I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, 11-13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul BİLDİRİ KİTABI Editörler Ahmet ÖZTOPAL Zekâi ŞEN 1
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, 11-13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul Climate - Environment Research & Development Centre I. TÜRKİYE İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ KONGRESİ TİKDEK 2007 11-13 Nisan, 2007 İTÜ Maslak Kampüsü Kültür ve Sanat Birliği Salonu İSTANBUL BİLDİRİ KİTABI EDİTÖRLER AHMET ÖZTOPAL ve ZEKAİ ŞEN DESTEKLEYEN KURULUŞLAR 2
I. Türkiye İklim Değişikliği Kongresi TİKDEK 2007, 11-13 Nisan 2007, İTÜ, İstanbul KONGRE YÜRÜTME KURULU Zekai Şen Dursun A. Çodur Hasan Z. Sarıkaya Ahmet Öztopal Ahmet Duran Şahin Selami Oğuz KONGRE SOSYAL ETKİNLİKLER KURULU Mehmet Akkaya Ömer Faruk Birpınar Muhiddin Yenigün Nigar Şen Serhat Bulut KONGRE BİLİM KURULU AHMET D. ŞAHİN AHMET DEMİR AHMET METE SAATÇİ ALİ UYUMAZ ALİ ÜMRAN KÖMÜŞÇÜ DOĞAN KANTARCI ENGİN TÜRE ERCAN KAHYA EROL KESKİN ERTUĞRUL ACUN FİLİZ KARAOSMANOĞLU FUAT Z. TOPRAK GÜNAY APAK HASAN Z. SARIKAYA İBRAHİM DİNÇER İBRAHİM GÜRER KASIM YENİGÜN LEVENT KAVVAS LEVENT ŞAYLAN MEHMET E. BİRPINAR MERT SAVRUN MİKDAT KADIOĞLU MURAT TÜRKEŞ MUSTAFA ÖZTÜRK NECATİ AĞIRALİOĞLU NEJAT VEZİROĞLU ORHAN ŞEN ÖMER LÜTFİ ŞEN SELAHATTİN İNCECİK SEVİNÇ SIRDAŞ ÜMİT DOĞAY ARINÇ ÜNAL ŞORMAN VEYSEL EROĞLU YURDANUR S. ÜNAL ZEKAİ ŞEN 3
İklim Değişikliği Türkiye Balık Üretimini Nasıl Etkileyecek? Ahmet Adem TEKİNAY 1 ve Derya GÜROY 1 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, 17100, Çanakkale atekinay@comu.edu.tr dguroy@yahoo.com ÖZET Dünyada görülmekte olan iklim değişiklikleri, denizleri ve doğal olarak da balıkları, balıkçılığı ve su ürünleri yetiştiriciliğini etkilemekte ve etkilemeye devam etmesi beklenmektedir. Dünyadaki sıcaklık artışına paralel olarak su sıcaklığının yükselmesi, balık populasyonlarının davranışlarını doğrudan etkilemektedir. İklim değişikliğinin Türkiye balıkçılığı ve balık yetiştiriciliğinde de önemli sonuçlar doğurabileceği açıktır. Bu derlemede, Türkiye balıkçılığı ve su ürünleri yetiştiriciliğinin iklim değişikliklerinden nasıl etkilenebileceği ve bu değişikliklerin muhtemel etkilerine karşı ekolojik dengenin korunması adına alınabilecek önlemler hakkında ön açıklamalarda bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler : iklim değişikliği; balıkçılık; su ürünleri yetiştiriciliği. ABSTRACT The climate change effects fish, fisheries, and aquaculture and is expected to continue to influence. Water temperature increase in relation to global warming will directly influence the behaviour of fish populations. It is inevitable that climate change may have significant consequences on Turkey s fisheries and aquaculture. In this review, it is explained that how Turkey s fisheries and aquaculture could be affected by climate change and precautions to be realized against possible effects of climate change for the sake of ecological balance of the nature. Key Words: Climate change; fisheries; aquaculture. 329
1. GİRİŞ Sucul ekosistem çeşitli yollarla iklim değişikliğinden etkilenmektedir [1]. Dünyadaki iklim değişikliğinin en şaşırtıcı konularından birisi küçük sıcaklık değişimlerinin meydana gelmesidir [2]. Atmosferde meydana gelen birkaç derecelik sıcaklık artışı sadece okyanus, deniz, göl ve gölet gibi büyük su kütlelerinin sıcaklığını artmasını sağlamamakta aynı zamanda suyun fiziksel ve kimyasal özelliklerinin değişmesine neden olan hidrolojik olayları da oluşturmaktadır. Su sıcaklığı, sucul canlıların yaşam döngüsünü, fizyolojisini ve davranışlarını etkileyen en önemli çevresel parametredir. Balıklar soğukkanlı canlılar olup, memeliler ve kuşlardan farklı olarak bulunduklara ortama göre vücut ısılarını ayarlayabilmektedirler. Balıklar yaşadıkları bölgenin su sıcaklığına göre soğuk su, sıcak su ve tropikal balıklar olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Balıkların yem alımları sıcaklığın yükselmesi ile artmakta, belli bir noktada pik yapmakta ve daha sonra da düşmektedir [3]. Örneğin, alabalıklar 5 C ile 25 C arasındaki su sıcaklıklarında yaşayabilmelerine rağmen, 15 C ile 17 C arasında en iyi yem alımını ve büyümeyi göstermektedirler. Su ürünleri avlama teknolojilerinin gelişmesi, balık avcılığından kaynaklanan üretimin artmasına neden olmuş; ancak bilinçsiz avlanma ve iklim değişikliği sonucu balık stoklarındaki azalmalar hatta bazı türlerin nesilleri yok olma tehlikesi baş göstermiştir. Yukarıda değinilen bu nedenlerden dolayı, balık başta olmak üzere bütün ekonomik su ürünlerinin kontrollü şartlarda yetiştirilmesine (akuakültür) ayrılan yatırım bütçeleri önemli derecede artmıştır [4]. Su ürünleri yetiştiriciliği neredeyse son 20 yılın en hızlı büyüyen gıda üretim sektörüdür. Dünya toplam su ürünleri üretimi 2004 yılında, yaklaşık 140,5 milyon ton olarak rapor edilmiş olup, avcılık yoluyla yapılan üretim 95,0 milyon ton, yetiştiricilikten elde edilen toplam su ürünleri miktarı ise 45,5 milyon ton olarak belirlenmiştir. 2000 yılında 95,6 milyon ton olan avcılık yoluyla üretim 2001 yılında % 0,2 oranında düşüş göstermiş, bununla birlikte 2000 yılında yaklaşık 35,5 milyon ton olan dünya toplam yetiştiricilik üretimi 2004 de % 28 oranında artmıştır [5]. İklim değişikliği su kaynaklarının azalmasına, balık göçlerinin değişmesine ve balık yetiştiriciliği üzerine çeşitli etkilere sahiptir. Bu çalışmada da, iklim değişikliğinin 330
Türkiye deki balıkçılık ve balık üretimi sektörü üzerine olan etkileri incelenmiş ve konuya ilişkin çözüm önerileri getirilmiştir. 1.1. İklim Değişikliğinin Balıkçılık Üzerine Olan Etkileri Denizlerde balıkların göç, yumurtlama, beslenme gibi faaliyetleri su sıcaklığına bağımlıdır. Bir balık türünün yaşamı ve yaşam süresi ve türün gelişmesine, deniz suyu sıcaklığının yanı sıra diğer çevresel parametreler de etkili olmaktadır. Ancak, sıcaklığın iklimsel olarak değişimi balık miktarının ve konumunun tespitinde önemli rol oynamaktadır. İklimsel değişimler yumurtlama ve beslenme bölgelerinin yerlerini değiştireceğinden balık sürülerinin de yerleri ve türleri üzerinde önemli değişiklikler oluşturmaktadır [6]. Özellikle son yıllardaki küresel ısınmadan dolayı Türkiye denizlerindeki balıkların göç yolları değişmeye başlamıştır. Türkiye balıkçılığı için potansiyel bir kaynak olan hamsinin bu denli az avlanması su sıcaklığındaki değişimlere bağlanabilir. 1.2. İklim Değişikliğinin Su Ürünleri Yetiştiricilik Sektörü Üzerine Olan Etkileri Göl, gölet ve akarsu gibi iç sularda iklim değişikliği yağış döngüsü ve buharlaşmayı etkilemektedir ki bu durum iç sularda denizlere göre daha ciddi bir konudur. İklim değişikliğinden dolayı sıcaklığın artması tahmin edilebilmesine rağmen, buharlaşmanın ne kadar olacağını önceden belirlemek oldukça zordur. Buharlaşma, sıcaklığa ilave olarak havadaki rüzgar durumuna ve bulut örtüsüne bağlıdır [1]. Kapalı havzalarda balık yetiştiriciliği yapılmadan önce o bölgenin taşıma kapasitesinin belirlenmesi gerekmektedir [7]. Bir içsu havzasının taşıma kapasitesini belirlemek ve kurulacak olan balık üretim tesislerinin etkisini önceden tahmin etmek için işletmenin kurulacağı göl veya göletin drenaj alanı, yüzey alanı ve gölet hacmi, gölün derinliği, toplam su akışı, gölette su değişim oranı ve su yenilenme kapasitesi ve fosfor tutma katsayısı bilinmesi gerekir [7, 8]. Bu parametreler arasında iklim değişikliğine bağlı olarak bölgenin hacmi değişebilmekte olup, o havzada yapılacak olan yetiştiricilik faaliyetlerinin izlenmesi gerekmektedir. Eğer havzada buharlaşma sonucu hacminde bir azalma meydana gelirse yetiştiricilik yapan tesislerin üretim kapasitelerini düşürmeleri gerekecektir aksi halde yetiştiricilik faaliyetleri havzanın kirlenmesine neden olabilir ve ekosisteme zarar verebilir. 331
Türkiye deki balık çiftliklerinde işletme maliyetinin yaklaşık % 60 ını balık yemi oluşturmaktadır. Balık yeminin en önemli bileşenini oluşturan proteinlerin ve yağların temel kaynakları ise balık unu ve balık yağıdır. Türkiye de üretilen balık unu ve balık yağı Karadeniz Bölgesinde kurulu olan fabrikalarda hamsinin işlenmesi ile elde edilmektedir. Ancak, su sıcaklığında yaşanan dalgalanmalar sonucu hamsi stokları Karadeniz in daha soğuk olan kuzey bölgelerine göç etmektedir. Bu durum, hamsi stoklarının azalmasına ve buna bağlı olarak balık unu ve yağı üretimini, dolayısıyla da balık yemi üretimini etkilemektedir. Balık unu ve yağının sınırlı olması ve fiyatlarındaki artıştan dolayı su ürünleri ile ilişkili olan bütün sektörler su ürünleri yetiştiriciliğinin devamlılığını sağlaması için yeni gelişmeler yapmak zorundadırlar [9]. Dünya genelinde yem dönüşüm oranı 1,5 ve rasyonda kullanılan balık unun ortalama % 10 olduğu varsayılırsa, 6,0 7,4 mmt balık ununa ihtiyaç olduğu hesaplanmaktadır ve ilerleyen yıllarda ihtiyaç duyulan balık unu doğal stoklardan karşılanamayacak düzeye gelecektir. Bu durum, balık yağı söz konusu olunca daha da tehlikeli bir hal almaktadır. New ve Wijkstrom (2002) [9] balık yağı yerine diğer yağların yada katkıların kullanımın artmaması durumunda, akuakültür endüstrisindeki dünya balık yağı kullanımını 2015 yılına kadar % 145 artacağını ve bu kullanım oranı, karides ve karnivor balık üreticileri tarafından 2010 yılından önce hissedileceğini bildirmiştir. Su ürünleri üretim sektörünün büyümesini sınırlayıcı en büyük faktör kültürü yapılan canlının üretim karakterini optimumda tutabilecek ekonomik ve sürdürülebilir alternatif protein ve yağ kaynaklarının kullanılabilirliğidir. Bu kaynakların yüksek oranda sindirilebilir, besinsel olarak yararlı, yüksek kalitede kullanılabilir ve son olarak da sürdürülebilir olması gerekmektedir. 2. SONUÇ VE ÖNERİLER Global iklim değişikliğinin Türkiye balıkçılığına ve tüm su ürünleri sektörüne olan etkileri hissedilmeye başlamıştır ve bu etkilerin giderek artması beklenmektedir. Şu ana kadar yapılan gözlem ve araştırmalara göre, sıcaklık dalgalanmaları ve yağışların azalması balık populasyonlarının dağılımını ve bolluğunu etkilemektedir. Bu sonuca etkisi olan başka bir etmen de kıyısal bölgelerde artan turizm ve sanayi tesisleridir. Bu nedenle de, kısa vadede kıyı bölgelerde kurulu olan endüstriyel işletmelerdeki arıtma tesislerinin çalıştırılmasını sağlamak gerekmektedir. Hamsi populasyonunun azalmasına paralel olarak balık unu ve balık yağında yaşanan problemlerin üstesinden gelebilmek için bu kaynaklara alternatif olabilecek, balıkların 332
büyüme performansına ve çevreye olumsuz etki etmeyecek olan yeni ürünler araştırılmasına gerek vardır. Su kaynaklarının azalması, özellikle balık yetiştiriciliği yapılan akarsuların içme suyu amaçlı kullanılmak zorunluluğunu beraberinde getirebilecektir. Bu nedenle, akarsu ve kapalı rezervuarlarda üretim yapan balık üretim işletmelerinin kapasite ve kullanımlarının kontrol altına alınıp çevresel etkilerinin azaltılması için önlemler alınmalıdır. Yeni tesislerin kurulum izinleri de gelecek planlanarak düzenlenmelidir. Son olarak da; iklim değişikliklerinin balıkçılık ve balık yetiştiriciliği üzerine etkileri, bilimsel olarak Üniversite Tarım ve Köyişleri Bakanlığı- DSİ işbirliğinde çalışmalarla netleştirilip gereken önlemler alınmalıdır. 3. KAYNAKLAR 1. Handisyde, N.T., Ross, L.G., Badjeck, M-C., Allison, E.H. The Effects Of Climate Change On World Aquaculture: A Global Perspective. DFID, Erişim 2007. 2. Roessig, C., Woodley, M., Joseph, J., Cech, Jr., Hansen, L.J. Effects Of Global Climate hange On Marine And Estuarine Fishes And Fisheries Reviews in Fish Biology and Fisheries, 14: 251 275, 2004 3. Houlihan, D., Boujard, T., Jobling, M. Food Intake In Fish. Blackwell Science Ltd., 131 145, 2001. 4. Alpbaz, A., G., Deniz Balıkları Yetiştiriciliği. E.Ü. Su Ürünleri Y.O. No: 20, 355 s., 1990. 5. FAO. Fishery Information, Data and Statistics Unit: FAO Yearbook, Fishery Statistics, Capture Production. FAO. 2006. 6. Alpaslan, M., Tekinay, A.A., Sağlam, M. Çanakkale Boğazı na Ait Bazı Meteorolojik Parametreler ve Bunların Yöre Balıkçılığı Üzerine Etkileri. E.U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences, 20, (1-2): 185 192, 2003. 7. Tekinay, A. A., Öztürk, Ş., Güroy, D., Çevik, N., Yurdabak, F., Güroy, B., Özdemir, N. Göllerde Yapılan Balık Yetiştiriciliğinin Çevresel Etkileri. I. Balıklandırma ve Rezervuar Yönetimi Sempozyumu, Antalya, 2006. 333
8. Pulatsü, S. The Application Of A Phosphorus Budget Model Estimating The Carrying Capacity Of Kesikköprü Dam Lake. Turkish Journal of Veterinary Sciences. 27, 1127-1130, 2003. 9. New, M.B. ve Wijkstrom, U.N. Use Of Fish Meal And Fish Oil İn Aquafeeds: Further Thoughts On The Fish Meal Trap. FAO. Fish Circ. 975. Rome, 61 pp., 2002. 334