28 ubat 2007 TS/BAS-BÜL/07-20 Kurumsal Yapısı, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulatırma Sektörü Özet Bulgular Türk Sanayicileri ve adamları Dernei (TÜSAD), ulatırma yöntemlerinin sürdürülebilir büyümeye katkısının artırılması için somut bir plan oluturulmasını hedefleyen Kurumsal Yapısı, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulatırma Sektörü balıklı raporunu, 28 ubat 2007 tarihinde, Ceylan Oteli nde düzenledii seminer ile kamuoyuna sundu. Seminerin açılı konumaları, TÜSAD Yönetim Kurulu Bakanı Arzuhan Doan Yalçında ve Ulatırma Bakanı Binali Yıldırım tarafından gerçekletirildi. Kurumsal Yapısı, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulatırma Sektörü adlı raporda özetle u bulgular yer alıyor: Küresellemenin yaygınlaması ile birlikte ön plana çıkan ulatırma sektörü gün geçtikçe ülkelerin ekonomisinde ve dünya ticaretinde daha önemli bir rol oynamaya balamıtır. Temel ulaım sorunlarını çözemeyen ülkeler hiçbir sektörde baarılı olamamakta ve belirleyici rol oynayamamaktadır. Bu gerçekten yola çıkan TÜSAD Ulatırma Çalıma Grubu, ulatırma sektörünün yapısal dinamiklerini sadece ülkemiz içindeki durumu ile deil dünya genelinde ve Avrupa Birlii ile olan ekonomik ve yasal ilikilerimiz çerçevesinde de ele alarak incelemitir. TÜSAD Kurumsal Yapısı, Yasal Çerçevesi ve Göstergeleriyle Ulatırma Sektörü Çalıması yurtiçi ve yurtdıı yük ve yolcu taımacılıında ülkemizdeki mevcut durumun belirlenmesi, gelecekte muhtemel gelimelerin sektör üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerinin saptanması, tüm ulaım modlarının dengeli ve ülkemiz kalkınmasına en yüksek katkıyı salayacak ekilde planlanmasına ilikin önerilerin gelitirilmesi amacıyla oluturulmutur. Bu amaç çerçevesinde sektör temsilcilerinin görülerindeki uzlama noktaları belirlenerek uygulanabilir, somut ve gerçekçi çözüm önerilerinin oluturulması hedeflenmitir. Çalımada dünya genelinde önce AB Türkiye ulatırma sektörlerinin karılatırmalı analizi, daha sonra ülkemizdeki ulatırma modlarının kurumsal yapı, yasal çerçeve ve göstergeleriyle açıklanması, en son olarak da ulatırma sektöründe darboazların, yetkinlik alanlarının ve çözüm önerilerinin deerlendirilmesi gerçekletirilmitir. Karayolu ulatırmasında temel darboazlar: Sermaye eksiklii, Uygulamalardaki çifte standart, Kayıt dıı çalıma ve atıl kapasite, Katma deer yaratıcı hizmet eksiklii, Gümrük sorunları, Geçi belgeleri sorunu, 1
Karayolu yolcu ulatırmasında pazar kaybı, Karayolu ulatırmasını bütünleik deerlendirme eksiklii, Akaryakıt fiyat ve kalitesi, Sistematik verilerin eksiklii, Karayolu Taıma Kanunu nun uygulamasına ilikin sorunlar, Genel vize problemleri, Trafik güvenlii sorunları olarak belirlenmitir. Karayolu ulatırmasının yetkinlik alanları ise uluslararası karayolu ulatırma filosunun yeterlilii, ülkenin jeopolitik konumu itibarı ile lojistik merkez olabilme olasılıı, karayolu yolcu ulatırmasında yetkinlik ön plana çıkmıtır. Sektörün daha etkin ve verimli çalıabilmesi için gelitirilen çözüm önerileri: Geçi belgeleri konusunda gerekli önlemlerin acilen alınması, Karayolu Taıma Kanun ve yönetmeliinde denetimle görevli ve yetkili kılınan kurum ve kuruluların olanaklarının arttırılması, Karayolu ulatırma sektöründe gözlemlenen kayıt dıı çalımaların engellenmesi ehir içi ulaım altyapılarının düzenlenmesi ve iyiletirilmesi, Türkiye nin lojistik üs olabilecei gerçeinden hareketle, Karayolu ulatırmasının dier ulatırma modları ile ibirlii yapabilir duruma getirilmesi, Tüm ulatırma modlarına bütünleik stratejik planlar kapsamında yaklaılması, Küçük ve orta ölçekli karayolu iletmelerinin güçlerini birletirerek ölçek ekonomisinden yararlanabilecei i modellerinin ortaya konması, Karayolu ulatırması kapsamında düünce kulüpleri (think tank) oluturulması, Sivil toplum örgütü temsilcileri ve akademisyenlerin yer alacaı bir Ulusal Ulatırma Enstitüsü kurulması önerilmitir. Demiryolu ulatırmasının darboazları: Demiryollarının, Türkiye de kombine taımacılık ile entegre olmaması, Kombine yük taımacılıına uygun istasyonların azlıı, Demiryolu kullanımından etkin bir ekilde yararlanılmaması, Vagon ve lokomotif sayılarının ve kapasitelerinin azlıı, Yasal sorunlar ve mevzuattaki eksiklikler, Farklı tipte yükleri taımaya uygun olmayan sistem, Sanayileme hızındaki artı ile demiryolu taımacılıındaki artıın birlikte yürümemesi, Elektrikli hatların yetersizlii, Demiryolu ile ilgili bilinç eksiklii, Organize sanayi bölgeleri arası demiryolu balantılarının bulunmaması, Önemli limanların demiryolu ile beslenme oranlarındaki düüklük, Demiryolu balantı güzergâhlarının uzunluu, Demiryollarında yan sanayinin gelimemi olması, Hat bakımlarının etkin bir ekilde yapılmaması, Bölgeler arası kalkınma ve sanayileme düzeyinde dengesizlikler olarak belirlenmitir. 2
Demiryolu ulatırmasının yetkinlik alanları, Türkiye de lokomotif ve vagon üretiminin yapılabilmesi ve 150 yılı akın bir demiryolu bilgi ve tecrübesinin bulunması olarak saptanmıtır. Demiryolu ulatırması için seçilmi çözüm önerileri ise: Demiryollarının kombine taımacılık ile birlikte düünülmesi, Modlar arası planlamada demiryolunun aırlıklı olarak yer alması Kombine taımacılıa uygun yük istasyonlarının hazırlanması Demiryolları ile ilgili yasal düzenlemeler yapılması Vagon kapasiteleri ve sayıları ile lokomotif sayı ve hızlarının arttırılması, Hızlı tren taımacılıının yük ve yolcu taımacılıındaki payının arttırılması, Organize Sanayi Bölgelerinin demiryolu balantılarının oluturulması, lgili bölgelerde lojistik köyler oluumunun hızlandırılması, Önemli sanayi ve ticaret merkezlerinden ihracat limanlarına demiryolu ile ulaım salanması, ulaımın var olduu limanlarda ise demiryolu ile besleme oranlarının artırılması, Ulusal bir aratırma-gelitirme (AR-GE) merkezi kurulması, Lokomotif ve vagon üretiminin yurtiçinde yaygınlatırılması ve demiryollarında yan sanayi oluturulması, Demiryolu ulatırma sisteminin rekabetçi piyasa koullarına uygun pazar ileyii üzerine kurulması, Demiryolu iletmeciliinin özel sektörde yaygınlatırılması ve özendirilmesi konularında devletin yol gösterici, planlayıcı, düzenleyici ve denetleyici bir rol oynaması, Demiryolu aının tüm yurdu kapsaması, Türkiye Gürcistan (Kars Tiflis) demiryolu projesi benzeri yatırımlar ile komu ülkeler ile olan demiryolu balantılarının güçlendirilmesi, Demiryolu ulatırması kapsamında düünce kulüpleri (think tank) oluturulması eklinde sıralanmıtır. Denizyolu ulatırmasının darboazları: Denizyolu ulatırması master planının bulunmaması, Denizyolu ulatırması ile ilgili kurumsal yapının daınık olması, Denizyolu ulaımı ile ilgili etkin bir istatistik ve veri toplama sisteminin bulunmaması, Türk deniz ticaret filosunda yaanan darboazlar, Türkiye de limanların altyapı ve üstyapı sorunları, Gümrük sorunları, nsan kaynakları sorunu, Finansman sorunu, Kıyı master planının bulunmaması, Yurt içi taımacılıkta denizyolu ulatırmasının çok az kullanılması, Türk ulusal ve uluslararası gemi sicilinden yabancı bayraklara geçi, Kombine taımacılıın gelimemesi eklinde belirlenmitir. Denizyolu ulatırmasının yetkinlik alanları ise kalifiye i gücü, tecrübe, Türkiye nin konumu ve denizcilik alanında sahip olduu beceri olarak vurgulanmıtır. Denizyolu ulatırması için seçilmi çözüm önerileri: 3
Denizcilik eitimi konusunda Türkiye deki mevcut kapasitenin ve ihtiyacın saptanarak buna uygun önlemlerin alınması, Türkiye kıyılarının yanlı ve gelii güzel kullanımını önlemek amacıyla ülkenin genel ekonomik menfaatleri dorultusunda Türkiye Kıyıları Master Planı yapılması, Deniz ulatırmasının youn kullanılması için çeitli destek programları uygulanması, Ulusal bayraktan yabancı bayraa geçii engellemek için çeitli desteklerin verilmesi, Yakın yol deniz taımacılıı ve kabotaj taımacılıının tevik edilmesi ve ilerliinin salanması, Gemilere yönelik kontrollerin AB standartlarında gerçekletirilmesi, Türkiye de gelimi denizci ülkelerde olduu gibi, liman hizmetleri kapsamında yabancı limanlarla rekabet edebilir ve etkin bir liman tarife sisteminin kurulması, Limanlarının eksikliklerinin giderilmesi ve limanların gelitirilmesi, devlet limanlarının özelletirme ve/veya özerkletirilmesi, Yatırım kredi fonlarının oluturulması, Altyapının (limanlar, demiryolları, karayolları ve hava alanlarının ve terminallerin) kombine taımacılıa uygun hale getirilmesi, Gerekli araç ve ekipmanın temin edilmesi Sistemin ileyiini verimli kılacak lojistik merkezlerin oluturulması önerilmitir. Havayolu ulatırmasının darboazları: Havalimanlarının gerek sayı gerek alt ve üstyapı gerekse ilerlik açısından yetersizlii, Uluslararası hava trafiine izin veren yeterli havalimanı bulunmaması, Havalimanlarının pist uzunluu ve elektronik donanım olarak yeterli olmaması Uçu personeli eksiklii, Sektörün kendine has yapısından dolayı, maliyetlerin yüksek, rekabet sebebi ile kar oranlarının düük olması, Uçak filosu, sayısı ve kalitesinin yeterli olmaması eklinde belirlenmitir. Havayolu Ulatırmasının Yetkinlik Alanları ise Türkiye havayolu taımacılıı ile ilgili AB uyumlu regülasyonlarını tamamlamı olması, uluslararası standartlarda denetimlerin yapılması, uçakların teknik denetimleri titiz ve dikkatli yapılması, uçan her uçaın emniyetli olduundan emin olunması, kentler arasındaki uzak mesafeler olarak belirtilmitir. Havayolu ulatırmasına yönelik çözüm önerileri: Havalimanlarının emniyet sistemlerinin iyiletirilmesi, Türkiye de ihtiyaç duyulan pilot sayısının karılanabilmesi için önlemlerin alınması, Türk Hava Yollarının nitelikli personel ile hizmet kalitesinin arttırılmasıdır. Karayollarında her geçen gün artan trafik kazaları ve hava kirlilii, ulatırmanın karayolundan, demiryolu ve özellikle denizyoluna kaydırılması çalımalarına hız kazandırmıtır. Çevreyle uyumlu ekonomik gelimenin salanmasında ulatırma sektörüyle ilgili Avrupa Birlii politikaları, özellikle demiryolu altyapısının gelitirilmesine yöneliktir. Ülkemizde, demiryollarında son yıllarda yeni projeler gerçekletirilmekte ve hızlı tren çalımaları devam etmektedir. Uluslararası yük taımalarında aırlık olarak sadece %0,7, yurtiçi yük taımalarında ise %5 paya sahip demiryolu taımacılıını arttırmak amacıyla, TCDD nin ana statüsünde gerekli yasal düzenlemeler yapılarak özel sektörün demiryollarında kendi trenlerini çalıtırabilmesine 4
imkân salanmıtır. Ayrıca, multimodal taımacılıın arttırılması amacıyla, demiryolu-karayolu arasındaki aktarma ilemlerinde yararlanılacak kara terminalleri için, TCDD tarafından seçilen yerlerden Gaziantep ve Ankara Behiçbey kara terminalleri yapılmı ve iletmeye açılmıtır. Kayseri, Konya, Denizli ve Balıkesir de ise istimlâk ve benzeri çalımalar devam etmektedir. Ulatırma türleri arasındaki dengesizliin giderilmesi için temel hedeflerden biri de, yurtiçi yük taımalarında %3, yolcu taımalarında ise neredeyse hiç yer almayan denizyolu taımacılıının gelitirilmesidir. Türkiye de bu amaçla, yurtiçi denizyolu taımalarında ÖTV liman tarifeleri indirim uygulamalar devreye sokulmutur. Özellikle yurtiçi yolcu taımacılıında denizyolunun payı halen çok düüktür. Ulatırmada karayolu taımalarının denizyoluna kaydırılması ve yakın yol deniz taımacılıının tanıtılması AB ulatırma politikaları açısından çok önemlidir. Bu çerçevede, Deniz Otoyolları (MoS) kavramı oluturulmutur. Türkiye de, Samsun ve Mersin limanlarıyla Güneydou Avrupa Deniz Otoyolu nda yer almaktadır. Uluslararası ulatırma koridorlarına dahil edilen bu limanlarımızın demiryolu balantıları bulunmaktadır. Bu sayede, özellikle TRACECA projesi kapsamında Samsun Limanı ile Romanya nın Köstence Limanı arasında feribot hattı ile ulaım gerçekletirilmektedir. Bunun yanında, Samsun Limanı ile Batum, Poti, Varna, Burgaz, Köstence, Illychevsk limanları arasında, demiryolu-denizyolu kombine taımacılık hattının oluturulması için bir proje mevcuttur. Yine, demiryolu ile Derince ile Köstence Limanı balantılı çalıan tren ferisiyle Romanya'ya taıma yapılması mümkündür. Mersin limanında ise, Ortadou ülkelerine yönelik taımaların gelitirilmesi amacıyla demiryolu feribot yanama rıhtımı yer almaktadır. TRACECA projesine dahil olan Samsun limanına indirilen yüklerin, Mersin limanına ulatırılması ve buradan Ortadou ülkelerine daıtılması amacıyla Samsun-Mersin arasında demiryolu hattının etkin olarak kullanılması için projeler de mevcuttur. Bu sayede, Orta Asya, Karadeniz ve Kafkas ülkelerinin yükleri Akdeniz e indirilebilecektir. Bu projelerin gerçekletirilmesi için Türkiye de multimodal taımacılıa uygun altyapı yatırımlarının yapılması ve lojistik merkez mantıında hareket eden aktarma terminallerine önem verilmesi gerekmektedir. Türkiye rekabet üstünlüünü salayacak olan lojistik stratejilerin gelitirilmesi ve sürdürülmesinde misyon; sürdürülebilir kalkınma ve çevreye duyarlılık ilkesi çerçevesinde toplam maliyetin düürülmesi ve müteri hizmet düzeyinin arttırılması dır. Avrupa Birlii nin önemli bir gündem maddesi olan sürdürülebilir kalkınma kavramı, yeil lojistik uygulamalarını ile demiryolu ve denizyolu gibi ulatırma modlarını ön plana çıkarmaktadır. Dünya ulatırma sektörü bütünleen küresel ekonominin artan talepleri dorultusunda gelime gösteren uluslararası ticaretin önemli yapı talarından biridir. Bölgesel kalkınma stratejilerinin uygulanması, teknolojik gelimeler, altyapı olanaklarının iyiletirilmesi, ticaretin serbestletirilmesi, düzenleyici otoritelerin belirledii kurallar, ticari hizmet anlayıında kalitenin ve müteri memnuniyetinin önem kazanması ulatırma sektöründe hızlı gelimelere yol açmıtır. Ülkelerin sürdürülebilir kalkınma sürecini yakalamalarında ulatırma sistemi, oluturduu a ile bölgeler ve ülkeler arası bütünlemeye katkıda bulunmaktadır. Buna balı olarak, ulatırma sektörünün etkin, verimli, kaliteli, güvenli, esnek, ucuz ve hızlı hizmet salayamadıı durumlarda ulusal, bölgesel veya uluslararası düzeyde gelimenin gerçeklemesi ve baarı elde edilmesi mümkün olamamaktadır. Türkiye de Cumhuriyetin ilk yıllarında demiryolu ve denizyolu ulatırmasındaki hamle tarımsal nüfusun üretim ve tüketime katılmasına, ticaretin gelimesine ve sanayileme hamlesinin balamasına önemli katkılarda bulunmutur. Ancak, demiryolunun ülke geneline yayılamaması, daha hızlı ve esnek bir ulatırma sistemi olan karayolu ulatırmasındaki gelimeler ile birleince modlar arası dengesizlik ba göstermitir. Karayolu ulatırmasının daha yüksek olan birim maliyetleri üretim bölgelerinde younlamayı getirmi, geni ülke alanında bölgelerarası üretim 5
ve tüketim dengesi kurulamamıtır. Bu yapının doal sonucu olarak az sayıdaki üretim bölgelerinde üretilen ürünlerin geni ülke alanlarına yüksek maliyetli karayolu ulatırılması, dönü hatlarında doluluk salanamadıından ulatırma maliyetleri daha da artmıtır. Petrol ithalatçısı olan bir ülkede böylesine yüksek maliyetli bir ulatırma politikası mal ve hizmet fiyatlarını yükseltmi, hane halkı gelirlerini tüketmi, refahı azaltmı, tasarrufa imkan vermeyerek giriimcilii olumsuz yönde etkilemitir. Ayrıca ülke genelinde çözülemeyen ulatırma problemleri nedeniyle sanayinin gelimesinde büyük zorluklarla karılamıtır. stihdam sorunlarına yol açan bu gelime beraberinde sanayin gelimi olduu bölgelere doru büyük göç hareketlerine neden olmutur. Bu politikaların devamı sistemin kendini tekrarlamasına neden olacak, üretim belli bölgelerde younlamaya devam edecek, büyük kentlere göç önlenemeyecek, sanayinin, üretimin, istihdamın ve refahın ülke genelinde yaygınlaması salanamayacaktır. AB sürecinde gerekli büyüme koullarını salayabilmek için bölgesel farklılıkların kaldırılması gerekmektedir. Türkiye corafi konumuna uygun biçimde ülke genelinde ulatırma modlarının bütünleik olarak kullanılabilecei düüm noktaları eklinde lojistik merkezler gelitirmek ve bu yapıyı sanayi bölgelerinin planlanmasına uygun olarak tasarlamak durumundadır. Uluslararası ulatırma ve enerji koridorları üzerinde yer alan Türkiye nin lojistik ve ulatırma yapısını gelitirmesi, AB sürecindeki konumunu da güçlendirecektir. Ulatırma sektörünün etkin rol oynayabilecei bir baka konu ise kayıt dıı ekonominin önlenmesidir. letmeler arasında haksız rekabet yaratan kayıt dıı ekonomi önemli gelir kayıplarına neden olmaktadır. Yüz binlerce üreticiden milyonlarca tüketiciye ulaan ürünleri ve milyonlarca yolcunun ulaımını ticari anlamda kayıt içine alabilen bir ulatırma sektörü ülke genelinde kayıt dıı ekonominin önlenmesinde önemli bir rol oynayacaktır. Ülkemizde ulatırma sektörüne ilikin bütünleik, sistematik ve güncelletirilmi verilerin bulunmaması gerçekçi ulatırma politikalarının belirlenmesini ve uygulanmasını zorlatırmaktadır. Ulatırma sektöründe sivil toplum örgütlerinin etkin konuma gelmesi ve veri toplama sürecine de katkıda bulunarak çoulcu ve bilimsel ulatırma politikalarının gelitirilmesinde aktif rol almaları sektörün etkinliini arttıracaktır. Her alanda olduu gibi ulatırma sektöründe de ancak planlı büyüme ile gelime salanabilmekte ve sürekli kılınabilmektedir. Bu açıdan Türkiye de ulatırma sektörü deerlendirildiinde, ulatırma modları için sürdürülebilir gelimeyi salayacak master plan çalımalarının her mod için acilen hazırlanması gerekmektedir. Çada ulatırma politikalarının uygulanması ile, mal ve hizmetlerde hem maliyetler azaltılabilecek, hem de nüfusun ulaım gereksinimlerine cevap verilebilecektir. Yüksek oranda can ve mal kayıplarına neden olan seçimler yerine, emniyetli, çevreye duyarlı, esnek, dengeli, sürdürülebilir, ülkenin çıkarlarına ve halkın ihtiyaçlarına öncelik veren ulatırma çözümlerine yönelik hamlelere ihtiyaç bulunmaktadır. 6
7