~ ı, l ~~i Y Ü P S U L T A N S E M PO Z YU M U I I I 1 ı- TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU III TERLiGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ Tel: (0212) 563 16 65-616 00 98 Fax: (O 212) 616 00 78
'- T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T Y L A EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR Y AYlNLARI ı ı GENEL YÖNETiM, OSMANSAK YAYlN SORUMLUSU, İRFAN ÇALIŞAN KAPAK VE SAYFA TASARIMI, Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ DİZGL Y AZIEVi.iLETiŞiM HİZMETLERİ FİLMÇIKJŞ, KO MBİ BASK!, SEÇİL OFSET CİLT BAYlNDlR BASlLDI GIYER, İSTANBUL BASKI TARii-lC ~~ŞUBAT 2000~ Eyüpsultan Sempoıyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahiplerine ait olanlar dı~ındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazım Zaim ve Yazıevi İleti~imHiımetleri ar~ivlerine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malıemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir ba~ka yerde izinsiz olarak yayınlanamat ve kullanılamaz.
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A EYÜPSULTAN SINIRLARI ÇER S NDE HATTAT MUSTAFA RAKIM A A T MEZARTAfiI K TABELER Z DR. SÜLEYMAN BERK 1964 Bursa do umlu. lk orta ve lise tahsilini stanbul da tamamlad. 1998 y l nda Marmara Üniversitesi lahiyat Fakültesi nden mezun oldu. Fakülte y llar nda hattat Muhittin Serin den rik a meflketti. Hattat Hasan Çelebi den bafllad sülüs ve nasih meflklerine devam etmektedir. Temmuz 1999 da Hattat Mustafa Rak m da Celi Sülüs ve Tu ra Esteti i isimli doktora tezini Prof. Dr. Muhittin Serin den tamamlad 242
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I Resim 1: smail Zühdî Kabrinin 1996 y l ndaki Genel Görünümü Resim 2: smail Zühdî Kabrinin 1999 y l ndaki Genel Görünümü Rûhâniyetli belde Eyüpsultan, hat sanat m z aç s ndan da önemli bir mekând r. Burada mevcut cami, türbe, çeflme ve mezartafl kitabelerinde hat sanat n n önemli flâheserlerini görebilmek mümkündür. Konumuz olan mezatafllar n n hattat Mustafa Râk m Efendi 1171/1758 Ordu/Ünye do umlu olup, küçük yaflta stanbul a gelerek hattat olan a abeyi smail Zühdî (?-1806) Efendi den sülüs ve nesih yaz lar n meflketmifltir. Hat icazetini 12 yafl nda 1183/1769 y l nda alm flt r. 1241/1826 y l nda vefat eden Râk m Efendi nin türbesi Fatih Karagümrük, Atik Ali Pafla Cami karfl s ndad r. Hattat Râk m n yaz da as l maharetini ortaya koydu u alan celî sülüstür. Padiflah tu ralar na da son esteti i Râk m vermifltir. Osmanl da aklâm- sittede (sülüs, nesih, muhakkak, reyhanî, tevki ve rikâ) özellikle sülüs ve nesihte daha ikinci Bâyezid döneminde bir üslûp oluflmas na ra men, celî yaz da 243
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim: 3.. Zühdî Kabri'nin Celî sülüs ile Yaz lan Bafltafl Resim 4: Ayn Bafltafl 'n n mza K sm Resim 5:. Zühdi Kabri'nin Celî Ta'lik ile Yaz lan Ayaktafl 3 5 4 244 XIX. yüzy la kadar istenen seviyede baflar sa lanamam flt r. Râk m Efendi daha önce sülüste sa lanan baflar y celî sülüse tatbik etme baflar s n göstermifltir. Celî de kalem hakimiyetini sa lam fl, harfleri estetik ölçülerine kavuflturmufltur. Harflerin istifinde de o güne kadar sa lanamayan baflar y sa lam flt r. Osmanl da istif Râk m la geliflme yoluna girmifltir. Râk m n bugün Eyüpsultan s n rlar içerisinde mevcut mezarl klarda, dört kabirde befl adet mezartafl kitabesi mevcuttur. Kaynaklarda, bir alt nc mezartafl kitabesinden de bahsedilmekte ise de bu kitabe, bugün yerinde mevcut de ildir.(1) Bu mezartafl kitabelerinden ikisi smail Zühdî kabrinde, biri celî sülüs di eri ise celî tâ lik olarak bulunmaktad r. Bu mezar kitabelerinin dördü imzal, biri ise imzas zd r. Kitabelerin tamam nda tarih mevcuttur. mzas z olan kitabenin Râk m a aidiyeti yaz s ndaki üslûptan merhum hattat Necmeddin OKYAY (1883-1976) taraf ndan tespit edilmifltir.(2) Bu kitabelerin tarih olarak ilk olan, a abeyi smail Zühdî için haz rlad mezartafl kitabesidir. Bu mezartafl n n bafltafl celî sülüs, ayaktafl ise celî tâ lik iledir. Celî sülüs ile yaz lan bafltafl n n özelli i, Râk m n celî tavr n ortaya koydu u ilk eserlerinden olmas d r. Mezartafl, Edirnekap s mezarl mescidinin bulundu u adada, mescidin az ilerisinde yolun sa a k vr ld dirsekte bulunmaktad r. (Resim 1) Râk m bu tafl kal p olarak haz rlad akflam, a abeyisini rüyada görür. smail Zühdî, Râk m a; elifleri c l z yapm fls n, onlara birer kaftan giydir! der. Bunun üzerine Râk m, eliflere hakk n verir.(3) Buna ra men, bu kitabedeki eliflerde mevcut c l zl k giderilememifltir. Özellikle ikin-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 6 ci sat rda kâtip kelimesindeki elif, yine ayn sat rda sultan kelimesinde t harfinden sonra gelen elif, üçüncü sat rda er-rabbanî kelimesinde ba n n elif i, dördüncü sat rda El-Hattâtîn kelimesinde birinci t harfinden sonra gelen elif yaz da kullan lan kaleme göre c l z kalm fllard r. Kitabenin birinci sat r nda teâlâ kelimesinde, küplü ayn harfinden sonra gelen elif ve lâm harfini ustal kla birlefltirmesi, ikinci ve üçüncü sat rda nî deki ya harfini, beflinci ve alt nc sat rdaki ya harfini yay- ma kûse fleklinde kullanmas, dördüncü sat rda merhum kelimesindeki vav ve mim harflerinin bafl - n ortak (Tetabuk)(4) kullanmas yaz - n n terkibine güzellik katm flt r. Harfler, Osmanl celî sülüsünde büyük at - l m yapan Râk m n tavr n ortaya ç karmaya bafllad ilk güzel örnekler olarak görülebilir. Di er harfler gibi, küplü harflerin tenâsübü de fevkalâdedir. Kitabenin alt nda Râk m n beyzî madalyon içerisinde istifli Ketebehu Râk m elma ruf bi-ehi l-merhum fleklinde imzas mevcuttur.(resim 4) Tarihin yaz ld rakamlar da oldukça güzeldir. Bu kitabe Rak m n sanat hayat n n geliflme, (kalfal k) dönemine izafe edilebilir.(5) (Resim 3) 7 smail Zühdî kabrinin celî tâ lik ile olan ayaktafl n n nâz m da Râk m d r. Râk m celî sülüsten baflka, az say da da olsa tâ lik ile de eser vermifltir. Tâ lik yaz y bir hocadan meflk edip etmedi i hususunda kaynaklarda bir bilgi mevcut de ildir. Yaln z, bu yaz ile devaml meflgul olmamas ndan dolay tâ lik yaz s nda istikrar yoktur. Celî Sülüs ten gelen al flkanl kla, tâ lik yaz lar nda sat rlar istiflidir. Harfleri, o devrin tâ lik üstad Yesarizâde Mustafa zzet Efendi ye göre farkl olup(6) ilk devir tâ liklerinin ran üslûbunda oldu u iddia edilmifltir.(7) Râk m, smail Zühdî mezar ayaktafl kitabesinde, birinci sat rda zaman ve Zühdî kelimelerinin ze harfini istif al flkanl yla olsa gerek, kendilerinden Resim 6: Ayaktafl 'n n mza K sm 8 Resim 7:.Zühdi Kabri Önünde Yere Dikili Durumda olan Celî Sülüs Hâf z Muhammed Efendi Mezartafl Kitâbesi Resim 8: Hâf z Muhammed Efendi Mezartafl Kitabesi mza K sm 245
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 9: Seyyid Halil Efendi'ye Ait Celî Sülüs Mezartafl Kitâbesi Resim 10: Eyüp. Çelebi Mustafa Reflît Efendi Mezartafl Kitâbesi Genel Görünümü Resim 11: Reflîd Efendi Mezartafl Kitâbesinin 1959 Y l nda Hâlûk KONYALI Taraf ndan çekilen Foto raf (M. U ur DERMAN Arflivi) 9 11 10 önceki harflerin üstüne yerlefltirmifltir. Ayn flekilde, ikinci sat rda olmufldu ve her kelimeleri, üçüncü sat rda k ld ve menzil kelimeleri kendilerinden önceki harflerin üzerine âdeta istiflenerek yaz lm fllard r. (Resim 5) Bu kitabenin sonunda yine tâ lik ile Ketebehu Râk m elmüderris gufire lehu ve li ehîhî l-merhum ibaresiyle imza mevcuttur. (Resim 6) Yaz 246 oldukça keskin bir flekilde yaz lm fl olup ayn titizlikle tafla geçirilmifltir.(8) ki sene öncesine kadar etraf mezbelelik olan bu mezarl k bütünüyle ele al - narak, mezarl n ihata duvar yenilenmifl, çöpler de kald r lm flt r. Ayr ca çok isabetli bir kararla smail Zühdî kabri de demir kafes içerisine al nm flt r. (Resim 2) Râk m n celî sülüsle yazd, h.1222/1807 tarihini tafl yan ve yerinden sökülerek smail Zühdî mezar önünde yere dikilen Haf z Muhammed Efendi ye ait mezartafl nda dikkat çeken hususiyet imza k sm n n sonradan törpülenmifl olmasd r. (Resim 8) Râk m n kitabenin yaz s n be enmedi inden sonradan imzas n törpüledi i rivayet olunur.(9) Bu mezartafl n n gerek yaz s gerek terkibi, bir y l önce yaz lan smail Zühdî tafl na göre geridir.(10) (Resim 7) smail Zühdî kabrinin yüz metre afla- s nda, yolun sa ndaki kabristanda Seyyid Halil Efendi mezartafl celî sülüs ve h.1224/1810 tarihli olup imzas zd r. Kitabenin bafl nda bulunan Lafzatullah, Râk m n mezartafllar nda kulland tek örnektir. Baflta Lafzatullah olmak üzere harfler oldukça düzgün, tenâsübünde ve canl d r. Hareke ve tezyinî iflaretler ya-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 12 Resim 12: Ayn Mezartafl ndan Detay (Hattat Mehmet Özçay Arflivi) Resim 13: Ayn Kitâbeden Detay (Hattat Mehmet ÖZÇAY Arflivi) Resim 14: Ayn Kitâbeden Detay (Hattat Mehmet ÖZÇAY Arflivi) Resim 15: Ayn Kitâbeden Detay (Hattat Mehmet ÖZÇAY Arflivi) z da geri plandad r, kitabede hafler gövdeleri ile ön plandad r(11) (Resim 9) Eyüpsultan Türbesi Haziresinde mevcut Çelebi Mustafa Reflîd Efendi mezartafl, Râk m n mektep olmufl mezartafl kitabelerindendir. (Resim 10, 11) Celî Sülüs le yazd bu kitabe hattatlar n, kitabesi cihetiyle ziyaretgâh olan bu tafl ile alâkal olarak Hattat Sâmi Efendi (1838-1912); Dünya kuruldu kurulal öyle bir mezartafl daha yaz lmad. Öyle bir Kethudây- sadr- âli yazacak adam n aln n kar fllar m demifltir. Sâmi Efendi, tafl n bafl ndaki Huve l-hallâku l-bâki istifini daha bir yoluna koyarak yazm flt r. Hattatlar bu mezar tafl ndan kal p alarak kendilerine örnek ittihaz etmifllerdir. Necmeddin OKYAY merhum, Hattat Fehmi Efendi (1860-1915), Ç rç rl Ali Efendi (Ö.1902), Sami Efendi ve Ömer Vasfi (1880-1928) Efendi lerin terekelerinden bu tafl n kal b n n ç kt n belirtmifllerdir.(12) Râk m n sanat hayat n tasnif edildi- inde flöyle bir durum ortaya ç kar; icazet ald y l olan 1183/1769 y l ndan, a abeyisi smail Zühdî nin ölüm y l 1221/1806 aras ç rakl k dönemi, a abeyinin ölümü ve tavr n ortaya koymaya bafllad 1221/1806 ile 1230/1815 y llar aras kalfal k dönemi H.1230 dan 247 13 14 15
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Resim 16: Ayn Kitabe nin mza K sm 17 Resim 17: Reflîd Efendi Mezartafl Kitâbesi'nin Hattat Fâik Efendi Taraf ndan Al nan Kal b (Hattat Râk m Türbesinde iken, Nisan 1998'de stanbul Vak flar Hat Sanatlar Müzesine intikal etmifltir.) Resim 18: Reflîd Efendi Mezartafl Kitâbesi'nin Hattat Ç rç rl Ali Efendi taraf ndan al nan kal b (Türkpetrol Vakf Koleksiyonu) sonras ise ustal k dönemidir. Râk m en güzel eserlerini H.1234 y l nda yazm flt r. Harf ve terkip olarak mükemmel olan Çelebi Mustafa Reflid Efendi Mezartafl kitabesinin harfleri, Râk m daki celî sülüs gelifliminin zirvesini temsil etmektedir. Mermer iflçili i cihetiyle de, harf kenarlar ndan tafl n pah n n al nmas, eserin güzelli ine güzellik katm flt r. (Resim 12-15) Kitabenin ilk sat r nda devlet-i aliyyeden, ikinci sat rda kethudây- sadr- âli, üçüncü sat rda defterdâr ve reisü l-küttab son sat r n girift bir flekilde tertip edilmesi Râk m n istifteki kudret ve dehas - na iflaret say labilir. (Resim 13,15) Dördüncü sat rdan nâz r kelimesinde z harfinin elif i ile nâ daki elif in ortak (tetabukî) olarak kullan lmas, beflinci sat rda küplü ayn harfinden lâm a geçifl ve alt tarafta mim harfinin teflekkülü, o güne kadar görülmeyen istif nükteleridir. Ayr ca kitabenin en üstünde bulunan Huve l-hallâku l-bâki ilk defa Râk m taraf ndan bu flekilde istif edilmifl; istif bu flekli ile mektep olmufltur.(13) lk sat rda kudemây... bulunan kaf harfinin göz k sm koparak yere düflmüfl idi, geçen y l kitabenin dibinde bulunan parça yerine yap flt r lm flt r. (Resim 12) ALPARSLAN, AL. Ünlü Türk Hattatlar, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar, 1992, 147 s. HASKAN, M. Nermi. Eyüpsultan Tarihi, stanbul, Eyüpsultan Vakf, 1996,456 s. bnülemin (Mahmud Kemal NAL). Son Hattatlar, stanbul, 1955, 500 s. 16 B BL YOGRAFYA 248 18 DERMAN, M. U ur. Sabanc Koleksiyonu, stanbul, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar ; 61, 1995, s. 14-179. - slâm Kültür Mirâs nda Hat Sanat, stanbul, IRCICA, 1992, 33-34,178-244. - Hattat Mustafa Râk m Efendi, Dosya, M. U ur DERMAN Arflivi. - "Mezar Kitabelerinde Yaz Sanat m z", TTOK Belleten, s. 49, 1975, S. 36-47.
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I I 1) M. U ur DERMAN, "Hattat smail Zühdî Efendi", Hayat,sy.49, 27 Kas m 1969, s.26. (Kitabenin smail Zühdî'nin k z Fatma Zehra han ma ait oldu undan bahsedilmektedir.) 2) Bu bilgi, M.U ur DERMAN Bey'den naklen al nm flt r. D PNOTLAR Halbuki, buradaki "kubûr" kelimesi "Kabr= Kabir" kelimesinin ço ulu de il, kalem kutusu anlam nda kullan lm flt r. Dolay s yla bu m sra n manas ; Hattat Zühdî, kalemini Kubûr'a (kalam kutusu) koydu, art k yaz yazmayacak, fleklinde anlafl lmal d r. 9) Derman, TTOK Belleten, sy.49 (1975) s.37. 3) M.U ur DERMAN, Sabanc Koleksiyonu, stanbul, Akbank Kültür ve Sanat Kitaplar ; 61, 1995,s.100. 4) Tetabuk: Sülüs ve celî sülüs hatt nda de iflik harflerin benzer k s mlar n n kesifltirilerek yaz lmas (Bkz. M. U ur DERMAN, slâm Kültür Mirâs nda Hat Sanat, stanbul, IRCICA, 1992, s.213) 5) Celî sülüs ile olan bafltafl n n ibaresi; 10) Celî sülüs ile olan kitabenin ibaresi; Allahu mûnisu kulli vahîdin Karagümrük'te tahta minare mektebi Hocas fieyhu'l-kurrâ Evliya Hâf z Muhammed Efendi rûhiçun Fâtiha Sene 25 Zilhicce 1222 Meflekahu Râk m el-müderris 11) Celî sülüs ile kitabenin ibaresi Rahimehu'l-lah Kâtibi's-sarayi's-sultânî ve Hâzin-i kelâmu'r-rabbânî Reîsu'l- hattâtîn merhum smâil ez-zühdî Efendi rûhiçun Fâtiha 1221 Ketebehu Râk m el-ma'ruf bi ehi'l-merhum 6) Derman, slâm Kültür Mirâs nda Hat Sanat, 204. 7) Ali ALPARSLAN, Ünlü Türk Hattatlar, Ankara, Kültür Bakanl Yay nlar, 1992,s.95. 8) Celî tâ lik ile olan ayaktafl n n ibaresi; Ruhiçun lillahi'l Fatiha Deri â hofl nüvîsan- zaman n Zühdî-i üstâd Vefat etti kîm âsâr yla zeyn olmufldu her mahfil Kalem dûd-i dilin k ld mürekkep yazd tarihin Kubûri eyledi Hattat Zühdî âh kim menzil fi 1221 yevmi'l-id Ketebehu Râk m el-müderris gufire lehu ve Li ehîhi'l merhum bnülemin merhum Son Hattatlar (s.480)'da bu kitabedeki "kubûr" kelimesine itiraz ederek bu kelimenin burada yanl fl kullan ld n belirtmektedir. 249 Allah Tarîk-i nakfl bendiyye fukaras ndan Merhûm ve ma fûru'l-hâc es-seyyid Halil Efendi Rûhiçun el-fâtiha Sene 13 Zilhicce 1224 12) Bu bilgiler, Mustafa Râk m Dosyas, M. U ur DERMAN Arflivi'nden al nm flt r. (Ayr - ca bkz. Derman, TTOK Belleton, 40,42) Ç rç rl Ali Efendi taraf ndan al nan kal p (Resim 18) bugün Türkpetrol Vakf Koleksiyonundad r. Burada bahsedilmeyen hattat Fâik Efendi taraf ndan ç kar lan kal p ise, Râk m türbesinde as l iken Nisan 1998 tarihinde Vak flar, Hat Sanatlar Müzesi'ne intikal ettirilmifltir. (Resim 17) 13) Celî sülüs ile olan kitabenin ibaresi; Huve'l-Hallâku'l Bâki Kudemây- erkân- devlet-i aliyye'den Olup Tophane-i âmire nâz r Bi'd-defeât kethudây- sadr- âli ve fi kk evvel-i defterdâr ve reîsu'l-küttâb ken vedâ- âlem-i fâni iden merhum ve mâ fûru'n-leh el-hac Çelebi Mustafa Reflid Efendi rûhiçun Fatiha Sene 16 Rebîu'l-ahir 1234 fi leyleti'l-hamîs Rakamehu Mustafa Râk m gufirelehuma