İNŞAAT SEKTÖRÜNDE İŞ KAZASI VE HASTALIK KAYNAKLI KISA SÜRELİ İŞ GÜNÜ KAYIPLARININ MALİYETİ Öğr.Gör.Dr. Fatih YILMAZ Öğr.Gör. Oktay TAN Özet İş kazaları, can kayıpları ve ciddi sakatlıklara yol açması bakımından önemli bir sosyal sorun durumundayken, işletmeler için büyük miktarda maddi kayıp anlamına gelmektedir. İş kazaları ve hastalıklardan dolayı çalışanların işe devamsızlıkları nedeniyle ortaya çıkan iş günü kayıpları da bu maliyetlerin önemli bir parçasıdır. İş kazalarının kabul edilebilir düzeye indirilmesi hem iş günü kaybı gibi doğrudan maliyetleri azaltmakta, hem de çalışanın devamlılığı ve bunun sonucu olarak verimliliğini arttırarak işletme karlılığının artmasına katkıda bulunmaktadır. İnşaat sektöründe her iş günü yaklaşık 22 iş kazası meydana gelmekte, yaklaşık 1,2 kişi sürekli işgöremez duruma düşmekte ve bir kişi de kaza sonucu yaşamını yitirmektedir. Kaza ve hastalıklar şantiyelerde önemli maddi kayıplar yaratmaktadır. Araştırmanın yapıldığı şantiyede, bir yıl içinde meydana gelen küçük ölçekli iş kazaları ve hastalıklar nedeniyle toplam 1050 saat işgücü kaybı yaşanmış olup, bu kayıpların ortaya koyduğu maddi kaybın miktarı 8.516,35 TL yi bulmuştur. Ölümlü ve ciddi yaralanmalı bir iş kazasının yüzbinlerce lirayı bulduğu düşünüldüğünde, çalışan sağlığı ve güvenliği için yapılacak çalışmaların aslında maliyetleri düşürdüğü, verimliliği ve devamlılığı arttırdığı anlaşılmaktadır 1. Giriş ve Amaç İş, insanların yaşantısında onlara bir yer kazandıran önemli bir sosyal etmen olduğu gibi fiziksel, kimyasal, psikolojik, sosyal ve ekonomik pek çok nitelikleri ile de insan sağlığını etkilemektedir. 1 Uluslararası Çalışma Örgütü nün (ILO) tahminlerine göre; dünyada her yıl 337 milyon iş kazası meydana gelmektedir. Bu iş kazaları sonucu 2 milyon 310 bin kişi hayatını kaybetmekte, 160 milyon kişi ya yaralanmakta ya da meslek hastalığına maruz kalmaktadır. Bu kazaların doğurduğu maddi kayıp 1,2 trilyon $ olarak tahmin edilmektedir. 2 SGK rakamlarına göre Türkiye de 2010 yılında meydana gelen 62.903 iş kazası sonucu 1.444, Yıldız Teknik Üniversitesi Meslek Yüksekokulu İş Sağlığı ve Güvenliği Programı Yıldız Teknik Üniversitesi Meslek Yüksekokulu İş Sağlığı ve Güvenliği Programı 1
tespit edilen 533 meslek hastalığı sonucu 10 olmak üzere toplam 1.454 işçi hayatını kaybetmiş, 2.085 kişi de sürekli iş göremez hale gelmiştir. 3 İş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu Sosyal Güvenlik Kurumu nun (SGK) yaptığı harcamalar 4 milyar TL yi bulmaktadır. Sosyal güvenlik sistemi ile hastane, rehabilitasyon merkezi gideri gibi toplumun tümüne yüklenen maliyetler söz konusudur. İş kazaları, ülke ekonomisinin üretken kapasitesini olumsuz yönde etkileyen, ulusal kalkınmayı ve refahı engelleyici bir işlev olarak görülmektedir. Ülke kaynaklarının yok olmasına işgücü kayıplarının önemli boyutlara ulaşmasına neden olmaktadır. 4 İş kazaları ve meslek hastalıkları sonrasında ortaya çıkan masraflar işletmeler açısından da önemli bir maliyet kalemi olmasına rağmen maliyet hesaplamaları içine yeterince dahil edilmemektedir. Ölümlü veya uzuv kayıplı ciddi bir iş kazasının ortaya çıkardığı maliyetler, ancak kaza meydana geldikten sonra fark edilebilmektedir. İşletmelerin karşı karşıya kaldığı bu ağır maliyetler iş güvenliği tedbirlerinin önemini ortaya koymaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu ortaya çıkan maliyetler doğrudan maliyetler ve dolaylı maliyetler olarak iki grupta incelenmektedir. Doğrudan maliyetlere; kaza anında yapılan ilk yardım masrafları, kazalıya ödenen geçici ve sürekli iş göremezlik ödenekleri, gerekli dinlenme süreleri için ödenen ücret, ödenen tazminatlar, mahkeme giderleri, ölümlü kazalarda uygulanacak cezai hükümlerin bedelleri girmektedir. Dolaylı maliyetlere ise; işgücü kaybı nedeniyle, kazalının çalışamaması nedeniyle, kazalıya yapılan ilkyardım nedeniyle, kaza sonucu işçilerin verdikleri aralar nedeniyle, usta ve yöneticilerin kazayı incelemek için kaybettikleri zaman nedeniyle, yasal işlemler için kaybettikleri zaman nedeniyle, üretim kaybı nedeniyle, kaza sırasında üretime ara verilmesi nedeniyle, iş akım ve programındaki aksamalar nedeniyle, makinaların durması ya da hasara uğraması nedeniyle, malzeme ve hammaddenin zarara uğraması nedeniyle, kazaya uğrayan işçinin işe dönmesi halinde verimdeki düşmeler nedeniyle, siparişlerin zamanında karşılanamamasından doğan kayıplar nedeniyle, firmanın şöhret kaybı nedeniyle, geç teslim nedeniyle ödenen para cezaları nedeniyle ortaya çıkan maliyetler girmektedir. 5 Doğrudan Maliyetler (Bilinen-Hesaplanabilen) = İşgünü Kaybı (X) Ortalama Yevmiye (+) Ödenen Tazminatlar formülü ile bulunur. Bilinemeyen ya da hesaplanması zor (dolaylı) maliyetler, bilinen maliyetlerin en az dört katıdır. 6 Toplam İş Kazaları Maliyeti (TİKM); TİKM = (Doğrudan Maliyetler) + (Dolaylı Maliyetler) olarak hesaplanmaktadır. 7 2
İş kazaları sonucu çalışanların işe devamsız kalmalarıyla ortaya çıkan iş günü kayıpları da bu maliyetlerin önemli bir parçasıdır. İş günü kayıpları, bilhassa çalışan sayısı fazla olan büyük ölçekli sanayi tesislerinde büyük miktarlara ulaşabilmektedir. İş kazalarının kabul edilebilir düzeylere indirilmesi, hem iş günü kaybı gibi doğrudan maliyetleri azaltmakta, hem de çalışanın devamlılığı ve bunun sonucu olarak verimliliğini arttırarak işletmenin karlılığının artmasına katkıda bulunmaktadır. Doğrudan maliyetler içinde yer alan işgünü kayıpları, maliyet hesaplamaları içinde yeterince incelenmemekte, özellikle küçük ölçekli işletmelerde neredeyse hiç hesaplanmamaktadır. Oysa irili ufaklı kazalar sonucu ortaya çıkan maliyetler de büyük boyutlara ulaşabilmektedir. İş kazaları sonucu kaybolan iş günleri tüm dünyada ve ülkemizde önemli boyutlara ulaşmış durumdadır. 8 Tablo 1: Çeşitli Ülkelerde İş Kazaları Sonucu Kayıp İş Günleri Ülkeler Kayıp İş Günleri ABD 42.982.700 İspanya 22.573.400 Kenya 5.068 Tunus 364.942 Zimbabwe 187.291 Haiti 147.727 Macaristan 3.067.800 Türkiye 1.865.000 Kaynak : ILO İstatistik Yıllığı (2008) İş kazaları nedeni ile kaybolan işgünleri ülkemizde yaratılan katma değeri düşürmektedir. Bu katma değer kaybına ayrıca işçi, SGK ve işveren açısından ortaya çıkan kayıpları da eklemek gerekir. Bu kayıplar sonucunda iş kazalarının ülke ekonomisine maliyeti önemli boyutlarda artmaktadır. Bu nedenle, işyerlerinde iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili istatistiklerin tutulması, kazalar sonucu ortaya çıkan işgünü kayıplarının hesaplanması ve bu kayıpların ortadan kaldırılması için gerekli koruyucu önleyici çalışmaların yapılması hem işletme hem de ülke ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır. Nitekim, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nun 30.12.2012 tarihinde yürürlüğe giren 16 ıncı maddesi ile işveren, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının kaydını tutmakla ve gerekli incelemeleri yaparak bunlar ile ilgili raporları düzenlemekle yükümlü kılınmıştır. Araştırma, işyerlerinde fazla önemsenmeyen ve kaydı tutulmayan, işgünü kayıplı kazaların yarattığı maddi kayıpları, orta büyüklükte bir şantiyedeki örnekten yola çıkarak ortaya koymaktır. İşletmelerde bu tür kazaların kayıtları yeterince tutulmamakta, tutulsa da 3
işgünü kaybı ve parasal karşılıkları hesaplanmadığı için ortaya çıkan maliyetler tam olarak ortaya konamamaktadır. 2. Gereç ve Yöntem Araştırma, bir inşaat şantiyesinde 2008 yılı içinde meydana gelen iş kazaları ile çalışanların çalışma esnasında yaşadığı çeşitli hastalıkların istatistiklerinden oluşturulmuş; bu verilerin geriye doğru değerlendirilmesi ile Retrospektif Kohort çalışmaları şeklinde planlanmıştır. Veriler toplanırken, araştırmaya konu olan, şantiyede küçük yaralanmalı veya kısa süreli istirahat gerektiren durumlarda çalışanın işe devam edemediği süreler saatlik ve günlük olarak kayda geçirilmiş, bu kayıplar çalışanın saat ücreti ve çalışamadığı dakikalar üzerinden hesaplanarak, işletmenin bir yıl içinde karşı karşıya kaldığı iş günü kayıpları ve ortaya çıkan maliyetler hesaplanmıştır. Ortaya çıkan maliyetin, işletmenin toplam işgücü maliyetleri içerisindeki oranı bulunmuştur. Araştırmada, çalışanların çeşitli demografik özellikleri yanında, meydana gelen iş kazalarının türleri ve nedenleri de kayda alınmıştır. Araştırma verileri, işyeri revirine (işyeri sağlık birimi) gelen hastalar için düzenlenen raporlardan toplanan bilgilerin, doğrudan doğruya sağlık biriminde çalışan sağlık memuru, işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı tarafından kayıt altına alınmasıyla toplanmıştır. Kaza ve hastalık kayıtları, 03 Ocak-28 Aralık 2008 tarihleri arasında yaklaşık bir yıllık dönemi kapsamaktadır. Verilerin kayda alınması ve değerlendirilmesinde bu amaçla geliştirilen basit bir bilgisayar programından yararlanılmıştır. Projenin toplam süresi yaklaşık 3 yıldır. Projede çalışılan toplam gün sayısı 839, çalışılan toplam saat 2.389.720 adam/saat olarak gerçekleşmiştir. 2008 yılında projede çalışan aylık ortalama işçi sayısı 415, çalışılan gün sayısı 334, çalışılan toplam saat ise 1.108.880 dir. Kayıp işgücü sayısı; iş kazası ve hastalık nedeniyle revirde geçen süre (8 saat bir gün), revirden işyeri hekiminin verdiği istirahat gün sayısı ve hastaneden alınan istirahat gün sayısının toplamı olarak bulunmuştur. Kaza ve hastalıklar sonucu ortaya çıkan maliyet ise; Kaybedilen Gün Sayısı X Giydirilmiş Ortalama İşçi Ücreti olarak hesaplanmıştır. Giydirilmiş işçi ücreti, 2008 yılında günlük 65 TL. dir. 3. Türk İnşaat Sektöründe İş Kazaları ve Maliyeti SGK kayıtlarına geçen iş kazalarının faaliyet grupları bazında sıralaması yapıldığında, 2010 yılında en fazla iş kazası 8.150 kaza ile Kömür ve Linyit Çıkartılması faaliyetinde 4
görülmüştür. Bunu 6.918 kaza ile Makine ve Teçhizatı Hariç Fabrikasyon Metal Ürünleri İmalatı izlemiştir. Bina İnşaatı sektörü ise, 3023 kaza ile beşinci sırada yer almakla birlikte, Bina Dışı Yapıların İnşaatı ve Özel İnşaat Faaliyetleri de hesaba katıldığında 6383 kaza ile ikinci sırada yer almaktadır. İnşaat sektöründe meydana gelen kazalar tüm iş kazalarının % 10.14 ünü oluşturmaktadır. 9 İş kazalarında en yüksek ölüm, 264 ölüm ile Bina İnşaatı faaliyet grubunda meydana gelmiştir. Bina dışı yapıların inşaatı ve özel inşaat faaliyetleri de dahil edildiğinde ölüm sayısı 475 i bulmaktadır. Tüm ölümlü iş kazalarının % 32,66 sı inşaat sektöründe meydana gelmiştir ki bu oran ürkütücü boyutlardadır. İnşaat sektöründe her iş günü yaklaşık 22, her iş saati 2,68, her 20 dakikada bir iş kazası meydana gelmekte, yaklaşık 1,2 kişi sürekli işgöremez duruma düşmekte ve bir kişi kaza sonucu yaşamını yitirmektedir. Türkiye deki tüm iş kazalarının % 1,6 sı ölümle sonuçlanırken inşaat sektörümüzdeki iş kazalarının % 4,7 si ölümle sonuçlanmaktadır. 10 İnşaat sektörü çalışma şartları bakımından en riskli sektörlerden biri olup, sektör çalışanları diğer sektördekilere oranla 3 kat daha fazla ölüm, 2 kat daha fazla yaralanma riski ile karşı karşıyadır. İnşaat sektöründe üretim yöntemleri ve kullanılan malzemeler çok çeşitlidir, yapı işleri sürekli olmayıp değişken ve geçicidir, çalışma koşulları işyerine göre değişmektedir, farklı özellikte çok çeşitli işler yapılmaktadır, birden fazla işveren ve/veya alt işveren çalışmaktadır, çalışma alanı genellikle geniş ve dağınıktır, doğal iklim koşulları altında uygun olmayan termal konfor şartları gerçekleştirilmektedir, günlük çalışma süreleri uzun ve/veya çalışma saatleri düzensizdir, işçi sirkülâsyonu fazladır, çok sayıda vasıfsız işçi çalışmaktadır, çalışma ortamı zemin seviyesinden yukarıda veya aşağıdadır, inşaat işletmelerinin çoğu küçük ve kurumsallaşmamış firma veya şahıs şirketlerinden oluşmaktadır, çalışanlar ve malzemeler sürekli hareket halindedir ve bu hareketlilik sistematik değildir. 11 İnşaatlarda en çok görülen kaza tipleri ise; insan düşmesi, malzeme düşmesi, malzeme sıçraması, toprak kayması, yapı göçmesi, elektrik çarpması, yapı makinelerindeki kazalar, makine ve tezgaha uzuv kaptırma, şantiye içi trafik kazası şeklinde sıralanmaktadır. 12 2008 yılında yapılan bir çalışmada inşaat iş kolunda hesaplanan katma değer kayıplarının toplamı 2008 yılı fiyatlarıyla 558.328.288 TL olarak gerçekleştiği bulunmuştur. Aynı çalışmaya göre; TUİK tarafından açıklanan inşaat iş kolunda yaratılan 2008 yılı katma değer 35.548.130.125 TL olmuş, katma değer kayıplarının yaratılan katma değere oranı % 1,6 olarak gerçekleşirken, inşaat is kolundaki 2008 yılı katma değer kayıplarının 2008 yılı 5
GSYİH'ya oranı 0,0006 olarak gerçekleşmiştir. Yalnızca katma değer ve ücret kayıpları bile Türkiye de inşaat iş kolundaki iş kazalarının ekonomik boyutlarının ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. 13 Türkiye de inşaat iş kolunda iş kazalarının ekonomik boyutları ile ilgili işletme düzeyinde çalışmalar yeterince yapılmamıştır. Bunun nedeni, inşaat iş kolunda yer alan işletmelerin çoğunun kurumsal işletme olmamasıdır. Türkiye de inşaat iş kolunda faaliyet gösteren işletmelerde gerekli çalışmalar yapılarak, iş kazalarının dolaylı ve doğrudan maliyetlerinin hesaplanabilen boyutlarına ilişkin yöntemler geliştirilebilir, maliyet kalemleri ile ilgili veri tabanı oluşturulabilir ve maliyet hesaplamaları yapılabilir. 14 4. Bulgular 4.1. Demografik Bulgular Tablo 2: İş Kazası ve Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin Yaşı Yaş Grubu Sayısı Oranı (%) 18-24 72 13,98% 25-39 360 69,90% 40-54 75 14,56% 40-54 Özürlü 1 0,19% 55-66 7 1,36% Genel Toplam 515 100 Tablo 3: İş Kazası ve Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin İşyerindeki Görevi Mesleği Sayısı Oranı (%) Bekçi 21 4,08 Boyacı 29 5,63 Çaycı 13 2,52 Demirci 2 0,39 Düz işçi 145 28,16 Ekipbaşı 4 0,78 Elektrikçi 37 7,18 Formen 15 2,91 İdari personel 114 22,14 Kalıpcı 7 1,36 Kaynakçı 23 4,47 Montajcı 24 4,66 Operatör 5 0,97 Sıvacı 4 0,78 Şöför 29 5,63 Tamirci 8 1,55 Teknisyen 13 2,52 Tesisatçı 16 3,11 Yalıtımcı 6 1,17 Toplam 515 100 6
Tablo 4: İş Kazası ve Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin İşyerindeki Görev Süreleri Görev Süresi Sayısı Oranı (%) 0-1 hafta 1 0,19 2-3 hafta 7 1,36 1-5 ay 89 17,28 6-11 ay 107 20,78 1-4 yıl 291 56,50 5-9 yıl 9 1,75 10-19 yıl 10 1,94 Bilgi Yok 1 0,19 Toplam 515 100 Tablo 5: İş Kazası ve Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin Öğrenim Durumları Öğrenim Düzeyi Sayısı Oranı (%) İlkokul 335 65,05 Lise 79 15,34 Meslek Lisesi 10 1,94 Meslek Y.okulu 19 3,69 Ortaokul 10 1,94 Üniversite 62 12,04 Toplam 515 100 Tablo 6: İş Kazası ve Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin Medeni Durumları Medeni Durum Sayısı Oranı (%) Bekar 120 23,30% Dul 3 0,58% Evli 1 çocuklu 204 39,61% Evli 2 çocuklu 124 24,08% Evli 3 ve daha fazla 43 8,35% Evli çocuksuz 21 4,08% Toplam 515 100 4.2. Kaza ve Hastalık Türleri İlgili Bilgiler Tablo 7: Hastalık Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin Hastalık Türü Hastalık Türü Sayısı Oranı (%) Deri Hastalıkları 46 9,54 Diğer Hastalıklar 68 14,1 Diş Hastalıkları 30 6,22 Gastroentestinal Sistemi Hastalıkları 47 9,75 Göz Hastalıkları 12 2,49 Hormon Hastalıkları 2 0,41 K.B.B. Hastalıkları 51 10,58 Kardiovasküler Hastalıklar 33 6,85 Romatizmal Hastalıklar 49 10,17 Solunum Sistemi Hastalıkları 128 26,56 Üroloji Hastalıkları 16 3,32 Toplam 482 100 7
Tablo 8: İş Kazası Nedeniyle İşgünü Kaybedenlerin Yaralanma Türü İş Kazaları Sonucu Yaralanma Türü Sayısı Oranı (%) Bereler 5 15,63 Burkulma 3 9,38 Çapak Kaçma 6 18,75 Delinme 2 6,25 Ezilme 2 6,25 İncinme 2 6,25 Kesik 11 34,37 Yanık ya da haşlanma (sıcak su ile) 1 3,13 Toplam 32 100 4.3. Kaza ve Hastalıklar Sonucu Revirde Geçen Süre, Revirden ve Sağlık Kuruluşlarından Alınan İstirahat Süreleri Sonucu Oluşan İşgücü Kayıpları ve Kayıpların Zaman Maliyetleri Tablo 9: Kaza ve Hastalıklar Sonucu Revirde Geçen Süreler, Revirden ve Sağlık Kurumlarından Alınan İstirahat Süreleri ve Bu Sürelerde Oluşan Zaman Maliyeti Kayıp Çalışma Süresi Kayıp Zaman Maliyetleri Oranı Toplam Süre Oranı Miktarı Adedi (dk.) (TL) (%) (dk.) (%) (TL) 10 1,35 TL 253 49,12 2530 4,02 342,60 20 2,71 TL 193 37,47 3860 6,14 522,71 30 4,06 TL 5 0,97 150 0,24 20,31 40 5,42 TL 1 0,19 40 0,06 5,42 1 Gün (480 dk) +10 dk. 66,35 TL 7 1,36 3430 5,45 464,48 1 Gün (480 dk) +20 dk. 67,71 TL 21 4,08 10500 16,7 1.421,88 2 Gün (960 dk) +10 dk. 131,35 TL 5 0,97 4850 7,71 656,77 2 Gün(960 dk) +20 dk. 132,71 TL 27 5,24 26460 42,07 3.583,13 3 Gün (1440 dk) +10 dk. 196,35 TL 1 0,19 1450 2,31 196,35 4 Gün (1920 dk) +10 dk. 261,35 TL 1 0,19 1930 3,07 261,35 16 Gün (7680 dk) +10 dk. 1.041,35 TL 1 0,19 7690 12,22 1.041,35 Toplam 515 100 62890 100 8.516,35 5. Tartışma İş kazası veya hastalık nedeniyle işgücü kaybı yaşayan 514 çalışanın 31 i kadın (% 6) 483 ü (% 94) erkektir. Ağır bir iş olan inşaat işinde erkek çalışanların yoğun olması sebebiyle kaza ve hastalıklar erkeklerde daha fazla görülmektedir. Kaza ve hastalıkların yaklaşık % 70 ini 25-39 yaş grubundaki çalışanlar yaşamaktadır. Kaza ve hastalıklar en çok; 1-4 yıl arası bir süredir o işyerinde çalışanlarda (% 56,5), vasıfsız çalışanlarda (% 28,16) ve ilkokul mezunlarında (% 65,05) meydana gelmiştir. Ayrıca, kaza ve hastalık geçirenlerin % 76 sı evli olup bakmakla yükümlü olduğu aile fertleri bulunmaktadır. 8
Bu sonuçlar daha önce konuyla ilgili yapılmış çalışmaları doğrular niteliktedir. İşle ilgili kaza ve hastalıklar, eğitim düzeyi düşük, vasıfsız ve genç yaş grubundaki çalışanlarda daha fazla görülmektedir. Her ne kadar şantiyelerde 30 yaşın altında genç çalışanlar ağırlıkta olsa da, diğer yaş gruplarına göre yaşadıkları kaza ve hastalıklar bakımından büyük bir fark görülmektedir. İş günü kaybına neden olan hastalıkların % 26,56 sı solunum sistemi, % 10,58 si kulak burun boğaz hastalıkları, % 10,17 si romatizmal hastalıklardır. İş kazalarının % 34,37 si kesik, % 18,75 i ise çapak kaçması şeklinde meydana gelmiştir. Daha sonra sırasıyla bereler ve burkulmalar gelmektedir. Araştırma sonucunda, revirde geçen kayıp zaman 7.690 dk. olurken, revirden veya sağlık kurumlarından alınan istirahat süreleri 115 gün olarak gerçekleşmiştir. Şantiyedeki iş kazaları ve hastalıklar neticesinde revirde veya sağlık kurumlarında tedavide geçirilen süreler ve istirahat sürelerinin işverene yıllık toplam maliyeti 8.516,35 TL olarak hesaplanmıştır. İş kazaları ve hastalıklar sonucu toplam işgücü kaybı 62.890 dakika diğer bir ifadeyle 1050 saat olarak gerçekleşmiştir. 10 dakika ila 16 gün arasında değişen tedavi ve istirahat sürelerinde; en fazla görülen birim zaman kaybı 10 dk. dır (% 49,12). En sık tekrarlanan istirahat süresi 2 gündür. 27 kez verilen 2 günlük istirahat sürelerinin işverene toplam maliyeti 3.583,13 TL olmuştur ve tüm maliyetlerin % 42 sini oluşturmaktadır. Bir günlük veya iki günlük istirahat sürelerinin maliyeti, tüm işgücü kaybı maliyetinin % 59 unu oluşturmuştur. Bunun yanında, 16 günlük tek bir istirahat süresinin işverene toplam maliyetinin 1.041,35 TL olduğu gözönüne alınırsa, ciddi iş kazaları arttıkça işgünü kayıplarının ne denli büyük boyutlara ulaşabildiği anlaşılmaktadır. Şantiyenin 2008 yılındaki toplam işgücü maliyeti; her bir çalışanın saat ücreti (8,125 TL) X çalışılan yıllık toplam saat (1.108.880) = 9.009.650 TL olarak bulunurken; kaza ve hastalık kaynaklı kısa süreli işgünü kayıplarının bu maliyet içindeki oranı % 0,1 olarak hesaplanmıştır. Kısa süreli işgünü kayıpları, kaza maliyetleri içinde küçük görünen ama uzun vadede büyük miktarlara ulaşabilen bir maliyet unsurudur. Büyük ölçekli kaza ve hastalıklarla ortaya çıkan işgöremezlik sürelerinin yanında tedavi giderleri, hammadde-malzeme kaybı, bakım onarım masrafları, üretim durması, tazminatlar, mahkeme masrafları gibi doğrudan ve dolaylı 9
diğer masraflarla birlikte düşünüldüğünde, kaza ve hastalıklar nedeniyle oluşan maliyetlerin işletmenin tüm maliyetleri içinde ne denli büyük bir yekûn oluşturabileceği tahmin edilebilir. 6. Sonuç ve Öneriler İnşaat sektörü, bünyesinde barındırdığı tehlikeli üretim süreçleri ve emek yoğun özelliği nedeniyle gerek yaralanmalı gerekse ölümlü kaza ve hastalık sayısı bakımından ilk sıralardadır. Sektörde, kaza ve hastalıklar nedeniyle ciddi maddi kayıplar da söz konusu olmaktadır. Bu can ve mal kayıpları hem iktisadi hem de sosyal açıdan büyük bir sorun durumundadır. Yapılacak önleyici harcama ve çalışmalar, kaza ve hastalıklar meydana geldikten sonra ortaya çıkabilecek daha büyük kayıpları engelleyecek, çalışma barışı ve sosyal refaha katkı sağlayacaktır. Sektördeki iş kazaları, genellikle kişisel koruyucu kullanmamaktan kaynaklanmakta gibi görünse de, kazaların esas nedeni organizasyonel ve yönetsel hatalardır. İnşaat şirketleri işin hemen hemen tamamını alt yüklenici firmalara yaptırdığından; bu firmaların işçilerinin de, şantiyece verilen eğitimi algılayıp uygulayacak düzeyde öğrenimleri bulunmaması, çoğu işi götürü aldıkları için hızlı ve uzun süreli (yaklaşık 10 saatin üstünde) çalıştırılmaları kazalara zemin hazırlamaktadır. Kişisel koruyucu malzeme kullanmama (örneğin: eldiven kullanılmadığı için oluşan el kesikleri, gözlük kullanılmadığı için göze çapak kaçması, çelik tabanlı iş ayakkabısı verilmediği için ayağa çivi batması, emniyet kemeri takılmadığı için yüksekten düşme ve baret takılmadığı için başa malzeme düşmesi veya baş çarpması vb.), şantiyelerde birincil kaza nedeni olarak görülmektedir. Oysa, kişisel koruyucu kullanma, toplu koruma sağlanamadığı hallerde alınması gerekli önlemler arasındadır. Öte yandan, genç, eğitimsiz, çalıştığı işi ve işyerini tanımayan ve işe yeni başlayan çalışanların (özellikle yüksekte çalışan kalıpçıların) kaza riski en yüksek kişiler olduğu yönündeki genel kanının doğru olduğu da görülmektedir. Bununla birlikte, tecrübeli işçilerin, kendine aşırı güven duygusu ve iş güvenliğini önemsememeleri sonucu daha büyük ve daha ağır kazalar yaşadığı da bilinmektedir. Bu grupta bulunan çalışanların, bağlı oldukları amirleri tarafından bilinçlendirilmeleri yoluna gidilmelidir. 10
Kazaların yoğun olduğu öğleden önce 10 11 saatleri ile öğleden sonra 3-4 saatleri arasında verilecek dinlenme araları ya da bu saatlerde yetkililerin denetimlerini yoğunlaştırmaları ile kazaların bir kısmının önlenebilmesi mümkün görülmektedir. Kazaların çalışma saatlerinin sonlarına doğru yoğunlaşması, çalışanların yorgunluklarının artması ve insanda işi biran önce bitirme isteğinin oluşmasından dolayı olduğu düşünülebilir. Bu nedenle, sadece iş güvenliği uzmanının değil, inşaat firmaların saha mühendisleri ve formenleri ile alt-yüklenici yöneticilerinin denetimlerini bu saatlerde biraz daha dikkatli yapmaları durumunda iş kazalarının % 40 lık kısmı kontrol edilmiş olacaktır. Kaza nedenlerinin başında gelen işi ciddiye almama konusu ise, gerek eğitim gerekse uygulanacak disiplin cezaları ile % 70 azaltılabileceği düşünülmektedir. KAYNAKLAR 1 AKBULUT T., İş Sağlığı Prensip ve Uygulamaları. Sistem Yayıncılık, Birinci Basım, 1994, İstanbul. 2 ILO (International Labour Office), http://laborsta.ilo.org. 3 SGK, İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri, 2010. 4 TAN O, İnşaat İşyerlerindeki İş Kazalarının Maliyetleri, Yükseklisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü 10.06.2001/958 5 TAN O., İnşaat İşyerlerindeki İş Kazalarının Maliyetleri, Yükseklisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü 10.06.2001/958 6 ILO, Accident Prevention A Workers Educational Manual, ILO 2 nd Edition, Genova, 1986, P.4. 7 TAN O., İnşaat İşyerlerindeki İş Kazalarının Maliyetleri, Yükseklisans Tezi,, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü 10.06.2001/958 8 ILO, Çalışma İstatistikleri, Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Yayını 9 SGK, İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları İstatistikleri, 2010. 10 MÜNGEN U., İnşaat Sektörümüzdeki Başlıca İş Kazası Tipleri, TMH, İnşaat Mühendisleri Odası, 469, 2011/5, 33-39. 11 İş Teftiş Kurulu Başkanlığı (2007) Yapı İşyerlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği Teftiş Projesi Genel Değerlendirme Raporu Yayın No:16, 8. 12 ÇELİK O.N. vd., İnşaat Sektöründe Kazalar ve Güvenlik Tedbirleri, 3. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu 21-23 Ekim 2011, Çanakkale, 113-119; GÜRCANLI, G.E., Yeni ve Zorunlu Bir Kavram Olarak İş Güvenliği İçin Tasarım, 3. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 21-23 Ekim 2011, Çanakkale, 133-141; MÜNGEN Uğur, İnşaat Sektörümüzdeki Başlıca İş Kazası Tipleri, TMH, İnşaat Mühendisleri Odası, 469, 2011/5, 33-39. 13 OFLUOĞLU G., Tarık Doğru, Türkiye de İnşaat İşkolu ndaki İş Kazalarının Ekonomik Boyutları, Kamu-İş Dergisi; C:11, S:4/2011, 183-218. 14 OFLUOĞLU G., Tarık Doğru, Türkiye de İnşaat İşkolu ndaki İş Kazalarının Ekonomik Boyutları, Kamu-İş Dergisi; C:11, S:4/2011, 183-218. 11