Açık Erişim, Açık Veri Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yasartonta@gmail.com @yasartonta yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ 1
Plan Açık erişim nedir? Fon sağlayıcılar Araştırmacılar Yayıncılar Kütüphaneciler Araştırma verilerine açık erişim Açık veri Sonuç 2
Açık erişim tanımı 1. ücretsiz...[çevrimiçi, tam metin] erişim 2. [Açık erişim] eserin tam bir sürümü... açık erişime, sınırsız dağıtıma, birlikte çalışabilirliğe ve uzun dönemli arşivlemeye olanak sağlamak için... en azından bir çevrimiçi arşivde depolanır. Kaynak: Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities http://www.zim.mpg.de/openaccess-berlin/berlindeclaration.html 3
Açık erişim nasıl sağlanır? Kaynak: http://www.acikerisim.org/dokumanlar/medoanet_guideline_2013.pdf 4
Yeşil yol Web sayfası aracılığıyla 5
Yeşil yol Kurumsal arşiv aracılığıyla 6
Yeşil yol - Konu arşivi aracılığıyla (eprints.rclis.org) 7
Altın yol - Açık erişim yayıncılık 8
Açık erişim hakemli dergi makalelerine ücretsiz hemen sürekli çevrimiçi erişim demektir. Kaynak: http://openscience.com/green-gold-gratis-and-libre-open-access-brief-overview-for-beginners/?utm_term=%23oa&utm_source=twitterfeed&utm_medium=twitter 9
Açık erişimin kime yararı var? Topluma Araştırma döngüsünün hızlanması Araştırmacılara Araştırma etkisinin artması Üniversitelere Araştırma etkisinin artması Yatırımın getirisinin artması Öğretmenlere Eğitim-öğretim amacıyla kullanım sınırlamalarının kalkması Yayıncılara Dağıtım, görünürlük ve etki faktörünün artması http://www.eprints.org/openaccess/ 10
Açık erişim ve fon sağlayıcılar 1 fon sağlayıcı açık erişimi zorunlu tutuyor (ama uygulanmıyor..) 1 inin gönüllü politikası var 1 inin politikası yok TÜBİTAK ve YÖK ün açık erişim politikaları yok Araştırma verilerine açık erişimin adı geçmiyor Kaynak: MedOANet anketi, 2012 11
Araştırmacılar ve açık erişim Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008., s. 179 http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/130.pdf 12
Araştırmacılar paylaşıyor mu? Kaynak: K.L. Ertürk, Türkiye de bilimsel iletişim: Bir açık erişim modeli önerisi. (Doktora tezi) 2008, s. 182 http://www.bby.hacettepe.edu.tr/yayinlar/dosyalar/130.pdf 13
Yayıncıların %67 si (dergilerin %90 ından fazlası) açık erişimi destekliyor http://www.sherpa.ac.uk/romeo/statistics.php?la=en&fidnum= &mode=simple 14
Açık erişim ve yayıncılar Kaynak: K.L.Ertürk, M.E.Küçük (2010), Kurumsal Açık Arşivlerin Etkin Kullanımı:Türkiyedeki Bilimsel Elektronik Yayıncıların Görüşleri. Bilgi Dünyası, 11(1): 123-140, s. 134. http://www.bby.hacettepe.edu.tr/e-bulten/dosyalar/file/erturk-kucuk-bd.pdf 15
%25 Ama makalelerin sadece %25 i Açık Erişim! 16
Açık Erişim Yasa, Yaptırım ve Önerileri ABD, İspanya, İtalya ScienceEurope (Ulusal Araştırma Fonlayıcıları Derneği) Avrupa Üniversiteler Derneği Birleşik Krallık, Almanya, Hollanda, İsveç, Danimarka vd. ülkelerin girişimleri (30+ fon sağlayıcı yaptırımı, 100+ kurumsal yaptırım) Wellcome Trust (2005) 17
Ön baskı Son baskı Yayınlanmış hali Ön baskı 18
Hemen Depolama/Seçimli Erişim Yayının kabulünden hemen sonra Üniversitenin kurumsal arşivinde Yazarın kabul edilen yayınının taslağının (yayıncının PDF si değil) Hem tam metninin hem de üst verisinin (yazar, tarih, başlık, dergi, vs.) depolanması CERN QUT Liege Minho Southampton Kaynak: S. Harnad, http://openaccess.eprints.org/index.php?/archives/71- guid.html 19
Bilgiye erişim ve kütüphaneler 20
Üye olmadan asla! 21
Üye olmadan üst veri bile yok 22
23
Üye olduktan sonra 24
25
26
British Library 27
Yazma eser, 13. yüzyıl 28
Açık erişim - Hacettepe 29
Açık erişim - Bilkent 30
Bu makale aslında açık erişim 31
Açık erişim - MİTOS 32
33
Açık erişim - YÖK 34
35
Üye olmadan asla! 36
Bir kullanıcının üye formuyla imtihanı 37
YÖK tez istatistikleri 38
Nasıl olmalı? DART 39
Nasıl olmalı? DART (devamla) 40
Nasıl olmalı? NDLTD 41
Ufuk 2020 ve Avrupa Araştırma Alanı AB destekli araştırma projelerinin çıktılarına (raporlar, makaleler, vs.) Hem yeşil hem de altın yol destekleniyor Araştırma verilerine açık erişim pilot projesi yürütülecek Açık Bilim (bulguların doğrulanması vs.) için araştırma verilerine erişim şart 42
Araştırma verisi nedir? Bilimsel araştırmalarda temel kaynak olarak kullanılan ve araştırma bulgularını geçerlemek için gereken maddi kayıtlar (sayısal ve metin türü veriler, görüntü ve ses kayıtları, vd.) Lab notları, ilk analizler, makale taslakları, araştırma planları, hakem değerlendirmeleri, kişisel yazışmalar veya fiziksel nesneler (ör., lab numuneleri, test hayvanları) bu tanımın dışında Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf 43
Niçin verilere açık erişim? Araştırma giderleri (ABD yılda 60 milyar dolar, AB FP7 de 50 milyar avro, H2020 de 71 milyar avro) Yatırımın getirisi Yılda %30 veri artışı (bir insan genomu 30TB, CERN yılda 30PB veri üretiyor Bilimsel buluşların artması Araştırmayı kolaylaştırmak Bulguları doğrulama gereği / Kötü bilimden kaçınmak Araştırma etkisinin artması (atıflarda %9-%30 artış) Bilgi edinme özgürlüğü Kaynak: Managing research data, s. 2; atıf avantajı için): https://peerj.com/preprints/1.pdf 44
Niçin veri paylaşımı? Büyük veri herkese açılırsa Avrupa da yılda 150-300 milyar avro tasarruf sağlanacak AB ye doğrudan ve dolaylı etkisi yılda 140 milyar avro Engeller azalmış ve alt yapı iyileştirilmiş olsaydı bu miktar 2008 de 200 milyar avro olacaktı Avrupa GSMH sinin %1,7 si) Kaynak: Open data access policies and strategies in the European Research Area and beyond. August 2013. 45
Veri yayını piramidi (4) Mevcut veri dizilerini açıklayan veri yayınları (2) Verilerin açıklamaları makaleye ek dosyalarda açıklanır Veri içeren yayınlar İşlenmiş veriler ve veri gösterimleri Veri dermeleri ve yapısal veri tabanları Ham veriler ve veri dizileri (1) Veriler makalede yer alır ve açıklanır (3) Makalede veri merkezlerindeki / arşivlerindeki verilere atıf yapılır (5) Kurumun çekmecelerindeki ve disklerindeki veriler http://www.slideshare.net/libereurope/research-data-sharing-leru 46
Veri dergileri 47
Araştırma verilerinin ömrü Araştırma verilerinin ömrü projeden daha uzun Veri YENİDEN KULLANIMI Veri ERİŞİM Veri YARATMA Veri Araştırmayı tasarla İŞLEME Veri yönetimini planla (format, depolama vs.) Paylaşım iznini planla Mevcut verileri bul Veri topla (deney, gözlem, ölçüm, benzetim) Üst veri elde et ve yarat Veri ANALİZİ Veri KORUMA Kaynak: Managing your research data: Planning to share. UK Data Archive, 24 Oct 2012 48
OECD İlkeleri Açıklık kültürü ve araştırma verilerinin paylaşımı Veri erişim ve paylaşımında iyi uygulamalar Kamu destekli araştırma verilerine erişimi ve veri paylaşımını kısıtlamanın potansiyel maliyeti ve yararları Bilim politikalarında verilere erişim ve veri paylaşımıyla ilgili düzenlemeler Araştırma verilerine erişimin düzenlenmesi için ortak işletimsel ilkeler Uluslararası araştırma verilerinin paylaşım ve dağıtımının geliştirilmesi Kaynak: http://www.oecd.org/sti/sci-tech/38500813.pdf 49
Araştırma verileri yönetimi neleri kapsar? Veri yönetimi planlaması Veri yaratma/tanımlama Veri belgeleme (veri toplama ve yönetim için standartlar ve yöntemler) Veriye erişim, kullanım ve paylaşımı Etik ve entellektüel mülkiyet Depolama ve yedekleme Uzun dönemli veri koruma stratejisi (DCC) 50
Veri yönetimi politikaları Avustralya: Veri yönetimi altyapısı ve hizmetleri için 152M AUSD yatırım ABD: NSF proje başvurularında 2 sayfalık bir veri yönetim planı (2011) İngiltere: Çoğu fon sağlayan kuruluş araştırma çıktılarına erişim, bunların yönetimi ve uzun dönemli saklanması konusunda bildirim istiyor. Ama yaptırım henüz yok. Çoğu disiplinde ulusal veri merkezi hizmetleri yok O zaman araştırmalarımıza kim göz kulak oluyor? Akademik araştırma topluluğu? Kaynak: Managing Research Data, s. 5 51
Birleşik Krallık taki bazı veri merkezleri UK Data Archive Archaeology Data Service British Atmospheric Data Centre British Oceanographic Data Centre Environmental Information Data Centre European Bioinformatics Institute Natural Geoscience Data Centre NERC Earth Observation Data Centre Polar Data Centre UK Solar System Data Centre Digital Curation Centre Kaynak: Managing research data, s. 152 52
Veri yönetimi politikaları ve Türkiye OECD Kamu Destekli Araştırma Verilerine Erişim Bildirgesi - 2004 53
Türkiye Ulusal Veri Merkezi İdari ihtiyaçlar, tasarruf imkânı ve siber güvenlik gereksinimleri doğrultusunda, halen her kurumda müstakil olarak işletilmekte olan veri merkezlerinin tek bir çatı altında birleştirilerek Türkiye Kamu Entegre Veri Merkezi nin kurulması önem arz etmektedir. Kaynak: http://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/62_2013_104.pdf 54
BAK-TÜİK Projesi Kaynak: http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet_oz_12.pdf 55
TÜBİTAK ın veri yönetim politikası var mı? TÜBİTAK Science Europe a, EuroCRIS e, üye değil 56
Ya YÖK ün, üniversitelerin? 57
Hacettepe Üniversitesi 58
Paydaşlar / Tartışma konuları Üniversiteler, araştırma birimleri, BT bölümleri, araştırmacılar, akademik birimler, kütüphaneler Verilerin sahibi kim? Verilere başkalarınca empoze edilmiş gerekirlikler var mı? Hangi veriler tutulacak? Ne kadar süreyle yaşatılacak? Dijital veriler nasıl korunacak? Etik sorunlar var mı? Verilere nasıl erişilecek? Veriler ne kadar açık olacak? Giderleri kim karşılayacak? Yerel veri yönetimine başka seçenekler var mı? Kaynak: http://www.educause.edu/ero/article/starting-conversation-university-wide-research-data-management-policy?utm_content=bufferacbca&utm_source=buffer&utm_medium=twitter&utm_campaign=buffer 59
Erişim olmayınca... Kaliforniya Üniv. Berkeley Kütüphanesinde 2012 de 2,7M ödünç kitap verilmiş, 33M makale indirilmiş, 13M USD lisans ücreti ödenmiş ULAKBİM de 2012 de 16M makale indirilmiş, 42M TL lisans ücreti ödenmiş ANKOS ta 2012 de yaklaşık 12M makale indirilmiş Berkeley de 36K öğrenci, 2K ö. üyesi kişi başı 868 makale indirmişler TR de 4,5M öğrenci, 130K ö. üyesi kişi başı 6 makale indirmişler Kaynak: http://evcp.berkeley.edu/sites/default/files/final_cfucbl_report_10.16.13.pdf http://www.ulakbim.gov.tr/hakkimizda/faaliyet/faaliyet_oz_12.pdf 60
Amerika bir oligarşi mi oldu? ABD nin net özel varlıklarının üçte ikisi nüfusun %5 inde toplanmış. En zengin 400 Amerikalının serveti, 150 milyon Amerikan vatandaşının toplam servetinden daha fazla Kaynak: http://www.spiegel.de/international/spiegel/the-second-gilded-age-has-america-become-an-oligarchy-a-793896.html 61
Herkes için eşitsizlik... 62
TÜİK Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/prehaberbultenleri.do?id=13594 63
TÜİK... Açık veri olmayınca Dilimler küçüldükçe, gelir eşitsizliğine ilişkin daha çarpıcı sonuçlar ortaya çıkmaktadır (Çelik, 2004: 60). Kaynak: Şadan Çalışkan, Türkiye de gelir eşitsizliği ve yolsuzluk. Sosyal Siyaset Konferansları, Sayı: 59, 2010/2, s. 89 132. s. 110 64
Ne yapılmalı? Kamu fonlarıyla desteklenen araştırmalardan üretilen tüm yayınlara ve araştırma verilerine açık erişim yasayla düzenlenmeli Kamu destekli araştırma yayınları ve verileri yönetimi alt yapısı kurulmalı, hizmetler geliştirilmeli Bu yayınlar ve veriler açık arşivler aracılığıyla kullanıma açılmalı Yayınlara ve verilere açık erişim araştırma desteği alabilmede ön koşul olmalı Desteklenen araştırma önerilerinde veri yönetim planı olmalı 65
Son söz Tim Berners-Lee: Açık verilerin dünyaya yayıldığı sene... http://www.ted.com/talks/tim_berners_lee_the_year_open_ data_went_worldwide.html 66
Kaynaklar Bu sunuşta büyük ölçüde 17 Aralık 2013 tarihinde Bilkent te ve 21-22 Ekim 2013 te İzmir de yapılan sunuş slaytlarından yararlanılmıştır. 67
Açık Erişim, Açık Veri Yaşar Tonta Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü yasartonta@gmail.com @yasartonta yunus.hacettepe.edu.tr/~tonta/ 68