ISSN:1306-3111 e-journal of New World Sciences Academy 2009, Volume: 4, Number: 4, Article Number: 1A0050 ENGINEERING SCIENCES Received: March 2009 Accepted: September 2009 Series : 1A ISSN : 1308-7231 2009 www.newwsa.com Latif Onur Uğur 1,Umut Naci Baykan 2 Ahi Evran University 1 Turkish Republic The Ministry of Public Works and Settlement 2 latifugur@mynet.com Kirsehir-Turkey İNŞAAT PROJELERİNDE SÖZLEŞME RİSKLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE KULLANILAN YÖNTEMLERİN ANALİZİ ÖZET Bu çalışmada taahhütçü yapım firmalarımızın yurtiçi ve yurtdışı faaliyetlerinde, gerçekleştirdikleri yapım projelerinde, sorumluluk ve risklerin yüklenici, işveren ve taşeronlar arasında hangi oranlarda dağıldığının, hangi risklerin paylaşıldığının ve hangi konularda belirsizlikler yaşandığının belirlenmesi ile yurtiçi ve yurtdışı projelere teklif verilmeden önce risk gruplarının etkilerini değerlendirmek için uyguladıkları yöntemlerin saptanması ve bu yöntemlerin kullanılma oranlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla Türkiye Müteahhitler Birliği (TMB) üyesi 26 taahhütçü firmaya bir anket uygulanmıştır. Elde edilen veriler ışığında Türkiye de inşaat yapımcısı olmanın yurt dışına göre daha büyük riskler taşıdığı, bu olumsuzluğun üzerinden gelinebilmesi için inşaat firmalarımızca risk belirleme, analiz etme ve yönetme tekniklerinin daha iyi anlaşılması ve uygulanmasının büyük önem arz ettiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Sözleşme riskleri, Risk paylaşımı, Risk Etki Değerlendirmesi, FIDIC, Yapım İşleri Genel Şartnamesi ANALYSIS OF THE CONSTRUCTION CONTRACT RISKS AND THE METHODS OF EVALUATING THESE RISKS EFFECTS ABSTRACT In this paper, distribution for liabilities and risks in inland and abroad projects, the rates of which risks and liabilities on who in completed inland and abroad projects, applications and ratios of risk groups, for evaluation of the effects in inland and abroad projects, before tendering and methods of determining the effects of risk groups in inland projects by Turkish construction companies, evaluated. For this purpose, a questionnaire applicated to Turkish Contractors Association s member 26 construction firms. For the results of this application, it understood that being a construction firm in Turkey has more risks than abroad. For solving this negativeness, risk determining, analyze and management techniques have to be understood and applicated by the construction companies. Keywords: Contract Risks, Risk Sharing, Evaluation of Risk Effects, FIDIC, Turkish General Conditions of Construction Works
1. GİRİŞ (INTRODUCTION) Yurtdışında yapım projeleri üstlenen firmalarımız, sıklıkla kullanılan tip şartnameler karşısında, sözleşmeler ile bağlantılı problemler yaşamakta olduklarını; deneyimlerin artması ile iyi ve kötü durumların daha iyi ayrıt edilebileceğini belirtmektelerdir. Tip FIDIC sözleşmeleri sayesinde ülkemizde yapılan sözleşmelerin de düzelme yoluna gittiği genel bir kanı olarak ifade edilmektedir [1]. Diğer ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de risklerin yüklenici üzerine transfer edilmesi, işveren açısından yaygın bir riske karşı koyma stratejisidir [2]. Risk yönetimi için sözleşmedeki risk durumlarının açık olarak belirtilmesi büyük önem arz etmekte olup; farklı sözleşme düzenlemeleri yapılırken fırsatları değerlendirmek, sözleşme koşullarını geliştirmek, riskleri açıkça tanımlamak, bunların dağılımını yapmak ve inşaatla ilgili risklerin etkili yönetilmesi için yöntemler bulmak gerekmektedir. Sözleşme stratejisinin gelişimi projeyi kapsayan sorumlulukları etkilemekte, tasarım, inşaat, yetki ve gruplar arası koordinasyon şartlarının belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Başarılı sözleşme ilişkilerini; sorumluluk, yeterlilik, yakınlık, süreye uyma, birlikte hareket etme, finansal sorumluluk, iyi yorumlama, anlaşılabilirlik, kişisel girişim, yöneticilik yeteneği, açık görüşlülük, teknik bilgi gibi faktörler etkilemektedir [3]. Risk, inşaat projelerinin maliyetlerinin hesaplanmasında düşünülmesi gereken en önemli faktör olup, inşaat yönteminde oluşan riskler yüklenici ve işveren arasında paylaşılmakta, bu paylaşım sözleşme çeşidine ve anlaşma maddelerine bağlı olarak değişmekte, bu nedenle inşaat aşamasında oluşacak risklerin sözleşme aşamasında nasıl dağıtıldığı büyük önem taşımaktadır [4]. Yapım İşleri Genel Şartnamesi (YİGŞ) üzerinde sorumlulukların işveren ve yüklenici arasında nasıl paylaştırıldığının görülebilmesi için yapılan analizler sonucunda yüklenicinin karşıladığı risklerin işverenden daha fazla olduğunu belirlenmiştir. Yapılan puanlandırma çalışmaları sonucunda toplam sorumluluk değerlerinin dağılımının yüklenici ve işveren için sırası ile bütünün 66,7 ve 33,3 lük bölümlerine karşılık geldiği bulgulanmıştır. Bu verilerin grafiksel ifadesi Şekil 1 de verilmiştir [4]. YİGŞ Sorumluluk/Risk Dağılımı Yüklenici İşveren Şekil 1. YİGŞ sorumluluk/risk değerlerinin dağılımı [4] (Figure 1. Responsibility/risk distribution on Turkish General Conditions of Construction Works) 528
Günümüzde inşaat sözleşmeleri, nitelikli bir yapım projesinin toplam maliyetlerini yönlendirmekte ve taraflar arasındaki tüm ilişkileri etkilemektedir. Risklerin değerlendirilme yöntemi ise nihai maliyeti doğrudan etkilemektedir. FIDIC İnşaat İşleri Genel Şartnamesi nde yüklenici en büyük oranda risk altına girmekte ve risk değerlendirmeleri, işveren ile yüklenici arasındaki güven yada güvensizliğin bir fonksiyonu olarak şekillenmektedir. Maliyetleri en önemli derecede etkileyen hususlar Tablo 1 de verilmiştir [5]. Tablo 1. FIDIC İnşaat İşleri Genel Şartnamesi nde önem sırasına göre maliyete etkiyen konular [5] (Table 1. In order of importance of the issues affecting the costs FIDIC General Conditions of Construction) Ort. Madde no İçerik Puan 11.1.a Hidrolojik ve zemine ait bilgilerin temini ve yükleniciye verilmesi 8.13 42.1 İşyeri zilyetliğinin yükleniciye verilmesi 7.75 8.2 İş yerindeki tüm çalışma ve yapım yöntemlerinin uygunluğu, stabilitesi ve emniyet 7.38 11.1.c İşyerini görme ve her türlü bilgiye sahip olma 7.31 20.4.a Savaş, çarpışma, istila, dış düşman hareketleri 7.25 20.4.b İsyan, ihtilal, ayaklanma, askeri yada gaspçı iktidar, iç savaş 7.19 20.4.c Nükleer yakıtların kaynak olduğu iyonlaştırıcı radyasyon ve radyoaktivite zehirlenmesi 7.00 20.4.h Doğal güçlerin anormal bir şekilde harekete geçmesi 6.94 6.4 Çizim ve talimatların yükleniciye verilmesinde gecikme olması 6.75 11.1.b Hidrolojik ve zemine ait bilgilerin yorumlanması 6.63 12.2 İşyerindeki iklimsel koşulların dışında öngörülemeyen fiziksel engeller yada koşullarla karşılaşılması 6.50 17.1.a Asal noktalarına, hatlarına ve kotlarına uygun aplikasyon yapılması 6.31 2. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICANCE) Bu çalışmada taahhütçü yapım firmalarımızın yurtiçi ve yurtdışı faaliyetlerinde, gerçekleştirdikleri yapım projelerinde sorumluluk ve risklerin yüklenici, işveren ve taşeronlar arasında hangi oranlarda dağıldığının, hangi risklerin paylaşıldığının ve hangi konularda belirsizlikler yaşandığının belirlenmesi ile yurtiçi ve yurtdışı projelere teklif verilmeden önce risk gruplarının etkilerini değerlendirmek için uyguladıkları yöntemlerin saptanması ve bu yöntemlerin kullanılma oranlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. 529
3. ANA KONU (MAIM IDEM) Yukarıda ifade edilen amaçla hazırlanan bir anket, 26 taahhütçü firmaya uygulanmıştır. Yapılan anket çalışmasına katılan kuruluşların tamamı, Türkiye Müteahhitler Birliği (TMB) üyesi taahhütçü yapım firmalardan oluşmaktadır. Bunun anlamı TMB, Üye Kabul Yönetmeliği nde belirtilen ekonomik, mali, deneyim, araç parkı, personel ve etik şartların tamamının bu firmalarca sağlanmakta olduğudur. Verilen yanıtların düzenlenmesi ve yurtiçi ve yurtdışı olarak ayrılması ile katılımcı firmaların hangi yüzde ağırlıkları ile hangi alanlarda faaliyet gösterdikleri Tablo 2 de belirtilmiştir. Tablo 2. Faaliyet alanları (Table 2. Activity areas) Yurtiçi Yurtdışı Toplu konut 69 78 Sanayi yapıları 38 22 Dini yapılar 0 11 Alt yapılar 77 100 Otoyollar 31 44 Su yapıları 38 56 Kamu yapıları 69 78 Otel 38 33 Diğer 46 44 Burada dikkat çeken en önemli husus, firmalarımızın önemli bir bölümünün hem yurt içinde hem de yurt dışında altyapı inşaatları konusunda faaliyet gösterdiği, bunu toplu konut inşaatları ve kamu yapılarının izlediğidir. Yurt dışında en az faaliyet gösterilen alan dini yapılar olup bu alanda katılımcı firmaların hiç biri yurt içi faaliyetlerde bulunmadığını ifade etmiştir. Katılımcı firmaların kaç yıldır inşaat faaliyetlerinde bulunduklarına dair sorulara alınan yanıtlar sonucunda elde edilen veriler Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Firma yaşları (Table 3. Companies ages) Yurtiçi Yurtdışı 1-5 yıl 0 0 6-10 yıl 0 00 11-20 yıl 31 11 20 yıldan fazla 69 89 Tablodan da görüldüğü üzere, yurt içinde faaliyet gösteren firmaların 31 i 11-20 yıldır, 69 u ise 20 yıldan fazla süredir bu alanda çalışmakta olup bu durum yurt dışı faaliyetlerinde sırası ile 11 ve 89 oranlarını almaktadır. Firmalar arasıda 1-5 ve 6-11 yıldır faaliyette bulunuyor olan (genç yaşta) firma olmaması, belirli bir faaliyet süresinin ardından belirli düzeylere gelinebildiği çıkarımının yapılmasına imkan vermektedir. Anket formlarını yanıtlayan yetkililerin kendi firmalarındaki görevleri aşağıdaki listede sıralanmıştır. Aynı isimde görev alan, birden çok firmada, birden çok görevli için yalnızca bir satırda görev ismi belirtilmiştir; 530
İhale Kesin Hesap Mühendisi Proje Geliştirme Koordinatörü Teknik Müdür İnşaat Mühendisi Genel Müdür Yrd. İç Denetim Müdürü Teklif Hazırlama Müdürü Koordinatör Teknik Personel Yönetim Sistemleri Müdürü Proje Koordinatörü İhale İşleri Şefi Ankara Ofis Müdürü Kalite Müdürü Mimar İnşaat Mühendisi Teknik Müdür Kalite Güvence ve İnsan Proje Geliştirme Koordinatörü Kaynakları Müdürü 4. BULGULAR (FINGINGS) Firmalarımızın yurtiçi ve yurtdışı faaliyetlerinde, gerçekleştirdikleri yapım projelerinde sorumluluk ve risklerin yüklenici, işveren ve taşeronlar arasında hangi oranlarda dağıldığının, hangi risklerin paylaşıldığının ve hangi konularda belirsizlikler yaşandığının belirlenmesi amacı ile yöneltilen sorulara alınan yanıtlar, değerlendirilerek aşağıdaki tablolar yardımı ile anlamlandırılmıştır. Tablo 4 te gerçekleştirilen yurtiçi projelerde sözleşme risk ve sorumluluklarının kimler üzerinde ve hangi oranlarda dağıldığı görülmektedir. Tablo 4. Gerçekleştirilen yurtiçi projelerde sözleşme risk ve sorumluluklarının kimler üzerinde hangi oranlarda dağıldığının oranları (Table 4. Perform risk and responsibility of the contract in domestic projects which will lead on who the dissolution rates) Müteahhit İşveren Her iki taraf Belirsiz Taşeron İşgücü, malzeme ve ekipman temini 69 8 8 0 31 İşgücü uyuşmazlıkları 62 0 31 0 23 İşgücü ve ekipman verimlilikleri 69 0 8 0 31 Alt yükleniciler ile ilgili koordinasyon 92 0 0 0 15 Kazalar/güvenlik önlemleri 54 0 38 0 31 Kaliteli üretim/kalite güvence 46 0 46 0 15 İş programlarının doğruluğu 46 0 31 0 8 Malzeme kusurları 85 0 15 0 8 Değişken saha koşulları 46 15 15 0 23 Olumsuz hava koşulları 54 8 23 0 15 Enflasyon 77 23 8 0 23 Ödemelerde yaşanan gecikmeler 69 31 0 0 23 Grev 54 31 23 0 8 Onay ve gerekli izinler 31 38 38 0 0 İş miktarındaki değişiklikler 23 31 46 0 0 Tasarım değişiklikleri/kusurlu tasarım 46 46 23 0 0 Doğal afetler 8 15 62 8 0 Savaş/ayaklanma halleri 8 31 46 8 0 Metraj artışları 46 23 38 0 8 Saha ulaşımı 85 8 0 0 23 Üçüncü kişilerden kaynaklanan gecikmeler 62 15 31 8 23 Uyuşmazlıkların çözümündeki gecikmeler 38 31 31 8 15 Araştırmalar, testler 62 15 15 8 8 Ekolojik zararlar 31 23 38 15 8 Vergiler 69 23 15 0 15 Yasal değişiklikler 62 23 31 0 8 Bürokratik gecikmeler 38 31 46 0 8 Tahmin edilemeyen maliyetler 62 8 23 8 8 Finansal hatalar 77 8 15 0 8 531
Tablo 5 te ise gerçekleştirilen yurtdışı projelerde sözleşme risk ve sorumluluklarının kimler üzerinde, hangi oranlarda dağıldığı belirtilmiştir. Tablo 5. Gerçekleştirilen yurtdışı projelerde sözleşme risk ve sorumluluklarının kimler üzerinde hangi oranlarda dağıldığının oranları (Table 5. Perform risk and responsibility of the contract in foreign projects which will lead on who the dissolution rates) Müteahhit İşveren Her iki taraf Belirsiz Taşeron İşgücü, malzeme ve ekipman temini 78 0 11 0 33 İşgücü uyuşmazlıkları 78 0 11 0 33 İşgücü ve ekipman verimlilikleri 78 0 11 0 33 Alt yükleniciler ile ilgili koordinasyon 89 0 0 0 11 Kazalar/güvenlik önlemleri 56 0 33 0 33 Kaliteli üretim/kalite güvence 56 0 33 0 22 İş programlarının doğruluğu 56 0 33 0 11 Malzeme kusurları 78 0 11 0 11 Değişken saha koşulları 67 11 11 0 33 Olumsuz hava koşulları 67 11 11 0 22 Enflasyon 56 44 11 0 22 Ödemelerde yaşanan gecikmeler 56 44 0 0 33 Grev 67 22 11 11 22 Onay ve gerekli izinler 44 56 11 0 0 İş miktarındaki değişiklikler 44 44 11 0 11 Tasarım değişiklikleri/kusurlu tasarım 44 44 33 0 0 Doğal afetler 11 44 22 22 0 Savaş/ayaklanma halleri 11 44 22 22 0 Metraj artışları 67 22 22 0 11 Saha ulaşımı 78 11 0 0 22 Üçüncü kişilerden kaynaklanan gecikmeler 22 22 33 11 11 Uyuşmazlıkların çözümündeki gecikmeler 33 22 44 11 11 Araştırmalar, testler 78 11 11 0 11 Ekolojik zararlar 44 22 22 22 11 Vergiler 78 22 11 0 11 Yasal değişiklikler 67 22 33 0 11 Bürokratik gecikmeler 56 44 22 0 11 Tahmin edilemeyen maliyetler 67 11 11 11 11 Finansal hatalar 78 11 11 0 11 Tablo 6 da firmalarımızın yurtiçi ve yurtdışı projelere teklif verilmeden önce risk gruplarının etkilerini değerlendirmek için uyguladıkları yöntemler ve bu yöntemlerin kullanılma oranları görülmektedir. 532
Tablo 6. Yurtiçi ve yurtdışı projelere teklif verilmeden önce risk gruplarının etkilerini değerlendirmek için uygulanan işlemler ve kullanılma oranları (Table 6. Quote of domestic and foreign projects to assess the effects of risk group before implementation of the procedures and use rates) Yurtiçi Projelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi 100 100 Şartnamelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi 92 100 Ülke ekonomik durumunun göz önüne alınması 92 100 Yönetmelik ve prosedürlerin uygunluğunun incelenmesi 85 89 Kaynak temini kolaylığının değerlendirilmesi 69 100 Saha koşullarının yerinde incelenmesi 77 100 Fiziksel koşulların gözlenmesi 69 100 Ulaşım şartlarının 77 89 Zemin koşullarının 92 100 Tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü 46 78 Bölgesel işgücü ve sosyal yapının 54 44 Bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi 38 22 Yurtdışı Şekil 2 de firmalarımızın yurtiçi projelerde risk grubu etkilerini belirlerken kullandıkları yöntemler ve kullanım oranları görülmekted Risk Grubu Etkinliklerinin Belirlenmesi Yöntemleri (Yurtiçi) 120 100 80 60 40 20 0 Projelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi Şartnamelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi Ülke ekonomik durumunun göz önüne alınması Yönetmelik ve prosedürlerin uygunluğunun Kaynak temini kolaylığının değerlendirilmesi Saha koşullarının yerinde incelenmesi Fiziksel koşulların gözlenmesi Ulaşım şartlarının Zemin koşullarının Tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü Bölgesel işgücü ve sosyal yapının Bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi Şekil 2. Yurtiçi projelerde risk grubu etkileri belirlenirken kullanılan yöntemler (Figure 2. The methods used in determining the effects of risk groups for domestic projects) Şekil 2. incelendiğinde; projelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi uygulamasının tüm firmalarca 100 yapıldığı, şartnamelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi, ülke ekonomik durumunun göz önüne alınması ve zemin koşullarının çalışmalarının 92 oranında gerçekleştirildiği görülmektedir. Bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi 38, tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü 46 ve bölgesel işgücü ve sosyal yapının yaklaşımları 54 oranları ile en az kullanılan yöntemler olarak belirtilmektedir. 533
Risk Grubu Etkilerinin Belirlenmesi Yöntemleri (Yurtdışı) 120 100 80 60 40 20 0 Projelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi Şartnamelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi Ülke ekonomik durumunun göz önüne alınması Yönetmelik ve prosedürlerin uygunluğunun Kaynak temini kolaylığının değerlendirilmesi Saha koşullarının yerinde incelenmesi Fiziksel koşulların gözlenmesi Ulaşım şartlarının Zemin koşullarının Tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü Bölgesel işgücü ve sosyal yapının Bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi Şekil 3. Yurtdışı projelerde risk grubu etkileri belirlenirken kullanılan yöntemler (Figure 2. The methods used in determining the effects of risk groups for foreign projects) Şekil 3 te ise firmalarımızın yurtdışı projelerde risk grubu etkilerini belirlerken kullandıkları yöntemler ve kullanım oranları gösterilmektedir. Bu çizelgeden; projelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi, şartnamelerin ve eklerinin ayrıntılı incelenmesi, ülke ekonomik durumunun göz önüne alınması, kaynak temini kolaylığının değerlendirilmesi, saha koşullarının yerinde incelenmesi, fiziksel koşulların gözlenmesi ve zemin koşullarının yaklaşımlarının tüm firmalarca uygulandığı memnuniyetle anlaşılmaktadır. Fakat bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi (22) ve bölgesel işgücü ve sosyal yapının (44) uygulamalarının oranlarının yurtiçi projelere göre düşüş gösterdiği de başka bir kayda değer bulgu olarak görülmektedir. Ulaşım şartlarının (89) ve tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü (78) çalışmaları da yurtiçi projelere göre daha fazla oranda kullanılmaktadır. 5. SONUÇLAR (CONCLUSIONS) Bu verilerden yapılan bazı tespitler aşağıda ifade edilmiştir; İşgücü, malzeme ve ekipman temini, işgücü uyuşmazlıkları, işgücü ve ekipman verimlilikleri konularında müteahhit ve taşeronun sorumlulukları yükleniciden daha fazladır. Alt yükleniciler ile ilgili koordinasyonun sağlanması konusunda müteahhit en fazla oranda sorumluluk taşırken taşeronlar da bir miktar sorumluluk altında bulunmaktadırlar. Kazalar ve güvenlik önlemlerinin sağlanması konusundaki sorumluluk ve risklerin yurtiçinde 54 ve yurtdışında 56 sı yüklenici üzerinde olup işveren yurtiçinde 38 ve yurtdışında 33 oranlarında yüklenici ile birlikte sorumluluk almakta, benzer oranlardaki sorumluluk ve riskler de taşeronlarca karşılanmaktadır (yurtiçinde 31 ve yurtdışında 33). Kaliteli üretim ve kalite güvenceye yönelik önlemlerinin sağlanması konusundaki sorumluluk ve risklerin büyük bölümü 534
yüklenici üzerinde olup (yurtiçi ve yurtdışında sırası ile 46 ve 56) işveren yurtiçinde 46 ve yurtdışında 33 oranlarında yüklenici ile birlikte sorumluluk almakta, yurtiçi ve yurtdışında sırası ile 15 ve 22 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taşeronlarca karşılanmaktadır. İş programlarının doğruluğu konusundaki sorumluluk ve risk dağılımlarının büyük bölümü yüklenici üzerinde olup bu oranlar yurtiçinde 45 ve yurtdışında 56 dır. İşveren yurtiçinde 30 ve yurtdışında 32 oranlarında yüklenici ile birlikte sorumluluk alırken yurtiçinde 9 ve yurtdışında 12 oranlardaki sorumluluk ve riskler de taşeronlarca karşılanmaktadır. Malzeme kusurları konusunda, çok büyük oranda yüklenici sorumluluk altına girerken (yurtiçinde 85 ve yurtdışında 78), yurtiçi ve yurtdışında sırası ile 15 ve 11 civarındaki düşük bir miktarda işveren, yüklenici ile birlikte riskleri karşılamakta, yurtiçi ve yurtdışında sırası ile 8 ve 11 un altındaki bir oranda da taşeron kuruluşlar sorumluluk almaktadır. Değişken saha koşulları konusundaki sorumluluk ve risklerin yurtiçi ve yurtdışında sırası ile 46 ve 67 oranlarında yüklenici, 11 ve 15 oranlarında işveren, 11 ve 15 oranlarında hem yüklenici hem işveren ve 23 ve 33 oranlarında taşeronlara dağıldığı görülmektedir. Olumsuz hava koşulları konusundaki dağılım da buna paralel bir yapı arz etmektedir. Enflasyon konusunda yurtdışı risk dağılımı yüklenici ve işveren için sırası ile 56 ve 44 oranlarında gerçekleşirken, yurtiçi işlerde yüklenicinin risk payı 77 ye çıkmakta işverenin payı 23 e düşmekte; taşerona ise yurtdışı işlerde 22 yurtiçi işlerde 23 risk düşmektedir. Ödemelerde yaşanan gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dağılımlarında da yükleniciye düşen pay yurtiçinde 69, yurtdışında 56 iken işverenin payı sırası ile 31 ve 44 olarak şekillenmektedir. Ödeme yapmakla doğrudan yükümlü bulunan işverenlerin, sözleşme sorumluluk ve risk dağılımlarında ve uygulamalarda bu alandaki riskleri, kendilerinden daha fazla bir oranda yüklenicilere aktarmış olmaları yapımcı firmaların ne denli güç şartlarda faaliyet gösterdiklerinin bir ifadesidir. Yurt içi uygulamalardaki geç ödemelerden dolayı yaşanan sıkıntılar yurtdışı uygulamalarına göre daha büyük riskler yaratmakta, bunda ulusal mevzuatımızda gecikmiş ödemeler için yasal faiz ya da ceza ödenmesinin, işverence yapılmasını zorunlu kılacak düzenlemelerin gerektiği kadar hayata geçirilmemiş olması önemli bir rol oynamaktadır. Gerekli onay ve izinler konusundaki sorumluluk ve risk dağılımlarında işverenler yurtiçi ve yurtdışı faaliyetlerde yüklenicilere göre nispeten daha fazla sorumluluk altında bulunmaktadırlar. Tasarım değişiklikleri ve kusurlu tasarımlar konusundaki sorumluluk ve risk dağılımları hem yurtiçi hem de yurtdışı uygulamalarda işveren ve yükleniciye yakın oranlarda gerçekleşmektedir. Doğal afetler ile Savaş ve ayaklanma halleri konusundaki sorumluluk ve risk dağılımları, yurtiçi ve yurtdışı uygulamalarda benzer karakter arz etmektedir. Saha ulaşımı konusundaki sorumluluk ve riskler yurtiçi ve yurtdışı uygulamalarda benzer karakter arz etmekte, büyük oranda 535
yükleniciye (yurtiçi 85, yurtdışı 78), bundan daha az oranda da taşerona (sırası ile 23 ve 22) aktarılmaktadır. Metraj artışları konusunda müteahhidin riski daha büyük görünmektedir. Uyuşmazlıkların çözümündeki gecikmeler konusundaki sorumluluk ve risk dağılımları yurtiçi ve yurtdışı uygulamalarda benzer karakter arz etmekte, işveren ve yükleniciye yakın oranlarda gerçekleşmektedir. Üçüncü kişilerden kaynaklanan gecikmeler ile araştırmalar ve testler konularında, yurt içi projelerde yurtdışı projelere göre yüklenicinin riskleri daha yüksek olmaktadır. Ekolojik zararlar konusundaki sorumluluk ve risk dağılımları yurtiçi ve yurtdışı projelerde birbirine yakın görülmekle birlikte, yurtdışı işlerde yüklenicinin payı daha yüksek bulunmaktadır. Tahmin edilemeyen maliyetler, finansal hatalar, vergiler ve yasal değişiklikler konularında; yurt içinde de yurt dışında da yüklenici daha büyük sorumluluk ve risk altında bulunmaktadır. İlk oranlar yurtiçi ve ikinci oranlar da yurtdışı işleri ifade etmek üzere; ekolojik zararlar 15 ve 22, doğal afetler 8 ve 22, savaş/ayaklanma halleri 8 ve 22, grevler 0 ve 11üçüncü kişilerden kaynaklanan gecikmeler 8 ve 11, uyuşmazlıkların çözümündeki gecikmeler 8 ve 11 ile tahmin edilemeyen maliyetler 8 ve 11 nispetinde belirsizlik taşımaktadır. Bu alanlardaki sözleşme şartları değerlendirilirken ve uygulamalar yapılırken; her konunun ve her sorumlunun açık şekilde isimlendirilip adreslendirilmiş olmasına dikkat edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Elde edilen veriler ışığında, Türkiye de inşaat yapımcısı olmanın yurt dışına göre daha büyük riskler taşıdığı anlaşılmaktadır. Tahmin edilemeyen maliyetler, finansal hatalar, vergiler ve yasal değişiklikler, üçüncü kişilerden kaynaklanan gecikmeler ile araştırmalar ve testler, gerekli onay ve izinler, ödemelerde yaşanan gecikmeler ve enflasyon konularındaki riskler yurdumuzda, uluslar arası uygulamalara göre daha fazla oranda yüklenicilere sorumluluk getirmekte ve yüklenicilerin risk hanelerine yazılmaktadır. İnşaat yöneticilerinin sözleşmelerde en çok eksikliğini hissettikleri şey; hukuk kurallarına aykırı olmasına karşın, tek taraflı sözleşmelerin yapılmasıdır. Kamu İhale Sözleşmeleri Kanunu ve Tip Sözleşme metinlerinin, idarelerin kendi hak ve menfaatlerini gözetici ve karşı tarafa hak ve hukuk tanımayan yapıları, yükleniciler açısından oldukça riskli bulunmaktadır. Bu olumsuzlukların üzerinden gelinebilmesi için; inşaat firmalarımızca risk belirleme, analiz etme ve yönetme tekniklerinin daha iyi anlaşılması ve uygulanmasının büyük önem arz ettiği sonucuna varılmıştır. Tespitlerden de görüldüğü üzere, bölgesel arz-talep dengesinin incelenmesi, bölgesel işgücü ve sosyal yapının ve tasarımların uygulanabilirliğinin kontrolü konularında daha fazla irdeleme yapılması, yurt içi projelerde planlama çalışmalarının daha fazla yaygınlaştırılması, firmalarda risk yönetiminin bütüncül bir yaklaşımla ve sürekli olarak ele alınması olumlu getiriler sağlayacaktır. 536
KAYNAKLAR (REFERENCES) 1. Karaçar, P., (2000). Türk İnşaat Sektöründe İhale Sürecine Yönelik Risk Yönetimi Kapsamında Alan Çalışması, İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. 2. İncir, F., (2003). İnşaat Sektöründe Risk Yönetimi ve Kaliteye Etkisi, Akdeniz Ün. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Antalya. 3. Duncan, W.R. PMI, (1992). A Guide To The Project Management, Body Of Knowledge, USA, PA. 4. Saltık, G.A., (1996). İşletmelerde Risk Derecelendirmesi ve Türkiye de Uygulanması İTÜ, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. 5. Uğur, L.O., Erdal, M. ve Baykan, U.N., (2006). Yapım İşleri Genel Şartnamesi nde İşveren İle Yüklenicinin Sorumluluk Paylaşımının Proje Maliyetlerine Etkisi Selçuk Ün., Tek. Bil. Yük. Ok., Teknik Online Dergi, Cilt: 5, Sayı: 3, ss:133-149, Konya. 6. Uğur, L.O., Baykan, U.N. ve Erdal, M., (2006). FIDIC İnşaat İşleri Genel Şartnamesi nde Sorumluluk ve Risk Dağılımının Proje Maliyetine Etkisi, Selçuk Ün., Tek. Bil. Yük. Ok., Teknik Online Dergi, Cilt: 5, Sayı: 3, ss:111-132, Konya. 537