermektedir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 16

Kombinasyon Düzgünlüğü İyi boya grupları seçilmesi gerektiği gibi aynı zamanda seçilen boya kombinasyonlarının çok büyük önemi vardır. Uygun kombinasyonları gerek ilgili tedarikçi firmaların önerileri gerekse işletmede edinilen deneyimler sonucu belirlemek gerekmektedir. Yıkamanın Düzgünlüğü Yıkama işlemi de çok çok önemlidir. İşletmelerdeki yıkama düzgünlüğü, her defasında doğru yıkama yapılıyor olması önemlidir. Yıkama proseslerini de ilgili boya veya kimyevi tedarikçisi firmalardan sağlamak mümkündür. Yıkama düzgünlüğü de doğrudan boya grupları ile alakalıdır.. 1.2 Projenin Faydası: Bilindiği üzere üretim sektöründe ilk seferde doğru ve kaliteli üretim yapmak çok büyük önem taşır. Ancak karşılaşılan bazı sorun ve problemler hedefleri gerçekleştirmemizi engelleyebilir veya geciktirebilir. Üreticilikte zamanın ne kadar önemli olduğunu hepimiz biliriz, o yüzden maliyeti düşük,kaliteli üretim gerçekleştirebilmek için probleme sebep olabilecek tüm etkenlerin gözden geçirilerek olası hataların en aza indirgenmesi gerekir. Bu projeyi hazırlamamdaki en önemli sebeplerden birisi, Kontinü proseslerde yaşanan ilk seferde doğru üretime katkıda bulunmak ve bu sektöre üretim yapan, tekstilci, makineci tüm ilgili firmalara yapmış olduğum çalışmalarla fayda sağlayabilmektir. Üretimcilikte yaşamış olduğumuz problemler bizlere büyük zararlar vermekte, hatta bazı firmalar bunun içinden çıkamayıp büyük sıkıntılar yaşamakta ve büyük maliyet problemleri ile karşı karşıya kalmaktadır. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 17

İlk Seferde doğru üretim yapamamak, üretim maliyetimizi yükselterek, üretimde çeşitli kayıplara sebep olmaktadır, bunlara örnek verecek olursak; Zaman Kaybı Enerji Kaybı Ham Malzeme kaybı (Kumaş, boya, kimyevi,su,vb.) Müşteri Kaybı Personel Kaybı Kalite Kaybı Rekabetteki Kayıp Moral bozukluğundan kaynaklanan performans kaybı gibi, üretimciye büyük zarar verebilecek kayıplardır. Dolayısı ile üretim kalitemizi artırmak ve gelişen dünya tekstil sektöründe iyi bir yer alabilmek için gerekli önlemleri alarak gelişime ayak uydurmak zorundayız. 1.3 Problem Çözüm Metodu Problem çözümüne doğru ve etkili yaklaşabilmek için probleme sebep olabilecek tüm etkenleri teker teker analiz edip değerlendirmemiz gerekir. Probleme direk ve dolaylı etki edebilecek tüm etkenler incelenip, araştırılarak problem çözümüne yaklaşılmalıdır. Aşağıdaki şekil 1 de problem çözümü için değerlendirmemiz gerekli etkenleri görüyoruz. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 18

MAKİNE FAKTÖRÜ Makinedaki Uyumsuzluklar Makine Kondisyonu MakineAyarları: -Makine Hızı -Sıkma Silindir Basınçları -Boyama Teknesi Sıcaklığı -Makine Giriş ve Çıkış Tansiyonları -Silindirlerdeki Sıcaklık -Boya ve Kimyevi Pompasındaki -Kumaş Sarım Sıcaklığı ve Düzgünsüzlük Tansiyonları -Makine Temizliği PROSES FAKTÖRÜ -Yanlış Boyama Metodu -Kullanılan Materyal İçin Uygulanan Yanlış Proses -Önceden Standartlaşmamış Proses MATERYAL Kontrolu Yapılmamış Boya ve Kimyevi Uygun Olmayan Kumaş -Uygun Olmayan Sıcaklıkta Kumaş -Uygun Olmayan Hidrofilite,PH,Haşıl Varlığı,Peroksit Varlığı Uygun Değerlerde ve Belli Standartlarda Olmayan Materyal -İşletme Suyu Sıcaklığı -Soğutma Suyu Sıcaklığı -Boya Çözeltisi Sıcaklığı -Kimyasal Uygunluğu,Uygun Olmayan Boya Kombinasyonu -Yanlış Hazırlanmış Reçete Şekil 1: Problem Çözümü İçin Kılçık Diyagramı (Pad-Batch Boyama İçin) İNSAN FAKTÖRÜ Eğitim Motivasyon Amir ve Üst Yönetici Sistemsiz ve Düzensiz Çalışma Saatleri ve Ortamı Uygun Olmayan Mali İmkanlar ÇEVRE Uygun Olmayan Çevre Sıcaklığı Uygun Olmayan Ortam Rutubeti Uygun Olmayan Çevre (toz,sinek gibi) P R O B L E M Ç Ö Z Ü M Ü TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 19

BÖLÜM 2 : LİTERATUR ARAŞTIRMASI 2.1 Kontinü Boyama Teknikleri Genel olarak Kontinü boyama prosesleri üç ana başlık altında toplanır: 1-PAD-BAKE 2-PAD-STEAM 3-PAD-BATCH (Yarı Kontinü) Bu üç temel Kontinü boyama prosesleri de değişik şekillerde uygulanabilmektedir. Bunlara değinecek olursak: 2.1.1 Pad-Dry--Pad-Steam Proses Kontinü boyama prosesleri içerisinde Pad-Dry-Pad-Steam proses buharlı boyamacılıkta standart olan bir prosestir.genelde uzun metrajlar için önerilir.5000 metreden fazla boyamalarda avantajlıdır. İyi banyo stabilitesine sahiptir.parlak renkler için uygundur. Kontrol parametreleri fazladır.buharlamada uygun kondisyon yakalamak gerekir.yıkama zamanı uzundur, özellikle Vat boyamalarından sonra uzun süre yıkamak gerekir. Kısa metrajlı lotlarda çok verimsizdir. 2.1.2 Pad-(Pad)-Steam Proses Pamuklu dokuma kumaşlar genellikle açık en olarak boyanırlar. Pad- Steam veya Pad-Jig arasında tercih yapabilmek için boyanacak kumaşın uzunluğunu, tipini ve ekipman durumunu dikkate almak gerekir. Uzun metrajlı ağır merserize dokuma kumaşlar genellikle ara kurutmalı Pad-Steam metoduna göre boyanırlar. Bunun yanı sıra çok iyi kasar yapılmış örgü kumaşlar ara havalandırmalı yaşa-yaş sistemine göre de boyanabilirler. Kısa metrajlı kumaşlar Pad-Jig metoduna göre boyanır, fakat maliyet göz önüne alınmalıdır. Örgü kumaşlar bu yöntemle boyanamaz. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 20

Pad-Jig metodunda ara kurutma yapılmaksızın yapılan boyamada daha iyi penetrasyon ve düzgünlük elde edilir. Her iki yöntemde de ara kurutma makinelerin durumuna göre tercih edilebilir, fakat tavsiye edilmez. Pad-Steam Proses kolay bir prosestir, yüksek üretimler için avantajlıdır.pad-dry-pad-steam prosesine göre daha az yatırım ve enerji gerektiren bir prosestir. Migrasyon olasılığı yoktur.daha az kimyasal gerektiren bir prosestir.genelde büyük miktarlarda, kalın kumaşlarda, viskoz tipi kumaşlarda kullanılan Kontinü boyama prosesidir. Açık ve orta renklerde tavsiye edilir. Baş-son renk farkı problemi vardır, ayrıca boya seçimi sınırlıdır. Şekil 2: Pad Steam Proses (Search: Kuesters) 2.1.3 Pad-Dry Steam Proses Öncelikle iyi bir boyama yapılabilmesi için kumaşın düzgün ön işleminin yapılmış olması gereklidir. Pad-Steam prosesindeki; boyanın fularda verilmesi, ara kurutma, kimyasal fularlama, buharlama, durulama ve sabunlama işlemleri çok kısa bir sürede tamamlandığı için proses esnasında hatanın kontrolü ve düzeltilmesi çok zordur, hatta mümkün değildir. Bu proseste renk doygunluğu yüksektir.baş-son renk farkı riski azdır.tuz gerektirmez.pad-dry-pad-steam prosesine göre daha avantajlıdır. Genelde az kimyasal kullanılmak istendiğinde ve migrasyon problemi yaşanan üretimler için tercih edilir. Su damlama riski vardır. Buharlama ve sıcak kurutma yakın olduğundan Makine ayarları zordur. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 21

2.1.4 Pad-Dry, Thermex (E-Control) Proses Şekil 3a: E-Control Proses E-Control proses Monforts firması tarafından geliştirilmiş, ekonomik, kimyasal kullanımı ile avantajlı, boyama sonrası derhal yıkamaya alınabilen hızlı ve yeni bir prosestir. Aslında E-Control diye bildiğimiz Thermex boyama metodu Pad-Dry metoduna benzer bir metottur. Bu proses aslında Pad-Dry ile Pad-Steam arası bir metottur. %25 rutubetle, 110-130 C de selüloz boyama 210 C de polyester boyama yapılabilir. Genelde 90-100 metrelik hot-flue kamera sistemi ile 2-4 dakika arasında fiksasyonla gerçekleşen bir boyama metodudur. Cold-Pad-Batch prosesinden tamamen kontinü prosese geçmek isteyenler için uygun bir prosestir. Özellikle uzun metrajlar için çok uygun bir makinedir. Monforts bu makineyi icat ettiği günden bu yana sürekli bu makineyi yeniledi. Son olarak da TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 22

tansiyonlarla ve bazı küçük değişikliklerle örgü tipi kumaşların boyanabilmesi adına da bir yenilik getirmiş bulunmakta. E-Control prosesi kısa ve az maliyetli, kullanışlı, sıcak hava kurutmalı ve fikseli Kontinü boyama prosesidir.çok kısa prosesli ve az kimyasal kullanılması ile avantajlı bir prosestir. Tekrarlanabilirliği mükemmel bir prosestir.her proseste problem olduğu gibi E-Control prosesinde de Baş-Son (Tailing) problemi ile karşılaşılabilmektedir. Ancak bildiğimiz gibi Tailing problemine sebep olabilecek bir çok etken vardır, pad usulü reaktif boyamada genel yaşanan bir problemdir. Şekil 3b : E-Control-Thermex Makinesi TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 23

520 ton Pad Dry FARKLI PROSESLERİN KARŞILAŞTIRILMASI Kimyasal Tüketim/10 milyon metre 308 ton Chemical Pad Steam Pad Dry Bake 154 ton Pad Batch 14 ton Şekil 6: Kontinü Proseslerdeki Kimyasal Kullanım Miktarları (Search: DyStar) ECONTROL Kimyasal Şekil 4: Kontinü Proseslerdeki Boyama Maliyeti Karşılaştırması(Search: TAD) TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 24

2.1.5 Cold Pad-Batch Proses Paddin g Batching Şekil 5: Cold Pad Batch Proses Şekil 6: Pad-Batch Boyama Makine Örnekleri (Search: Monforts) Cold Pad Batch prosesi alışılagelmiş, kolay ve pratik bir prosestir. İyi bir fularlama ve Makine düzeniyle, çok hızlı boyama işlemi gerçekleştirilebilir. Adı üstünde soğuk boyama prosesi olduğu için boyama sonrası kullanılan boya cinsine göre bazen 6 saat bazen 24 saat boya fiksasyonunu beklemek zorundayız. Kullanılan boya ve kimyevi tüketimi açısından avantajlıdır. Az enerji gerektirir. Makine kontrolü çok kolaydır. Buharlı boyamalara göre çok daha kolaydır, ancak Pad-Batch prosesinde buhar gerektiren hassas kumaşların boyanması, buharlı boyamalara göre çok iyi değildir. PAD_BATCH BOYAMA TEKNİK LİTERATÜR 2004 Murat ŞAHİNLİ SAYFA 25

Cold-Pad-Batch boyamada Makine ayarları kolaydır, boyamaya başlamak fazla zamanı gerektirmez. Avrupa tekstil sektöründe en çok tercih edilen ve kullanılan proseslerden biri olduğu için en önemli problemlerden biri olan tekrarlanabilirlik problemini bu proseste inceleyeceğim. Cold-Pad-Batch boyama prosesinde dikkat edilmesi gereken ve sürekli kontrol edilmesi gereken faktörler vardır.iyi bir boyama yapılabilmesi için tüm kontrollerin iyi yapılması gerekir.bu prosesi daha detaylı inceleyecek olursak;genel olarak tüm Cold-Pad-Batch boyama sistemleri birbirine yakındır.kontinü proseslerde genel olarak üç çeşit baskı silindiri (padder) mevcuttur,bunlar: 1-Sıkma Silindirleri 2-Bitim İşlemi Silindirleri (Seacrh: Küsters) Şekil 7a: Sıkma Silindirleri Şekil 7b: Bitim İşlemleri Silindirleri TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 26

3-Boyama Silindirleri (Search: Kuesters) (Search: Monforts) Şekil 8a: Boyama Silindiri Şekil 8b: Boyama Fuları Kontinü boyamacılığında boyama silindirleri genel olarak 3 tiptedir. 1-Çift baskılı Silindir 2-Fular Merdane 3- Tek Baskılı Silindir Şekil 9: Boyama Fuları Silindirleri (Search: Kuesters) 1 numaralı ve 3 numaralı şasi örneklerinde; Kumaş dalış süreleri uzun olduğundan kumaşın daha iyi ıslanması sağlanır. Dalış yolu malın banyo ile ilk temas ettiği noktadan sıkma silindirine kadar olan uzaklıktır. Mamulün hidrofiletesine bağlı olarak 2-4 dakika arasında bir dalış süresine dikkat edilmelidir. Fazla hacimli şasilerde şasideki banyonun yenilenmesi uzun zaman alacağından baş-son farkı tehlikesi doğar. Malın geçiş hızı malın TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 27

hacmine,ağırlığına ve hidrofilitesine bağlı olarak 15-60 m/dak arasında olabilir.burada dikkat edilmesi gereken en önemli husus banyo değişim süresinin mümkün olduğu kadar kısa tutulmasıdır. Banyo hazırlama tankından gelen taze banyo ile silindirlerden akan banyonun karışması, 1 ve 3 numaralı şaselerde biraz daha avantajlıdır.bu nedenle bazı sistemlerde şasi içindeki pompa yardımıyla bu iki banyo karıştırılır.emişi fazla olan Örgü, kadife ve havlu mallarda istisnasız şasiye daldırılarak boyama prensibi uygulanır. Boya ve alkali çözeltisi prensip olarak bir dozaj pompası yardımıyla karıştırılarak (oran 4:1) fular şasisine veya fular merdanelerinin bulunduğu bölüme iletilir.bununla ilgili olarak artık teknoloji çok iyi hale gelmiştir otomatik dozajlama üniteleri oluşturulmakta ve her şey otomatik gerçekleşmektedir. Şasi boyama işleminin başlamasından hemen önce doldurulmalıdır. Fulara boyanın emdirilmesinden sonra mamul kenarları üst üste gelecek şekilde bir doka sarılır, plastik folye ile çevresi sarılıp kenarları içeri hava girmeyecek şekilde bağlanır.bekleme esnasında dokun dönmesi gerekmektedir. Bu dönme esnasında dönme hızı, süresi, doka sarım kapasitesi gibi hususlar çok önemlidir. Ayrıca kenarlı dokuma türü kumaşlarda da Pad-Batch makinesi sonuna gezdirici konulmalıdır. Fiksaj işlemini takiben hidrolize olmuş boya Kontinü veya diskontinü şekilde yıkanır. İki (2) numaralı fular merdane diye adlandırdığımız boyama şasisinde ise hızlı boya değişimi sağlanır o yüzden baş-son renk farkı problemine daha az rastlanır.bu boyama prosesinde banyo stabilitesi sorunu yoktur,banyo kaybı azdır.kısa dalış mesafesi olduğu için malın ön hazırlığının çok iyi yapılmış olması gerekmektedir. Kısa zamanda dalış süresi olduğu için malda genelde istenmeyen bir görünüm olma tehlikesi vardır. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 28

Dünya tekstil sektöründe Tailing diye adlandırılan Baş-Son renk farkı Pad-Batch boyamada da sıkça karşımıza çıkmaktadır. Buna sebep olabilecek bir çok etken mevcuttur. İyi ön terbiyesi yapılmamış bir kumaşın boyanmasında her zaman problem yaşanması doğaldır.dolayısı ile ön terbiyenin, özellikle kasar ve merserizenin çok iyi yapılması gerekir ve yapmış olduğumuz işlemler gözden geçirilerek, gerekli test ve kontroller sürekli yapılmalı, standartlar kontrol altında tutulmalıdır. İyi bir boyama yapabilmek için boyamaya gelen kumaşın tüm kontrollerinin yapılmış, boyamaya hazır düzgün bir kumaş olması gerekmektedir. Şekil 10 : Pad-Batch Boyama Proses ve Dozajlama Sistemi (Search : Kuesters) TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 29

2.1.5.1 Pad-Batch Boyama Prosesinde Farklı Selülozların Boyanması: Pad Batch boyama prosesi önceleri dokuma kumaşların boyanmasında çok yaygındı. Ancak günümüz teknolojisi Pad-Batch boyama prosesinin uygulanabilirlik alanını artırarak daha geniş bir selüloz bazlı elyafların boyanmasını sağlamaktadır. Günümüz teknolojisinde Kuesters firmasının yapmış olduğu Pad-Batch makinesi ile örgü tipi kumaş, viskon, floş, kadife, havlu tipi kumaşlar da boyanmaktadır. Esasen örgü tipi kumaşların Pad- Batch de boyanması çok zamandır özellikle Türk işletmeciler tarafından kullanılmaktaydı. Bu kullanım makine üreticilerini de ilgisini çektiği için daha iyi kullanılabilir hale getirilmiştir. Pad-Batch boyama prosesinde bu tür örgü kumaşların boyanmasının yaygınlaşmasındaki en önemli sebepler ; -Kumaşta daha güzel bir görünüm, efekt elde edebilmek. (Kumaşın hırpalanmamasından dolayı. ) - Daha az boya ve kimyasal kullanımı ve dolayısı ile daha iyi haslık sonuçları. -Jet boyamada karşımıza çıkan kırık, abraj gibi problemleri Pad-Batch boyamada anında görerek müdahale edebilme. Boyanabilirlik olarak daha rahat ve kolay boyayabilme imkânı. Pad-Batch boyamada, viskon, floş, kadife gibi zor kumaşların boyanması çok zordur ve çok dikkat ve deneyim gerektirir. Bu tür kumaşlarda tansiyon, sarım, sarım kapasitesi çok önemlidir. Özellikle viskon ve floş tipi kumaşları boyamak zordur. Uzun metrajlı partilerin sarımı olmaz. Viskon ve floş tipi kumaşlar soğuk suyu gördüğü anda toplar ve elyaf şişer. O yüzden bu tip selüloz boyamada mutlaka boya ve makine tedarikçilerinden de destek alınmalıdır ki iyi bir boya ve makine seçimi yapılsın. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 30

2.1.5.2 Cold Pad Batch Boyama Prosesindeki Önemli Etkenler Uygun Kumaş Rutubeti Boyamaya alınacak kumaşın sıcaklığı ve rutubeti çok önemlidir. Ön işlemleri yapılmış, kurutma işlemi yapılmış kumaş, belli standartta sıcaklık ve rutubet içermelidir. Selüloz tipi elyaflardaki standart kumaşların ortalama rutubeti %7 ve kumaş sıcaklığı 25 C civarındadır.örneğin,boyama öncesi %100 bir pamuk kumaşın %7 ye yakın rutubet, 20-25 C civarı sıcaklıkta olması istenir.işletme içerisinde yapılan test sonuçlarına göre alınan boyaya hazır %100 pamuk kumaş rutubeti değerleri şu şekildedir. BOYAYA HAZIR KUMAŞ RUTUBETLERİ % KUMAŞ RUTUBET 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 ÖLÇÜM ADEDİ ORT. 5,687 Grafik 3: Boyaya Hazır Kumaş Rutubetleri Boyama Öncesi Kumaş Sıcaklıkları Boyamaya başlamadan önce kumaşın kondisyonlanmış, standart sıcaklık ve rutubet değerlerinde olması gerekmektedir. Boyama kimyasal bir reaksiyon oluşturduğundan bu reaksiyondaki değişimi sıcaklığın etkileyeceğini düşünerek, kumaş sıcaklığının istenen sıcaklıkta olmasına dikkat etmek gerekmektedir. Boyamayı etkileyen sıcaklıklar; Kumaş sıcaklıkları, fular sıcaklığı, kullanılan suyun sıcaklığı,boyama sonrası sarım sıcaklığı, işletme sıcaklığı,boya sıcaklığı gibi sıcaklıklar istenilen değerlerde olması sağlanmalıdır.yapılan denemeler ve testler sonucu elde edilen sonuçlar grafiklerle aşağıda gösterilmiştir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 31

Soğutma Silindirleri Öncesi Kumaş Sıcaklıkları Bildiğimiz gibi boyama öncesi kumaş sıcaklıklarının uygun sıcaklıkta olması istenir, çünkü kumaştan gelebilecek sıcaklık boya teknesindeki boya çözeltisinin sıcaklığını zamanla artıracak, boyama başlangıcı ve sonrası sıcaklıklar artacak ve bu da bahsettiğimiz baş-son renk farkı oluşumuna sebep olacaktır. İşletme içi alınan değerleri inceleyecek olursak; KUMAŞ SICAKLIĞI 35 30 25 20 15 10 5 0 SOĞUTMA SİLİNDİRİ ÖNCESİ KUMAŞ SICAKLIK ÖLÇÜMÜ ORT. 26,481 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 SOL ORTA SAĞ ÖLÇÜM ADEDİ Grafik 4: Soğutma Silindiri Öncesi Kumaş Sıcaklıkları Grafik 2 de de gördüğümüz gibi sıcaklıklar ortalama 26,481 C dır. Bu değer bizim istediğimiz ortalama 20-25 C civarına yakın bir değerdir.ancak 20-25 C aralığında olması sağlanmalıdır. Soğutma silindirleri (bk.şekil 13 de 6a ve 6b) kumaşın soğutulmasını ve boyama öncesi kondisyonlaşmasını sağlamaktadır. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 32

Soğutma Silindiri Sonrası,Fulara Giriş Öncesi Kumaş Sıcaklığı Elde edilen sonuçlardan da görüldüğü gibi soğutma silindirleri sonrası kumaş sıcaklıkları düşmektedir. KUMAŞ SICAKLIĞI ('C) SOĞUTM A SİLİNDİRİ SONRASI, FULAR GİRİŞİ KUMAŞ SICAKLIKLARI ORT.SIC. 23,00 19,629 'C 22,00 21,00 20,00 19,00 18,00 17,00 16,00 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 ÖLÇÜM ADEDİ SOL ORTA SAĞ Grafik 5: Fular Girişi Kumaş Sıcaklıkları Şekil 11: Pad-Batch Girişi Soğutma Silindirleri TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 33

Ayrıca yaz aylarındaki sıcaklık artışında, kumaşı daha iyi soğutabilmek ve sıcaktan oluşan sineklerin kumaşa yapışarak leke ve iz yapmasını önlemek amacıyla, girişte kumaş soğutma vantilatörleri kullanılabilir.(bk.şekil 12) Şekil 12: Soğutma Vantilatörü Boyama Sonrası Fular Çıkışı Kumaş Sıcaklıkları: Bir diğer önemli kumaş sıcaklığı da fulardan çıktıktan sonraki kumaş sıcaklığıdır.boyama esnasında gerek boya çözeltisinden,gerek işletme suyu sıcaklığından kaynaklanan sıcaklık değişimi boyama sonrası kumaş sıcaklığını değiştirmektedir. Boyama sonrasında elde edilen sıcaklık değerleri aşağıdadır. KUMAŞ SICAKLIĞI ('C) 29,00 28,50 28,00 27,50 27,00 26,50 26,00 25,50 FULAR ÇIKIŞI KUM AŞ SICAKLIKLARI ORT. 27,184 SOL ORTA SAĞ 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 ÖLÇÜM ADEDİ Grafik 6 : Fular Çıkısı Kumaş Sıcaklıkları TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 34

Bekleme Sonrası (Rotasyon), Yıkama Girişindeki Kumaş Sıcaklıkları Boyama öncesi ve sonrası rengi etkileyebilecek tüm sıcaklık faktörleri dikkate alınmalı ve bunlar için önlemler alınmalıdır. Bilindiği üzere Pad-Batch boyama proseslerinde boyama sonrası sarılan kumaş dokları işletme şartlarında belli süre bekletilmektedir.(6-12-24 saat,boya cinsine göre) Bu bekletme sıcaklıkları da çok büyük önem taşımaktadır. Çünkü bizim bekletme şartlarımız normal atmosfer şartlarıdır ki, bu ülke ve bölge genelinde sıcaklık değişiminden dolayı kışın ve yazın farklılık gösterebilir. Kışın işletme içi sıcaklık 0 C iken, yazın 35 C sıcaklıkta bekletilen kumaşın renklerinin ve fiske sürelerinin de farklı olması kaçınılmazdır.özellikle yazdan kışa veya kıştan yaza geçişlerde renk tekrarlanabilirliğindeki zorluklar artmaktadır. O yüzden bu önemli değişimden çıkabilecek problemleri de dikkatten kaçırmamak gerekir.kimi işletmelerde boyama yapılan daire (kısım,alan) kondisyonlama cihazları ile kondisyonlanmakta yazın ve kışın aynı sıcaklık ve rutubet ortamı sağlanmaktadır. Nisan ayı içerisinde yapılan denemelerde, işletme içi sıcaklığın ortalama 15-16 C olduğu zamanda işletme içi sıcaklık ölçümleri ve kumaş sıcaklıkları ölçümleri şu şekilde sonuçlanmıştır: KUMAŞ SICAKLIĞI ('C) 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 BEKLEM E SONRASI, YIKAMA ÖNCESİ KUMAŞ SICAKLIKLARI ORT. 19,028 'C SOL ORTA SAĞ 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 ÖLÇÜM ADEDİ Grafik 7 : Bekleme Sonrası Yıkama Öncesi Kumaş Sıcaklıkları TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 35

Boyama Teknesindeki(Fular) Sıcaklık Ölçümleri: Gerek kumaştan,gerek işletme suyundan,gerekse soğutma suyundan gelen fazla veya az sıcaklık boyama teknesini etkileyeceğinden boyama teknesindeki sıcaklığın sabit ve 20-25 C civarında olması uygundur. Yazın 35-40 C civarındaki hava sıcaklığında boyama teknesinin sıcaklığı da fazla olacaktır. Aynı zamanda işletme suyu ve kumaştan gelebilecek sıcaklıklarda da değişim olacaktır. Bu türlü sıcaklık artışından dolayı boyama teknesinin soğutma sistemi ile soğutulması çok uygundur ve daha iyi bir fular sıcaklığı elde etmemizi sağlar. Fular etrafına soğuk su dolaşımını sağlayabilecek bir soğutma sistemi ile fulardaki banyo sıcaklığının 25 C nin üzerine çıkmaması sağlanır.bildiğimiz gibi banyo ideal sıcaklığı 20-25 C dır. Boyama Teknesi Soğutma Çeperi Şekil 13: Boyama Teknesi Soğutma Sistemi Gerek giriş gerek soğutma silindirleri gerekse fular soğutma sistemine sahip bir işletmede yapılan denemeler sonucu Pad-Batch prosesinde boyama boyunca teknedeki banyo sıcaklık ölçümleri aşağıdaki gibidir: TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 36

FULAR SICAKLIĞI SICAKLIK ('C) 26,00 25,00 24,00 23,00 22,00 21,00 20,00 19,00 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ÖLÇÜM ADEDİ Grafik 8: Fular Sıcaklık Ölçümleri (Ölçümler boyama başlangıcından sonuna kadar belli zaman aralıklarında yapılmıştır.) Şekilde de gördüğümüz gibi çok aşırı bir artış olmasa da boyama başlangıcından sonraki sıcaklık gittikçe yükselmektedir. 21.5 C ile başlayan bir boyama 25.5 C ile sonuçlanmaktadır. Alınan bu değerler gerek soğutma silindirinin etkisi ile, gerekse fular banyosundaki soğutma sistemi sayesinde çok büyük bir değişikliğe sebep olmamaktadır. Bu sıcaklık artışını engelleyerek mümkün olduğunca 20-21 C de tutmakta fayda vardır. Fular Banyosundaki PH Ölçümleri: Boyama başlangıcından bitimine kadar olan süre içerisindeki boya banyosundaki PH ın sabit ve istenilen değerde olması gerekmektedir.şayet farklı PH değerlerindeki banyo ile boyama gerçekleştirirsek bu boyanın kumaş üzerindeki etkisinin de farklı olmasına sebep olacaktır. Yani boyama başlangıcı ile sonu arasında renk farklılığı olacaktır. Dolayısı ile sağlıklı bir boyama için fulardaki PH ın boyama başlangıcından sonuna kadar belli zamanlarda ölçülerek kontrol edilmesi gerekmektedir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 37

Pompa ile boyama teknesi arasındaki boru hattında zaman zaman su veya bir önceki boyamadan kalıntılar olabilir, dolayısı ile boyama başlangıcındaki boya çözeltisi ile tazelenmiş ve değişmiş boyama sonundaki banyo çözeltisi farklı olacaktır. Bu sebepten bazı işletmeciler tekneye alınan ilk banyoyu boşaltmakta ve yeniden tekneye boya almaktadır. Bazı işletmelerde ise bu işlem otomatik olarak gerçekleşmektedir. İlk banyo akarlı dolmakta ve ilk 2-3 dakika tahliye borusu açık bırakılmaktadır. Banyonun 2 dakikada bir yenilendiğini düşünürsek ilk banyoyu tahliyeye göndermiş oluyoruz ki, bu banyo önceden borularda veya teknede kalmış olabilecek su ve boya kalıntılarını da temizlememizi sağlayacaktır. FULAR PH ÖLÇÜMÜ PH 13,65 13,60 13,55 13,50 13,45 13,40 13,35 13,30 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ÖLÇÜM ADEDİ Grafik 9 : Fular Banyosu PH Ölçümleri TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 38

Boyama Teknesindeki Boya Fıskiyeleri: Boyama teknelerine gelen boyaların tekneye eşit yüzeyde doldurulmasını sağlayan fıskiye boruları vardır. (Bk şekil 17) Bu fıskiyeler zaman zaman tıkanıklığa sebep olmakta ve özellikle koyu renkler boyandıktan sonra tam temizliği yapılamamaktadır. Bu da bir sonraki rengin boyanması sırasında özellikle açık renklerde o rengin boyası ile karışmasına sebep olabilmektedir.bu da boya çözeltisi karışımını değiştirmektedir. O yüzden açık, orta ve koyu renkler için ayrı fıskiye borular kullanılmalıdır veya bu fıskiye borularının temizliğinden emin olunmalıdır. Fiskiye Boruları Şekil 14 : Boyama Teknesi Fıskiye Boruları TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 39

2.2 Laboratuar Renk Çalışmaları : Laboratuar renk çalışmaları işletmelerdeki en önemli ve en çok üzerinde durulması gereken konudur. Laboratuarda yapılan çalışmaların düzgünlüğü veya düzgünsüzlüğü işletmeye direk yansır.o yüzden Laboratuarda yapılan çalışmaların çok sağlıklı,güvenilir,tekrarlanabilirliği düzgün çalışmalar olması gerekmektedir. Günümüz tekstil sektöründe laboratuarlara çok büyük yatırımlar yapılmaktadır.insandan gelebilecek hatalar düşünülerek elektronik cihazlara yönelinmektedir. Dispenser boya hazırlama makinesi, renk ölçüm cihazları gibi. Laboratuardaki çalışma koşulları ile işletmedeki çalışma koşulları sürekli kontrol edilmeli ve eşitliği sağlanmalıdır. Pad-Batch Boyama Laboratuarında Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlara Değinecek Olursak: Banyo Sıcaklığı Laboratuarda boyaması yapılacak boyama banyosunun sıcaklığı, işletmedeki fular sıcaklığı ile eşit olması sağlanmalıdır.(20-25 C ideal sıcaklıktır.) Sıkma Oranı (Pick-Up) Laboratuardaki numune fular silindirlerindeki sıkma oranlarının işletme ile eşitliği sağlanmalıdır. Pick-Up çok önemlidir, tekrarlanabilir ve uygun pickup lar olması gerekmektedir. (Örneğin gabardin türü bir kumaşta ideal pic-up 65-70 %dir.) Dalış Süresi Boyama teknesine kumaş dalış süresinin işletmedeki boyama dalış süresi ile aynı olması sağlanmalıdır. (2-4 saniye arası ideal dalış süresidir.) TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 40

Bekletme Süresi Boyalı kumaş numunesinin bekletme süresinin önerilen sürede olması ve işletme ile aynı olması gerekir.(6-24 saat arası boya cinsine göre değişiklik gösterir.) Şekil 15 : Farklı Fiksasyon Süreli Boyama Örnekleri Bekletme Sıcaklığı Numune boyamaların bekletme sıcaklıklarının da işletmedeki boyanmış kumaşlarla eşit sıcaklıkta olması sağlanmalıdır.bunun için Laboratuarda boyanmış numunelerin işletmedeki bekletme üniteleriyle aynı yerde bekletilmeleri işletme ile aynı koşullarda olmasını sağlar.bekletilecek numunenin çok iyi şekilde naylonla sarılmış olmasına dikkat edilmelidir.(bekletme sıcaklıkları 20-25 C arası idealdir.) TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 41

Kullanılan Kumaşın Uygunluğu Laboratuarda kullanılan numune kumaşla işletmede boyanacak kumaşın aynı olmasına dikkat edilmeli ve kumaşın uygunluğu kontrol edilmelidir. (Hidrofilite,PH,Peroksit,Haşıl kontrolleri yapılmalı.) Boya Çözeltisinin Uygunluğu Numune boyama için hazırlanan boya çözeltisinin uygun sıcaklıkta(20-25 C) hazırlanıp, alkali karışımı boyama işleminden hemen önce yapılmalıdır. Alkali ile karışmış boya çözeltisi kesinlikle bekletilmemelidir.bekleyen karışım çözelti hidroliz olur.(bk.şekil 16) Şekil 16: Boyaların Alkali Dayanımlarının Süre İle Bağlantısı TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 42

Yıkamanın Düzgünlüğü Boyaması yapılmış numunelerin yıkamalarının çok hassas ve dikkatli yapılması gerekmektedir. Tavsiye edilen ve önerilen yıkama prosesine göre yapılmalıdır.işletmedeki yapılan yıkamalarla aynı olmasına dikkat edilmeli. Kurutma İşlemleri Numene boyamanın yıkama sonrası kurutma işlemlerinin de çok hassas ve dikkatli yapılması gerekmektedir. Kumaş cinsine göre kurutma sıcaklıkları belirlenmeli ve çok yüksek sıcaklıklarda kurutma yapılmamalıdır. 60 C de kurutma uygun bir sıcaklıktır,ancak kumaş cinsine göre ve kısa süreli kurutma sağlayabilmek için için bu sıcaklık 100 C ye kadar çıkabilir. Kombinasyon Düzgünlüğü Kullanılacak boya kombinasyonunun boya firmaları tarafından önerilen kombinasyonlar olmasına dikkat edilmelidir. Tavsiye edilen uygun boya kombinasyonları kullanılmalıdır. Boya kombinasyonları tüm boyama prosesleri için en önemli konulardan biridir. Müşteri istek ve taleplerini karşılayan işletmede problem çıkarmayan kombinasyonlar belirlenmeli. Alkali Düzgünlüğü Kullanılan alkalinin istenilen özellikte ve işletme ile aynı olması gerekmektedir. Her defasında benzer alkali kullanılmalı. Kullanılan Suyun Uygunluğu Çözelti hazırlamak için kullanılan suyun 20-25 C olmasına dikkat edilmelidir ve çözelti hazırlanırken kesinlikle sıcak su kullanılmamalıdır.çok yüksek sıcaklıktaki su boyayı hidroliz edebilmektedir. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 43

2.3 Boya Mutfağı ve Boya Hazırlama İşlemleri: Laboratuar çalışmaları yapıldıktan sonra işletmede boyamaya hazırlanacak kumaşın boyası boya mutfağında hazırlanır. Reçete bölümünde hazırlanan reçete esas alınarak, boya mutfağında boyanacak kumaşın cinsine ve miktarına göre boya hazırlanır. Alkali miktarı kullanılan boya oranlarına göre değişmektedir. Bu değerler boya firmaları tarafından tavsiye edilir.temel prensip boya oranı 4,alkali oranı 1 dır.(800 litre boya,200 litre Alkali gibi) Boya hazırlama işlemleri çok hassas yapılmalıdır. Boya çözümü oda sıcaklığında 20-25 C de olmalıdır. Boyanın çok iyi çözülmesi gerekmektedir. Siyah turkuvaz gibi renklerde çözümü kolaylaştırıcı üre de kullanılabilir. Boya çözeltisini hazırlarken karıştırma mikserlerle yapılarak tam olarak çözülene kadar karıştırılmalıdır. Boya miktarları çok hassas bir şekilde tartılarak hazırlanmalıdır.boya tanklarında su ile tamamlama işleminde seviyenin çok iyi ayarlanmasına dikkat edilmelidir, hatta bu göstergenin dijital ve otomatik olmasında da fayda vardır. Fazla veya az hazırlanan çözelti özellikle açık renklerde renk farkı problemine sebep olur. Alkali olarak kullanılan kostik ve silikatın Bome derecelerinin düzenli kontrol edilmesi gerekir. İşletmeye her yeni gelen alkalilerin kontrolünün yapılarak işletmeye alınması gerekmektedir. Boyamada kullanılan kostiğin 38 Be olması gerekmektedir. Genelde işletmeye 50 Be kostik alınır ve bu 38 Be ye seyreltilir. Bu değerde olup olmadığı belli zaman aralıklarında kontrol edilmelidir. Ayrıca kullanılacak olan silikatın da 40 Be olması gerekir.bunun da düzenli olarak ölçülüp kontrol edilmesinde fayda vardır. Boya ve alkali çözeltileri boyama öncesi pompada (Boya4:Alkali1 oranında) birleşir ve buradan da boyama teknesine pompalanır. Pompaya TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 44

başladıktan sonra boyama işleminin başlamış olması gerekir, boyanın hidroliz olmaması için boyama işlemine derhal başlamak gerekir. Boya Tankı Alkali Tankı Şekil 17: Boya ve Alkali Kazanları TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 45

2.4 Ön Terbiye İşlemleri: Selüloz tipi elyafların boyama öncesi ön terbiyelerinin yapılması gerekir. Kumaşın ön terbiyesi çok önemli ve hassastır. O yüzden ön terbiye işlemlerinin iyi yapılması ve kaliteyi etkileyici tüm etkenler kontrol altında tutulması gerekir. selüloz tipi kumaşların ön terbiye işlemleri esas itibari ile birbirine benzer. 2.4.1 Yakma ve Haşıl Sökme İşlemleri: Bildiğimiz gibi kumaşa düzgün bir görünüm vermek ve kumaş yüzeyindeki tüyleri yok etmek için yakma işlemi yapılır. selüloz tipi kumaşlarda haşıl sökümü işlemi yapılarak belli süre bekleme işlemiyle,selüloz bünyesindeki haşılı sökmek gerekmektedir.haşıl maddesi dokuma işleminde ipliğin daha iyi ve düzgün dokunmasını sağlamak amacı ile kullanılmaktadır. Nişasta haşılı,pva(poly-vinil-alkol) haşılı gibi haşıllar kullanılmaktadır ve bu haşılların ön terbiye işlemleri ile uzaklaştırılması gerekmektedir. Bunun için de yakma işleminin hemen ardından haşıl sökümü banyosundan geçirilen kumaş, rotasyon ünitelerinde bekletilmesi gereken süre kadar bekletilir.(bu süre kullanılan kimyevilere göre değişiklik göstermekle beraber, ortalama 10 saat civarındadır.) Özellikle farklı kökenlerden gelen pamuklardan dokunan kumaşların kasar banyosu öncesi deminerilizasyona tabi tutulması beyazlık derecesinin ve kumaşın dp değerinin artırılmasına ve boyamayı olumsuz etkileyebilecek iyonların giderilmesine yardımcı olur. TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 46

Yakma Öncesi ve Sonrası Dokuma Sonrası Kumaş Doku Yakma Üniteleri Kumaş Cinsine Göre ve Müşteri İsteğine göre dik,teğet,çift taraflı, tek taraflı yakma Enzimleme Teknesi: 60 C, PH:5,5-6,Deminerelizasyon malzemesi ile Islatıcı(İsteğe Bağlı) İyon Tutucu Enzim Sökücü Hava Giderici(İsteğe Bağlı) A.Asit(PH ayarlayıcı) Şekil 18 : Yakma ve Enzimlime Makinesi(Search: Goller) TEKNİK LİTERATÜR Murat ŞAHİNLİ SAYFA 47