YURTDI½INDAN OLAN ALACAKLARDA ½ÜPHEL ALACAK KAR½ILI¼I UYGULAMASI Beytullah YURTTUTAN Gelirler Kontrolörü 1- G R ½: ½üpheli alacaklar, nitelik ve miktar itibariyle ¾üpheli duruma giren, fakat de ersiz hale geldi i kesin olarak bilinmeyen, buna kar¾ l k k smen tahsil olana kalmayan alacaklard r. (1) ½üpheli hale gelen alacaklar için Vergi Usul Kanunu nun 323 ncü maddesine göre kar¾ - l k ay rma imkan bulunmaktad r. ½üpheli alacak kar¾ l, bilanço esas na göre defter tutan ticari ve zirai kazanç sahiplerine, ticari veya zirai faaliyetleri ile ilgili alacaklar nedeniyle do mu¾ veya do mas muhtemel zararlar n, dönemsellik gere i kar¾ l k ay rmak suretiyle dönem kazanc n n tespitinde dikkate alma imkan veren bir düzenlemedir. Bir alaca a ¾üpheli alacak kar¾ l ayr lmas nda alaca n yurtiçinden veya yurtd ¾ ndan olmas n n bir önemi bulunmamaktad r. Ancak borçlusu yurtd ¾ nda olan alacaklar n Vergi Usul Kanunu na göre ¾üpheli say lmas n sa layacak, dava ve icra takibi gibi i¾lemler usul ve tevsik bak m ndan farkl l k göstermektedir. Yurtd ¾ ndan olan alacaklar n ¾üphelilik durumu ve bu alacaklar için ¾üpheli alacak kar¾ l ayr lmas yaz - m z n izleyen bölümlerinde ele al nacakt r. 2. GENEL OLARAK ½ÜPHEL ALA- CAK KAR½ILI¼I UYGULAMASI 2.1. ½üpheli Alacak Kar¾ l Uygulamas n n Kanuni Dayana Vergi Usul Kanunu nun 323. maddesi hükmü: Ticari ve zirai kazanc n elde edilmesi ve idame ettirilmesi ile ilgili olmak ¾art yla; (1) Salih ÖZEL, Döviz Cinsinden ½üpheli Alacaklar ve Uygulama Örnekleri, Yakla¾ m, say :128, s.17. 74
1. Dava veya icra safhas nda bulunan alacaklar; 2. Yap lan protestoya veya yaz ile bir defadan fazla istenilmesine ra men borçlu taraf ndan ödenmemi¾ bulunan dava ve icra takibine de meyecek derecede küçük alacaklar; ¾üpheli alacak say l r. Yukar da yaz l ¾üpheli alacaklar için de erleme gününün tasarruf de erine göre pasifte kar¾ l k ayr labilir. Bu kar¾ l n hangi alacaklara ait oldu- u kar¾ l k hesab nda gösterilir. Teminatl alacaklarda bu kar¾ l k teminattan geri kalan miktara inhisar eder. ½üpheli alacaklar n sonradan tahsil edilen miktarlar tahsil edildikleri dönemde kâr - zarar hesab na intikal ettirilir. 2.2. ½üpheli Alacak Kar¾ l Ay rmak çin Aranan ½artlar Alacak Ticari veya Zirai Kazanc n Elde Edilmesi ve dame Ettirilmesi le lgili Olmal d r Bir alaca n ¾üpheli alacak olarak de erlendirilmesi için ¾art ticari ve zirai kazanc n elde edilmesi ve idame ettirilmesi ile ilgili olarak gerçek bir mal teslimi veya hizmet ifas kar¾ l olarak do mu¾ olmas gerekmektedir. Bu ¾art 323. maddede aç kça hüküm alt na al nm ¾t r. Ticari ve zirai kazanc n elde edilmesi ve idame ettirilmesi ile do rudan ilgili olmayan alacaklar, ¾üpheli hale gelse dahi alacaklar için ¾üpheli alacak kar¾ l ayr lmas mümkün de ildir. Alaca n ticari veya zirai kazanc n elde edilmesi veya idame ettirilmesi ile ilgili olmas, alaca n mutlaka daha önce gelir veya has lat yaz lan bir alacak olmas n gerektirmez. Di er ticari ili¾kilerden do an alacaklar için de kar¾ l k ayr labilir. Ancak, alacak ile ticari veya zirai kazanc n elde edilmesi ve idamesi aras nda do rudan bir illiyet ba n n bulunmas gerekir. Alacak Ticari veya Zirai Kazanc n Bilanço Usulünde Defter Tutulmal d r ½üpheli alacak kar¾ l, sadece bilanço usulünde defter tutan ticari ve zirai kazanç sahibi mükellefler taraf ndan ayr labilir. Vergi Usul Kanununun 323. maddesinde aç kça yazmamakla birlikte, kar¾ l k ayr lmas sadece bilanço esas na göre defter tutan mükellefler için mümkün oldu undan, i¾letme hesab esas na göre defter tutanlar n, basit usulde vergilendirilenlerin, serbest meslek kazanç defteri tutanlar n ¾üpheli alacak kar¾ l ay rmalar mümkün de ildir. Alacak Dava veya cra Safhas nda Bulunmal d r Bir alaca n ¾üpheli hale gelmi¾ say lmas ve gider yaz labilmesi için Kanun da belirtilen ¾artlardan birisi de alaca n dava veya icra safhas nda olmas d r. Alacakl ile borçlu aras nda alaca n varl, tutar veya vadesi konusunda bir anla¾mazl k do mu¾ ve alaca n mahkemede dava konusu edilmi¾ olmas veya icra takibine giri- ¾ilmi¾ bulunmas hallerinde alacak ¾üpheli hale gelmi¾tir. Alaca n varl - n ispat ve tahsili için mahkemeye dava açmak üzere dilekçenin veya icra dairesine yap lan takip talebinin kayda geçmesi alaca n dava ve icra safhas na intikalini gösterir. 75
Ancak yaln zca ¾ekli olarak dava aç lmas ve takibe ba¾lanmas ¾üpheli alacak kar¾ l ay rmak için yeterli de ildir. Bu takibin ciddi ve inand r c olmas gerekmektedir. Dava veya icra takibinin ciddi olarak takip edilmemesi nedeniyle, dosyas takipten dü¾en alacak, ¾üpheli alacak kabul edilemez. Alacak Ticari veya Zirai Kazanc n Yap lan Protestoya veya Yaz yla Bir Defadan Fazla stenilmesine Ra men Borçlu Taraf ndan Ödenmemi¾ Bulunan Alacak Dava ve cra Takibine De meyecek Derecede Küçük Olmal d r Dava veya icra safhas nda olmakla birlikte, dava ve icra takibine de meyecek derecedeki küçük alacaklar için protesto yap lmas veya alaca n yaz ile bir defadan fazla istenmesine ra men tahsil edilememi¾ olmas ¾üpheli hale gelmesi için yeterli olacakt r. Yap lan protestoya veya yaz yla bir defadan fazla istenilmi¾ olmas na ra men, borçlu taraf ndan ödenmemi¾ bulunan, dava ve icra takibine de meyecek derecede küçük alacaklarda miktar n belirlenmesinde esas al nacak kriter konusunda, Vergi Usul Kanunu nda bir belirleme yap lmam ¾t r. Ancak 284 seri no lu Vergi Usul Kanunu genel tebli inde, yap lan protestoya veya yaz ile bir defadan fazla istenilmesine ra men borçlu taraf ndan ödenmemi¾ bulunan dava ve icra takibine de meyecek derecede küçük alacaklar n belirlenmesinde her bir ki¾i veya kurum itibariyle alaca n takibi için yap lmas gereken avukatl k ücreti, noter ve posta masraf, yarg harc gibi giderlerin toplam n n dikkate al nmas gerekti i aç klamas na yer verilmi¾tir. 3. YURTDI½INDAN OLAN ALA- CAKLARDA ½ÜPHEL ALACAK KAR½ILI¼I UYGULAMASI Bir alaca n Vergi Usul Kanunu a¾ s ndan ¾üpheli alacak olarak de erlendirilmesi için gereken yukar da say lan ¾artlar n tamam yurtd ¾ ndan olan alacaklar içinde geçerlidir. Ancak alaca n ¾üpheli alacak say lmas için gereken en önemli unsurlardan birisi olan dava ve icra takibi yurtd ¾ alacaklar için farkl l k göstermektedir. Yurtd ¾ ndan olan alacaklarla ilgili ihtilaflarda davan n aç lmas gereken yetkili mahkemenin belirlenmesi bu aç dan önem arz etmektedir. 3.1. Milletleraras Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakk nda Kanuna Göre Dava Aç lmas Gereken Yetkili Mahkemenin Tespiti Yabanc l k unsuru ta¾ yan özel hukuka ili¾kin i¾lem ve ili¾kilerde uygulanacak hukuka ili¾kin düzenlemeler 2675 say l Milletleraras Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakk nda Kanun (2) ile yap lm ¾t r. Yurtd ¾ ndan olan alacaklarla ilgili ihtilaflarda dava aç lmas gereken yer bu kanun hükümlerine göre tespit edilecektir. Sözkonusu kanunun 1 inci maddesinde yabanc l k unsuru ta¾ yan özel (2) 22 May s tarihli ve 17701 say l Resmi Gazetede yay mlanm ¾t r. 76
hukuka ili¾kin i¾lem ve ili¾kilerde uygulanacak hukuk, Türk mahkemelerinin milletleraras yetkisi, yabanc kararlar n tan nmas ve tenfizinin, bu kanunla düzenlendi i belirtilmi¾tir. Ayn madde de Türkiye Cumhuriyetinin taraf oldu u milletleraras sözle¾me hükümlerinin sakl oldu u hüküm alt na al nm ¾t r. Kanunun 24 üncü maddesi sözle¾meden do an borç ili¾kilerinde tabi olunacak hukuka ili¾kin düzenlemeleri içermektedir. Bu maddeye göre; sözle¾meden do an borç ili¾kileri taraflar n aç k olarak seçtikleri kanuna tabidir. Taraflar n aç k olarak bir kanun seçmemi¾ olmalar halinde borcun ifa yeri hukuku, borcun ifa yerinin birden fazla olmas halinde borç ili¾kisinin a rl n te¾kil eden edimin ifa yeri hukuku, bu yerin de tespit edilemedi- i hallerde ise, sözle¾menin en yak n irtibat halinde bulundu u yer hukuku uygulanacakt r. Kanunun 31. maddesinde ise Yer itibariyle yetkinin kamu düzeni veya münhas r yetki esas na göre tayin edilmedi i hallerde, taraflar aralar ndaki yabanc l k unsuru ta¾ yan ve borç ili¾kilerinden do an uyu¾mazl n yabanc bir devlet mahkemesinde görülmesi konusunda anla¾abilirler. Yabanc mahkemenin kendisini yetkisiz saymas halinde dava yetkili Türk mahkemesinde görülür. hükmü yeralmaktad r. 2675 say l kanunun 24 üncü maddesi hükmüne göre yurtd ¾ ndan olan alacaklarla ilgili ihtilaflarda e er alacak bir sözle¾meye dayan yorsa; Öncelikle taraflar n sözle¾mede seçtikleri kanuna göre yetkili mahkemede, Sözle¾mede taraflar ihtilaflarda geçerli olacak bir kanun seçmemi¾lerse borcun ifa yeri hukukuna göre yetkili mahkemede, Borcun ifa yerinin birden fazla olmas halinde borç ili¾kisinin a rl n te¾kil eden edimin ifa yeri hukukuna göre yetkili mahkemede, Borcun ifa yerinin belirlenemedi- i durumda sözle¾menin en yak n irtibat halinde bulundu u yer hukukuna göre yetkili mahkemede, Dava aç lmas gerekmektedir. Kanunun yukar da yer verilen 31 inci madde hükmüne göre ise yetkinin kamu düzeni veya münhas r yetki esas na göre tayin edilmedi i durumlarda taraflar aralar ndaki yabanc l k unsuru ta¾ yan ve borç ili¾kilerinden do an uyu¾mazl n yabanc bir devlet mahkemesinde görülmesi konusunda anla¾abileceklerdir. Ya - banc mahkeme kendisini yetkisiz saymas halinde davan n yetkili Türk mahkemesinde aç lmas gerekmektedir. Yurtd ¾ ndan olan alacaklar genellikle yabanc l k unsuru ta¾ yan alacaklard r. Yurtd ¾ ndan olan alacaklar n Vergi Usul Kanunu aç s ndan ¾üpheli hale getirecek en önemli unsur alaca- n dava ve icra safhas nda olmas d r. Bu alacaklar n Vergi Usul Kanununa göre ¾üpheli alacak say labilmesi ve kar¾ l k ayr labilmesi için alaca n 2675 say l kanunun yukar da aç klanan hükümlerine göre yetkili mahke- 77
mede dava konusu yap lmas gerekmektedir. 3.2. Milletleraras Tahkim Kanununa Göre Tahkime Ba¾vurulan Alacaklar n ½üpheli Hale Gelmesi Milletleraras tahkime ili¾kin usul ve esaslara ili¾kin düzenlemeler 4686 say l Milletleraras Tahkim Kanunu (3) ile yap lm ¾t r. Sözkonusu kanunun 1. maddesinde, bu kanunun yabanc l k unsuru ta¾ yan ve tahkim yerinin Türkiye olarak belirlendi i veya bu kanunun hükümlerinin taraflar ya da hakem veya hakem kurulunca seçildi i uyu¾mazl klar hakk nda uygulanaca- hükme ba lanm ¾t r. Kanunun 2. maddesinde, A¾a - daki hallerden herhangi birinin varl -, uyu¾mazl n yabanc l k unsuru ta- ¾ d n gösterir ve bu durumda tahkim, milletleraras nitelik kazan r. 1. Tahkim anla¾mas n n taraflar - n n yerle¾im yeri veya ola an oturma yerinin ya da i¾yerlerinin ayr devletlerde bulunmas. 2. Taraflar n yerle¾im yeri veya ola- an oturma yerinin ya da i¾yerlerinin; a) Tahkim anla¾mas nda belirtilen veya bu anla¾maya dayanarak tespit edilen hallerde tahkim yerinden, b) As l sözle¾meden do an yükümlülüklerin önemli bir bölümünün ifa edilece i yerden veya uyu¾mazl k konusunun en çok ba lant l oldu u yerden, ba¾ka bir devlette bulunmas. 3. Tahkim anla¾mas n n dayana n olu¾turan as l sözle¾meye taraf olan ¾irket ortaklar ndan en az birinin yabanc sermayeyi te¾vik mevzuat na göre yabanc sermaye getirmi¾ olmas veya bu sözle¾menin uygulanabilmesi için yurt d ¾ ndan sermaye sa lanmas amac yla kredi ve/veya güvence sözle¾meleri yap lmas n n gerekli olmas. 4. Tahkim anla¾mas n n dayana n olu¾turan as l sözle¾me veya hukukî ili¾kinin, bir ülkeden di erine sermaye veya mal geçi¾ini gerçekle¾tirmesi. Hükmü yeralmaktad r. Tahkim anla¾mas kanunun 4. maddesinde taraflar n, sözle¾meden kaynaklans n veya kaynaklanmas n aralar nda mevcut bir hukuki ili¾kiden do mu¾ veya do abilecek uyu¾mazl klar n tümünün veya baz lar n n tahkim yoluyla çözülmesi konusunda yapt klar anla¾mad r. Tahkim anla¾mas, as l sözle¾meye konan tahkim ¾art veya ayr bir sözle¾me ile yap labilir. ½eklinde tan mlanm ¾t r. Kanunun 10 maddesinin (A) bendinde ise Taraflar aksini kararla¾t rmad kça tahkim davas, hakemlerin seçimi için asliye hukuk mahkemesine veya taraflar n anla¾mas na göre hakem seçecek olan ki¾i, kurum veya kurulu¾a ba¾vuruldu u ve e er anla¾maya göre hakemlerin seçimi iki tarafa ait ise, davac n n hakemini seçip kendi hakemini seçmesini di er tarafa bildirdi i; anla¾mada hakem veya hakem kurulunu olu¾turan hakemlerin ad ve soyadlar belirtilmi¾ ise, uyu¾mazl n tahkim yoluyla çözülmesi talebinin kar¾ tarafça al nd tarihte aç lm ¾ say l r. Taraflardan biri, mahkemeden ihtiyati tedbir veya ihtiyati haciz karar al- (3) 5 Temmuz 2001 tarihli ve 24453 say l Resmi Gazetede yay mlanm ¾t r. 78
m ¾ ise otuz gün içinde tahkim davas - n açmak zorundad r. Aksi halde ihtiyati tedbir veya ihtiyati haciz kendili- inden ortadan kalkar. Hükmü yeralmaktad r. 4686 say l Milletleraras Tahkim Kanunu uyar nca, hakem yarg lamas neticesinde verilecek kararlar n uyu¾mazl n esas na ili¾kin olarak kesin hüküm niteli i ta¾ d söylenebilir. (4) Yabanc l k unsuru ta¾ yan ve uyu¾mazl klar n tahkim yolu ile çözümlenmesi öngörülmü¾ bulunan sözle¾melerle ilgili alacaklar n, 4686 say l kanunun 10. maddesine göre tahkim davas n n aç lm ¾ say ld zamanda, ¾üpheli hale geldi inin kabulü gerekmektedir. Bu tür alacaklar için tahkim davas n n aç lm ¾ say ld tarih itibariyle ¾üpheli alacak kar¾ l ayr labilir. (5) 4. SONUÇ Vergi Usul Kanunu nun 323. maddesine göre; dava veya icra safhas nda bulunan alacaklar ile yap lan protestoya veya yaz ile bir defadan fazla istenilmesine ra men borçlu taraf ndan ödenmemi¾ bulunan dava ve icra takibine de meyecek derecede küçük alacaklar için kar¾ l k ayr labilecektir. Bir alaca a ¾üpheli alacak kar¾ l ayr lmas nda alaca n yurtiçinden veya yurtd ¾ ndan olmas n n bir önemi bulunmamaktad r. Ancak ¾üpheli alacak kar¾ l ay rmak için gereken ¾artlar n yerine getirilmi¾ olmas gerekmektedir. Vergi Usul Kanunu aç s ndan alaca ¾üpheli hale getiren en önemli husus alaca n dava veya icra safhas nda olmas d r. Yurtd ¾ ndan olan alacaklarla ilgili ihtilaflarda dava aç lmas gereken yer 2675 say l Milletleraras Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakk nda Kanun hükümlerine göre tespit edilecektir. Bir alaca n Vergi Usul Kanununa göre ¾üpheli alacak say labilmesi ve kar¾ - l k ayr labilmesi için alaca n 2675 say l kanun hükümlerine göre yetkili mahkemede dava konusu yap lmas gerekmektedir. Yabanc l k unsuru ta¾ yan ve uyu¾mazl klar n tahkim yolu ile çözümlenmesi öngörülmü¾ bulunan sözle¾melerle ilgili alacaklar, 4686 Say l Milletleraras Tahkim Kanununun 10. maddesine göre tahkim davas n n aç lm ¾ say ld zamanda, ¾üpheli hale gelmektedir. Bu tür alacaklar için tahkim davas n n aç lm ¾ say ld tarih itibariyle ¾üpheli alacak kar¾ l ayr labilecektir. (4) Nedim TÜRKMEN, Milletleraras Tahkim Kanunu Uyar nca Tahkime Ba¾vurulan Alacaklar çin ½üpheli Alacak Kar¾ l Ayr labilir, Vergi Sorunlar Dergisi, say : 159, s. 77. (5) N. Türkmen, a.g.m., s.78. 79