EL SANATLARI TEKNOLOJİSİ

T.C. MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI EL SANATLARI TEKNOLOJİSİ İPEK BOYAMA 215ESB646 Ankara, 2011

Bu modül, mesleki ve teknik eğitim okul/kurumlarında uygulanan Çerçeve Öğretim Programlarında yer alan yeterlikleri kazandırmaya yönelik olarak öğrencilere rehberlik etmek amacıyla hazırlanmış bireysel öğrenme materyalidir. Millî Eğitim Bakanlığınca ücretsiz olarak verilmiştir. PARA İLE SATILMAZ.

İÇİNDEKİLER AÇIKLAMALAR... 3 GİRİŞ... 4 ÖĞRENME FAALİYETİ 1... 6 1. İPEK İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER... 6 1.1.İpek... 6 1.2. İpeğin Elde Edilişi... 7 1.3.İpek Elyafının Elde Edilişi... 8 1.4. İpek Lifinin Fiziksel Yapısı ve Özellikleri... 9 1.4.1. Fiziksel Yapısı... 9 1.4.2. Fiziksel Özellikleri... 9 1.5.2. Kimyasal Özellikleri... 10 1.6. İpekli Mamullere Uygulanan Ön Terbiye İşlemleri... 10 1.6.1. Koza Kaynatma... 10 1.6.2. Serisinin Uzaklaştırılması... 12 1.6.3. İpek Liflerinin Ağartılması... 12 UYGULAMA FAALİYETİ... 13 ÖLÇME DEĞERLENDİRME... 19 ÖĞRENME FAALİYETİ 2... 20 2. MORDANLAMA... 20 2.1. Mordanlama da Kullanılan Maddeler... 20 2.1.1.Şap ( KAl (SO4)2 12H2O)... 21 2.1.2.Göztaşı (Bakır iki sülfat - 5 mol su) CuSO4.5H2O... 21 2.1.3.Saçıkıbrıs (Demir iki sülfat - 7 mol su) FeSO4.7H2O... 22 2.1.4.Krem tartar (Potasyum asit tartarat) KHC4H4O6)... 22 2.1.5.Sodyum Sülfat... 23 2.1.6.Krom: (Potasyum bi kromat) K2Cr2O7... 23 2.1.7.Kalay (Kalay iki klorür) SnCl2... 24 2.2. Mordanlama İşlemi... 24 2.2.1.Şap İle Mordanlama... 25 2.2.2.Kromatlarla Mordanlama... 25 2.2.3.Saçıkıbrıs İle Mordanlama... 26 2.2.4.Göztaşı mordanlama... 26 2.2.5.Mazı mordanlama... 27 UYGULAMA FAALİYETİ... 28 ÖLÇME DEĞERLENDİRME... 30 ÖĞRENME FAALİYETİ 3... 32 3. İPEK BOYAMADA KULLANILAN BOYALAR... 32 3.1. Boya Çeşitleri... 32 3.1.1.Doğal boyalar... 33 3.2. Bitkisel Boyamada yaygın olarak kullanılan bitki türleri:... 33 3.3. Suni Organik (Sentetik) Boyalar... 35 3.4. İnorganik Boyalar... 36 3.5. İpek Boyama... 36 1

3.5.1.İpek boyamada kullanılan araç gereçler... 36 3.5.2. İpek Boyama... 38 3.5.3.Mordanlama yöntemleri ile renklerin elde edilişi... 38 3.6.Doğal Boyalar İle İpek Boyama... 39 3.6.1.Palamut ile boyama... 39 3.6.2.Kök Boya İle Boyama... 40 3.6.3. Suni Organik (Sentetik) Boyalar İle İpek Boyama... 41 3.7. Kurutma Şekilleri... 42 3.7.1. Haslık... 42 UYGULAMA FAALİYETİ... 43 ÖLÇME DEĞERLENDİRME... 47 MODÜL DEĞERLENDİRME... 50 CEVAP ANAHTARI... 54 KAYNAKÇA... 56 2

AÇIKLAMALAR AÇIKLAMALAR KOD 215ESB646 ALAN El Sanatları Ve Teknolojisi DAL/MESLEK El Dokumacısı MODÜLÜN ADI İpek Boyama MODÜLÜN TANIMI Bu modül ipek ile ilgili temel bilgiler ve ipek boyamayı anlatan öğrenme faaliyetidir. SÜRE 40/32 ÖN KOŞUL YETERLİK MODÜLÜN AMACI Boya Hazırlama modülünü almış olmak. Modül sonunda öğrenci ipek boyama yapabilecektir. Genel Amaç Öğrenci, bu modül ile uygun ortam ve araç-gereç hazırlandığında ipek iplik boyama ve mordanlama işlemini yapabileceksiniz Amaçlar 1. Tekniğe uygun ipek böceğinin oluşumu ve iplik haline getirme işlemini yapabileceksiniz. 2. Tekniğe uygun mordanlama işlemini yapabileceksiniz. 3. Tekniğe uygun ipek boyama maddelerini ve ipek boyama işlemini yapabileceksiniz. EĞİTİM ÖĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÖLÇME DEĞERLENDİRME Ortam: Aydınlık temiz ortam Donanım: Mordan maddeleri, su, kazan, ateş, süzgeç, iplik, boya. Modülün içinde yer alan, her faaliyetten sonra verilen ölçme araçları ile kazandığınız bilgileri ölçerek kendi kendinizi değerlendireceksiniz. Öğretmen, modülün sonunda, size ölçme aracı ( test, çoktan seçmeli, doğru-yanlış, v.b ) kullanarak modül uygulamaları ile kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek değerlendirecektir. 3

GİRİŞ GİRİŞ Sevgili öğrenci; İpek, şıklığın, zarafetin en vazgeçilmez doğal hammaddelerinden biridir. Değişik dokuma teknikleri ile ürün haline dönüştürülen ipek; aksesuardan iç giyime kadar birçok alanda tercih edilmektedir. Yurdumuzda ipekböcekçiliği 1500 yıllık bir geçmişe sahiptir. Son yıllarda suni ipeğin üretilmesi ile önemini kaybetmiştir. İpeğin bir ürüne dönüştürülebilmesi için, çok fazla emek ve zaman gerektiğinden oldukça pahalı sayılabilecek bir değere sahiptir. Çok emek gerektirmesinden dolayı da birçok üründe doğal ipek kullanılamamaktadır. Geçmişten günümüze diğer tüm hammaddelerde olduğu gibi renkler insanların iç dünyalarını yansıtmış, daha estetik ve canlı yaşantıya kapılarını açmıştır. Bu yüzden doğal renginde kullanmak yerine renk verme yöntemleri keşfedilmiştir. İlk başlarda çeşitli bitkilerin köklerinden, yapraklarından, çiçeklerinden faydalanılarak değişik renkler ortaya çıkarılmıştır. Zamanla doğal boyaların renklerinin sabitlenmesi, istenilen rengin tam olarak tutturulamaması, teknolojinin gelişmesiyle beraber alternatif olarak ortaya çıkarılan sentetik boyaların kullanımını yaygınlaştırmıştır. Günümüzde ise, sentetik boyaların özellikle giyim sektöründe bilinçsizce kullanılmasının insan sağlığına zarar verdiği araştırmalar sonucu ortaya çıkarılmış ve doğal boyalar tekrar önem kazanmıştır. İpek, boyama çalışmalarında çok emek gerektirmeyen bir liftir. Boyama için çile halinde olması ve boyanın doğru hazırlanması yeterlidir. Sizler bu modülle ipek hakkında kısaca bilgi sahibi olup, onu boyayabileceksiniz. 4

5

ÖĞRENME FAALİYETİ 1 ÖĞRENME FAALİYETİ 1 AMAÇ Bu faaliyette verilecek bilgiler ve kazandırılacak beceriler doğrultusunda ipek böceğinin oluşumunu ve ipek ile ilgili temel bilgileri öğrenebileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde ipek böceği yetiştiriciliği yapanlar var mı? Araştırınız. İpek böceği yetiştiriciliğinin yaygın olarak yapıldığı illeri araştırınız. İpeğin tarihçesi hakkında bilgi edininiz. İpeğin kullanım alanlarını inceleyiniz. Elde ettiğiniz bilgileri sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız. 1.1.İpek 1. İPEK İLE İLGİLİ TEMEL BİLGİLER İpek böceği larvalarının koza örmek için salgıladıkları parlak ve çok ince tel olup hayvansal liftir. İpek böceğinden elde edilen teller bir araya getirilerek ipek iplikler elde edilir. İpek, kolay boyanabilen, yumuşak ve dayanıklı bir ip olması nedeniyle tarih boyunca çok kıymetli bir dokuma hammaddesi olmuştur. 6

1.2. İpeğin Elde Edilişi İpekböceği(bombyx mori), tırtılından elde edilen kelebeklere verilen genel addır. İpek böceğin erişkini tombul gövdeli ve soluk boz renklidir. İki ya da üç günlük ömrü boyunca uçmaz ve beslenmez. Ancak bu süre erkek ve dişilerin üreyip yeni bir kuşak oluşturmasına yeter. Dişi böceklerin bıraktığı yumurtalar bir sonraki yılın bahar ayına kadar serin yerlerde bekletilerek tohumlar küçük tülbentler içinde delikli mukavva kutulara konur. Kutulara paket adı verilir. Bir pakette ortalama 30.000 tohum bulunur. Baharda beyaz dut ağaçlarında ilk yapraklar görünmeye başladığında tohumlar tahtadan kerevetlere serilir. 19 günlük kuluçka devresi sonunda yumurtalardan tırtıllar çıkar. Bu küçük kurtçukların her birinin boyu 3 mm. kadardır. Tırtılların en iştahlı olduğu bu dönemde üzerlerine günde üç öğün ince kıyılmış dut yaprağı serpilir. Bu devre içinde tırtıllar her gün kendi ağırlıkları kadar yaprak yerler ve büyümeleri de yemeleri gibi hızlı olur. İpekböceği tırtılları o kadar çabuk büyür ki, büyüme süresi içinde dört defa deri değiştirmek zorunda kalır. Buna halk arasında gömlek değiştirme denir. Dördüncü deri değişiminden sonra boyu yaklaşık 8 cm.ye ulaşan tırtıl, en obur dönemini yaşayacak; ipek salgılamaya başladığı andan itibaren iştahı kesilecektir. Koza örebilecek olgunluğa erişen tırtıl kehribar sarısı renk almıştır. Günün birinde başını havaya kaldırıp ileri geri sallayarak kozasını yapmaya elverişli bir dal parçası aramaya başlar. Bu durum askı zamanının geldiğini gösterir. Bu sırada kerevetlere, sapı aşağı, dalcıkları yukarı gelecek şekilde meşe, katırtırnağı, funda dalları yerleştirilir. Bu dalların kuru olması gerekir. İpekböceği bunların üzerine tırmanır; kendini askıya alarak koza örmeye başlar; kendisi koza içinde kalır. Böcekler, yaklaşık bir hafta süresince, dalların üzeri bembeyaz olacak şekilde, kozalarını büyük bir çaba ve titizlikle örerler. Böcek önce kozasının dış kısmını yapar, daha sonra kendi vücudunun etrafını sarmaya koyulur. Sarma işi ilerledikçe hayvan küçülür, küçülür, sonunda kozanın içinde görünmez olur. İpekböceğinin vücudundaki bir çift bezin salgıladığı zamk gibi yapışkan bir sıvı, hayvanın alt dudağındaki meme denilen çok küçük deliklerden iplik halinde dışarı çıkar; havayla temasında donar. İşte ipek budur. İpekböceğinin topu topu iki ay süren kısacık ömründe bize bıraktığı tek bir kozadan yaklaşık 1000 metre uzunluğunda ipek teli elde edilmiş olacaktır. 20.000 ipekböceğinin iki aylık ömürleri süresince tüketecekleri 600 kilo dut yaprağı yaklaşık 40 ağaçtan elde edilecektir. 7

Resim 1.1: ipek böceği tohumu Resim 1.2: ipek böceğinin koza yapımı Resim 1.3: ipek kozaları 1.3.İpek Elyafının Elde Edilişi Kozanın ticari değerinin kaybolmaması için, ipekböceği kelebek haline gelmeden önce sıcak hava veya buhar ile kapalı odalarda bir süre bekleterek böcek öldürülür. Bu kozalar havadar ve kuru ortamlarda saklanarak işleme alınacağı güne kadar bekletilir. Bu yerlere de kozaklık denir. Kozadan kelebek çıktığında o kozanın hiçbir ticari değeri kalmaz. Kozalardan iplik elde edilmek istendiğinde, kozalar kaynamış suya atılır. Kuru haldeki kozalar kısa bir süre sonra yumuşar. Yaklaşık 35 40 kozadan uç alınıp bir arada tutularak çıkrıkta sarılıp, çile haline getirilir. Uç alma işlemi küt süpürgelerle kozaların üzerine hafifçe vurularak gerçekleştirilir. 8

1.4. İpek Lifinin Fiziksel Yapısı ve Özellikleri 1.4.1. Fiziksel Yapısı Ham ipeğin enine orta kısmında, iki ayrı bölüm halinde fibroinden oluşmuş lif kısmı; dışında ise iki bölümü birbirine yapıştıran ve tüm lifi kaplayan yapışkan bir madde olan serisin vardır. Bu madde life sert ve donuk bir görünüm verir. Serisin, sıcak su ile eritilerek uzaklaştırılır. 1.4.2. Fiziksel Özellikleri Nem çekme özelliği çok yüksektir. Islaklık hissi vermeden % 30 a kadar nem çekebilir. Ticarette kuru ağırlığının % 11 i kadar nem kabul edilir. Ham ipek, açık sarı veyakrem rengindedir. Elektrik iletkenliği çok kötüdür. Hayvansal lifler içinde en dayanıklı olanıdır. Koparılmaksızın % 10-25 gerilebilir. Islakken dayanıklılığının % 15 ini kaybeder. Bir kozada lif uzunluğu 1000-3000 metreye kadar olabilir. Bir kozadan koparılmaksızın 600metreye kadar filament çekilebilir. İpek filamentlerinin tuşesi yumuşaktır. Çünkü filamentlerin yüzeyi düzgün ve pürüzsüzdür. İpek elyafının orta derecede bir esnekliği, iyi bir tutum ve mükemmel bir döküm özelliği vardır. Parlak ve hidrofilitesi (su emiciliği) yüksektir. 1.5. İpek Lifinin Kimyasal Yapısı Özellikleri 1.5.1. Kimyasal Yapısı İpek lifi fibroin ve serisinden oluşmuştur. Bunlardan başka su, vaks ve anorganik maddeler de bulunur. İpeğin bileşiminde bulunan maddeler ve yüzdeleri şöyledir: Fibroin % 63 67 Serisin % 22 25 Su % 7 11 Vaks % 0,5 1 Anorganik maddeler % 1 1,7 Fibroin ipeğin ana yapısını oluşturan, suda çözünmeyen bir proteindir. Serisin ise, tüm lifi kaplayan yapışkan bir maddedir. Ham ipekten pişirme yoluyla uzaklaştırılır. Bu pişirme sonucunda ipek, parlak ve yumuşak bir görünüm kazanır. 9

1.5.2. Kimyasal Özellikleri Fibroin, alkol, eter gibi organik çözücülerde çözünmez. Bunun yanında suda da çözünmez. Asitler ipeği yünden daha fazla bozdurur. Kuvvetli asitlerin seyreltik çözeltileri ipekte herhangi bir bozunmaya sebep olmaz. Yüksek sıcaklıklarda ve yüksek konsantrasyonlarda bu etki artar. Seyreltilmiş alkaliler, ipeğin parlaklığını kaybettirir. Bazik çözeltiler soğukta ipek filamentinde şişme meydana getirir. Ayrıca yüksek sıcaklıklarda ve uzun sürede etkileşim ipeği bozdurur. İpek lifi, güneşte uzun süre kaldığında renginde sararma görülür. İpek, ısıya karşı yünden daha duyarlıdır. 1.6. İpekli Mamullere Uygulanan Ön Terbiye İşlemleri Ham ipek ipliği, ipeğin bileşiminde bulunan serisinden dolayı sert, mat ve hidrofob bir karaktere sahiptir. Bu özellikleri ipeğe terbiye işlemlerinde olumsuzluk vereceğinden serisinuzaklaştırma yapılmalıdır. İpek liflerinin ön terbiye işlemlerine geçmeden önce kozadan lifelde etmek için yapılan koza kaynatma (pişirme) işlemine değinilmesi gerekir. 1.6.1. Koza Kaynatma Kozalardan lif uçlarının bulunarak çekilebilmesi için kozaların sıcak su ve buharlaişlem görmesi gerekmektedir ki, bu işleme pişirme veya koza kaynatma adı verilir. Koza kaynatmadan amaç; liflerdeki serisin kısmını yumuşatmak ve bu sırada kozaların içerisininsuyla dolmasını sağlamaktır. 10

Resim 1.4: Koza pişirme işlemi Resim 1.5: ipeğin çıkrıkta sarılması 11

Resim 1.6:Çıkrıkta sarılmış ipek elyafı Resim 1.7: Çile halindeki ipek elyafı 1.6.2. Serisinin Uzaklaştırılması Kozalardan kesiksiz lif halinde çekilen ipek tellerini bir araya getirerek ve belirli bir katlı büküm vererek elde edilen ipek ipliklerine ham ipek veya gege denir. Ham ipekliflerinde fibroinin etrafını saran serisin, ipeğe mat bir görünüm ve gevrek bir tutum verir. Bunedenle ham ipek liflerine serisin uzaklaştırma işlemi uygulanır. Ham ipek % 1 2 lik sabun çözeltilerinde 1 2 saat kaynatılır. Banyo hacmi ipek ağırlığının % 20 25 kadar sabun olacak şekilde hazırlanır. Genellikle zeytinyağı sabunları veya sıcak yeşil sabun çözeltisiyle yapılır. 1.6.3. İpek Liflerinin Ağartılması Yün liflerinde olduğu gibi, ipek liflerinin ağartılması da indirgen veya yükseltgen maddelerle yapılabilir. Fakat genelde serisini uzaklaştırılmış lifler yeterli beyazlığa sahip olduklarından, eğer beyaz olarak kullanılmayacaklar veya açık tonda, canlı nüanslarda boyanmayacaklarsa ağartılmalarına gerek yoktur. Çile haline getirilmiş olan ipekler, sabunlu kaynar suda 1 saat kaynatılır. Kaynatma işleminden sonra ipekler duru su ile durulanır demir veya tahta askılıklara serilerek kurutulur. 12

UYGULAMA FAALİYETİ 1 UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda ipek böceği yumurtası elde ediniz İşlem Basamakları İpek böceklerinin nasıl yetiştirildiğini araştırınız. İpek böceği yetiştiriniz Öneriler İpek böcekçiliği hakkında bilgi toplayınız. İpek böceği yetiştirmek için uygun ortam hazırlayınız. Hijyene dikkat ediniz. Yavru ipek böceğinin yumurtadan çıkışını izleyin. Resim1.1.8. Resim.1.1.8.İpek böceği yumurtası İpek böceği yumurtasını Kuluçka (inficar) odasına konulmadan önce, 3 gün 7 10 C odada bekletiniz. Tohumlar çevre şartları ve ırk özelliğine göre 10 14 gün süreyle 24 26 C deki odada bekletiniz. İpek böceği yetiştiren atölye ve fabrikalardan yardım alabilirsiniz İpek böceği yavrularını dut yaprakları ile besleyin. Resim1.1.9. Resim.1.1.9.Yumurtadan çıkan yavrular Yaprakların temiz ve ilaçsız olmasına dikkat ediniz. 13

Büyümesini izleyin. Beslenmesine dikkat edin.resim1.1.10. Resim.1.1.10.Tırtıl halinde ipek böceği Uygun bir beslemede bir ipekböceği yaklaşık 30 gr dut yaprağı yediği için, sürekli taze yaprak kullanınız. Koza yapımını izleyin. Resim1.1.11. Resim.1.1.11.Koza ören ipek böceği Önce etrafa tutunmayı sağlayan koza pamuğu örüldüğünü, başını S şeklinde hareket ettirerek aralarında hava almayı sağlayan çok küçük delikleri olan, yaklaşık 20 30 kattan oluşan koza örülüşünü inceleyiniz. Kozadan izleyin. Resim1.1.12. çıkmasını Resim.1.1.12.Kozadan kelebek olarak çıkması Ağzından salgıladığı bir sıvı ile genellikle gün doğarken kozayı delerek dışarı çıkar 14

Kelebeklerin eşleşmesini inceleyin. Yumurta yapını izleyin. Bir sonraki döneme tohumlarınızı saklayın. Resim1.1.13. Resim.1.1.13.Kozadan çıkan kelebekler. Birden fazla çiftleşme özelliğine sahip erkek kelebekler dişilerden daha erken çıktığından 7 C sıcaklığında beklemeye alınız. Dişi kelebekler soğukta bekletmeyin, sabah çıkan 250 300 dişi kelebek aynı sayıdaki erkek kelebek ile bir tablaya konularak 24 C ve loş ışıkta 3 saat çiftleştiriniz. Erkekler sonra ayrılarak soğuk bir odaya, dişileri tablalara yerleştirilmiş nişastalı kâğıt üzerine bırakılarak 24 25 C, % 70 nem, havadar, loş ışıklı bir ortamda 24 48 saat süreyle yumurtlamaya bırakınız. Bir kelebek 400 650 yumurta yapar inceleyiniz. DEĞERLENDİRME Yaptığınız işlemler sonunda ham ipek elde edemediyseniz, yeniden deneyerek, İşlemi tekrar edin. 15

UYGULAMA FAALİYETİ 2 Aşağıda ipek böceği kozasından iplik elde ediniz. İşlem Basamakları İpek böceği kozasından ham ipek elde ediniz. Öneriler İpek üretimi yapan küçük atölyelerden faydalınız. Ham ipek yapımı hakkında bilgi toplayınız. Kendinize uygun bir ortam hazırlayınız. Kozaları toplayınız. Kozaları Ayıklayınız. Resim1.2.14. Resim.1.2.14. Kozaların toplanması Toplanmış kozalardan delik olmayanları ve temiz olanları ayıklayınız, temizleyerek gelep işlemine hazırlayınız. Kazanı hazırlayın. Resim.1.2.15. Resim.1.2.15.Kazanın Kurulması Sıcak su kazanlarına kozalar atılarak gelep işlemine başlayınız. 16

Kozalardan lifleri çıkartınız. Resim1.2.16. Resim.1.2.16.Liflerin Ayrılması İplik çekimini ayakta yapınız. Kozalar yaklaşık 50 C suda haşlayarak lifleri yumuşatınız., mekanik olarak fırça/süpürge ile uçları bulunuz,. Ham ipeği oluşturunuz. Resim1.2.17. Resim.1.2.17. Liflerin Birleştirilmesi İstenen kalınlığa uygun olarak 4-7 koza lifi birlikte sararak ham ipeği oluşturunuz. 17

Çıkan ipeği yıkayınız. Kurutunuz. Resim1.2.18. Resim.1.2.18.Ham ipek İplere asarak kurutabilirsiniz. İplikleri çile haline getiriniz. Resim1.2.19. Resim.1.2.19.Kurutulan İplikler Çile Haline Getirilmesi: Kumaşın tam kalınlığında olması için haşlanmanın, boyamanın ve bükümün hasarsız ve doğru olmasına dikkat ediniz. DEĞERLENDİRME Yaptığınız işlemler sonunda ham ipek elde edemediyseniz, yeniden deneyerek, İşlemi tekrar edin. 18

ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıda boşlukları doldurmalı soruları yapınız. 1. ipek.. bir liftir. 2. ipek lifleri la sarılarak çile haline getirilir. 3. ipek böceği,.. ile beslenir. 4. İpekböceğinin vücudundaki bir çift bezin salgıladığı yapışkan maddeye denir. 5. ipekböceğinin bıraktığı tek bir kozadan yaklaşık metre uzunluğunda ipek teli elde edilir. 6. İpekten zamk çıkarmak için en uygun sabun sabundur. 7. Serisin maddesi life ve bir görünüm verir. 8.... ipeğin ana yapısını oluşturan, suda çözünmeyen bir proteindir. 9. Kozalardan lif uçlarının bulunarak çekilebilmesi için kozaların sıcak su ve buharla 10. işlem görmesi gerekmektedir bu işleme. Veya. adı verilir. 11. Ham ipek % 1 2 lik. çözeltilerinde 1 2 saat kaynatılarak maddesinden uzaklaştırılır. 19

ÖĞRENME FAALİYETİ 2 ÖĞRENME FAALİYETİ 2 AMAÇ Bu faaliyette verilecek bilgiler ve kazandırılacak beceriler doğrultusunda, ipek boyamada kullanılan boyar maddeler hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde var olan boya atölyelerini geziniz. Çevrenizde boyamada kullanılan boyaları araştırınız. Boyaların özelliklerini tespit ediniz. Elde ettiğiniz bilgileri rapor hâline getirip sınıf içinde arkadaşlarınızla paylaşınız. 2. MORDANLAMA 2.1. Mordanlama da Kullanılan Maddeler Bitki boyacılığında renkleri sabitleme maddesi olarak kullanılan ve değişik renkler elde etmeye yarayan yardımcı maddelere mordan denir. Mordanlama, belli miktarda mordan maddesinin boyanacak olan mamule boyamadan önce, boyamadan sonra veya boyama esnasında dahil edilmesi ile yapılır. Bazen bu işlemde birden fazla mordan kullanılabilir. Mordan maddeler liflerin emme kabiliyetini arttırarak boyanın lifler üzerinde tutunmasını sağlar. İpek boyamada yaygın olarak kullanılan mordan maddeleri şap, soda, sodyum sülfat, sodyum karbonat, bakır sülfat, alüminyum sülfat, çeşitli metal oksitleri gibi maddelerdir. Bu maddeler aynı zamanda boyanın renk tonlarına da etki eder. Farklı olarak mazı, demir sülfat, krom şapı, tanen, bakır sülfat, sumak, hamur, tuz, sirke, limon asidi, tezek külü, yoğurt suyu, sütleğen suyu gibi diğer yardımcı maddeler de kullanılır. 20

Boyamada kullanılan mordanın miktarı, rengi etkileyen önemli bir faktördür. Özelliklesaçıkıbrıs miktarı iyi ayarlanmalıdır, renk üzerindeki etkisi farklı olur. Saçıkıbrıs az kullanılırsa bazı boyar maddeler ile zeytin yeşili, bazıları ile mor, bazıları ile gri renk eldeedilir. Miktar çok olursa hemen her renk ile siyah renk elde edilir. 2.1.1.Şap ( KAl (SO4)2 12H2O) Boyacılıkta en çok ve yaygın olarak kullanılan mordan maddesidir. Kolayca bulunabilmesi kullanım oranını arttırmıştır. İçinde yabancı madde bulunmaz sodaya benzer, renksiz kristaller halindedir. Mordanlamada kilo başına 150-250 gr kullanılır. Ürün fazla bekletildiğinde sertleşme meydana gelir. Resim 1.1: Şap 2.1.2.Göztaşı (Bakır iki sülfat - 5 mol su) CuSO4.5H2O Bazı göz, deri ve bitki hastalıklarında ve bağcılıkta kullanılan ve kimyadabakır sülfat denilen zehirli bir tuzdur. Kimyasal adı bakır 2 sülfat olan göztaşı, tarımda bitkilerin ilaçlanmasında kullanıldığından her yerde kolayca bulunur. Bir çok boyar madde ile kahverengi yeşil, bazıları ile de ilginç olmayan koyu renkler verir. İkinci mordan olarak yeşil renklerin elde edilmesinde kullanılır. Bakır tuzları ışığa karşı haslık sağlar. 21

Resim 1.2: Göztaşı (Bakır2 Sülfat) 2.1.3.Saçıkıbrıs (Demir iki sülfat - 7 mol su) FeSO4.7H2O Anadolu da taş kara boya adıyla bilinmektedir. Saçıkıbrıs bütün boyarmaddelerden en koyu renklerin ve siyahların elde edilmesinde kullanılır. Boyanacak ipeğin kilosu başına 150 gr kadar konur. Daha fazla kullanılırsa uzun zaman sonra çürümeye sebep olur. Resim 1.3: Saçıkıbrıs 2.1.4.Krem tartar (Potasyum asit tartarat) KHC4H4O6) Mordanla ipek elyafı arasındaki bağın kurulmasını kolaylaştırarak boyarmaddenin lifler üzerine daha iyi çekilmesini sağlar. Renklere parlaklık ve netlik verir 22

2.1.5.Sodyum Sülfat Resim 1.4: Krem Tartar Sodyum sülfat nötr bir tuzdur ve doğal kaynaklardan (göl ve deniz suları), tabii minerallerden, yeraltından ve kimyasal proseslerden yan ürün olarak üretilmektedir. Anhidr sodyum sülfat beyaz kristal yapıda, kristal sodyum sülfat, şeffaf kristaller şeklindedir. Resim 1.5: Sodyum Sülfat 2.1.6.Krom: (Potasyum bi kromat) K2Cr2O7 İpek elyaf boyamada şapa oranla daha koyu renkler verir. Kromla sarı boyarmaddelerden hardal renkleri, bazen de koyu pastel yeşiller elde edilir. Kullanma oranı ipeğin kilosu başına 25 30 gramdır. Fazla oranda kullanıldığında ürünü ve boyayı olumsuz yönde etkiler. 23

Resim 1.6: Krom 2.1.7.Kalay (Kalay iki klorür) SnCl2 Açık ve parlak renkler verir. 1 kg ipek elyafına 30 gr kullanılır. 2.2. Mordanlama İşlemi Resim 1.7: Kalay Mordanlama 3 şekilde uygulanır Boyama işleminden önce Boyama sırasında Boyama işleminden sonra Bazı bölgelerde boya sırasında mordanlama da yapıldığı görülmüştür. Fakat bazı mordan maddeleri vardır ki, birlikte mordanlama yapmaya uygun değildir. Yaygın olarak kullanılan yöntem ise ipleri önce mordanlama, sonra boyamadır. Mordanlama işlemi ile boya lif üzerinde su ve güneş ışığı ile çıkmayacak hâle gelir. Mordanlar; yün, ipek ve bitkisel liflerin boyanmasında hem rengin haslığını sağlamak hem de boyar maddeden değişik renk tonları elde etmek için kullanılmaktadır. Mordan özelliği olan kimyasal maddelerin her birinin aynı boyarmadde ile birbirinden farklı renk verme özelliği vardır. Bu özellikte bitkisel boyaları suni boyalardan ayıran önemli bir özelliktir. 24

Bitkisel boyaları kimya bilgisi olmayan herhangi bir kişi de hazırlayabilir. Bir boya bitkisinden değişik mordan maddeleri kullanarak 18 e yakın renk elde edilebilir. Açık ve koyu tonları da elde etmek mümkündür. 2.2.1.Şap İle Mordanlama Gerekli malzemeler: 500 gr ipek (çile halde) 100 gr şap 20 litre su Şap, bir kapta ılık su içinde eritilerek mordanlama yapılacak kaba ilave edilir. Çile haldeki ipek bükümünden açılarak karşılıklı kenarlarından dağılmayı engellecek şekilde çok sıkı olmadan bağlanır. 1-2 saat önceden yumuşak suyla ıslatılarak mordanlama yapılacak kaba konur. 1 saat süreyle hafif ateşte İpleri sürekli alt üst etmek ve her yerinin eşit şekilde mordan maddesi ile ıslatmak gerekir. Sonra ateş söndürülüp kendi hâlinde soğuması sağlanır. Sonra çıkarılıp yıkanır : hemen boyama kazanına alınır yada kurutularak daha sonra kullanılır. 2.2.1.1.Şap ile mordanlanan ipek iplerini krem tartarla boyamaya hazırlama. Gerekli malzemeler: 500 gr ipek (çile halde) 100 gr şap 20 litre su 25gr krem tartar 20 litre su Şap ile mordanlanan elyaf boyamaya alındıktan sonra krem tartar eritilerek ilave edilir. Krem tartar boyanın ipler üzerine çekilmesini sağlar. 2.2.2.Kromatlarla Mordanlama Gerekli malzemeler: 500gr ipek (çile halde) 15 gr (%3 oranında) krom 20 litre su Krom, soğuk su içinde çözülür. Önceden ıslatılmış ipek çileleri mordan banyosu içine bırakılır. Su 1 saatte kaynayacak şekilde ateş ayarlanır. İpek çileleri sık sık altüst edilerek çevrilir. Mordanlama sırasında kap kapalı tutulmalıdır. Kendi suyu içinde soğumaya bırakılan ipek çileleri soğuyunca durulanır ve boya işlemine geçilir. 25

2.2.3.Saçıkıbrıs İle Mordanlama Saçıkıbrıs: Koyu renkler elde etmek için kullanılan sentetik bir boya. Saçıkıbrıs ile mordanlama 2 şekilde yapılır. 1 yöntem Gerekli malzemeler: 500gr ipek (çile halde) 15 25 gr saçıkıbrıs 20 litre su Saçı kıbrıs, bir kapta ılık su içinde eritilerek mordanlama yapılacak kaba ilave edilir. Çile haldeki ipek,1 2 saat önceden yumuşak suyla ıslatılarak mordanlama yapılacak kaba konur. 1 saat süreyle hafif ateşte kaynatılır. Sonra ateş söndürülüp kendi hâlinde soğuması sağlanır. çıkarılıp yıkanır hemen boyama kazanına alınır yada kurutularak daha sonra kullanılır. 2. yöntem Gerekli malzemeler: 500gr ipek (çile halde) 15 25 gr saçıkıbrıs 20 litre su 25gr (% 2,5 oranında) krem tartar 20 litre su Saçı Kıbrıs ile mordanlanan elyaf boyamaya alındıktan sonra krem tartar eritilerek ilave edilir. Krem tartar boyanın ipler üzerine çekilmesini sağlar. 2.2.4.Göztaşı mordanlama Gerekli malzemeler: 500gr ipek (çile halde) 15 gr (%1,5 oranında) göztaşı 20 litre su Göztaşı kolay çözülen bir madde olduğu için suda çözünür. Mordanlama şapla mordanlamanın aynısıdır. Bakınız şapla mordanlama. Dikkat: Tüm kimyasallar kullanılırken dikkatli olmalı; deri, göz ve solunum yolları korunmalıdır. Temas eden yerler bol su ile yıkanmalıdır Saklama: Serin ve kuru ortamda depolanmalı, güneş ışığından ve ısı kaynaklarından uzak tutulmalıdır. 26

2.2.5.Mazı mordanlama Mazı Türkiye de çok kullanılan bir mordan maddesidir. Mazı denilen bitkinin meyvesidir. Yuvarlak ve küçüktür, ak mazı, kara mazı diye ikiye ayrılır. Mazı da tanen vardır ve saf olarak elde edilir, beyaz renklidir. Ancak tanen zamanla esmerleşmekte ve okzalit asit kullanılarak tekrar açılmaktadır. Tanen miktarı çok olunca 15-20 yıl sonra iplerde çürüme oluşur. Tanen maddesinin çabuk çürümemesi için salisilik asit (limon suyu vb.) kullanılmalıdır. Mazı, sumak yaprakları, nar kabuğu demir veya demir bileşikleri ile reaksiyona girmeleri sonucunda, kaynatıldığında kahverengi, veya siyaha dönüşür. Toplananmeyveler, güneşte kurutulur. Öğütülerek kullanılır. Mazı meyvesinde boyar madde tannikasit ve ellagik asittir. Meyvenin tanen miktarı, elde edildiği ağacın tipine, yetişme şartlarına, meyvenin olgunluğuna, kullanılan tespit işlemine göre değişir. Olgun olmayan meyveler, olgun olanlardan daha fazla tanen ihtiva ederler. Mazı dan elde edilen toz suya katılıp kaynatılır. Mordan maddesi elde edilir. Resim 1.8: Mazı NOT: Mordanlama işlemi mordan maddesinin özelliğine göre boyamadan önce veya sonra yapılabilir. 27

UYGULAMA FAALİYETİ UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda mordanlama işlemini yapınız. İşlem Basamakları Uygun çalışma ortamı hazırlayınız. Gerekli güvenlik tedbirlerini alınız. Eldiven, önlük giyiniz. 500 gr elde çile halde boyanmamış ipek elyafı hazırlayınız. Şap ile mordanlamak için şap maddesi alınız. İp ile mordan maddesinin oranını ayarlayınız. Geniş bir tencere ya da kazan hazırlayınız. İpleri ılık suda ıslatınız. İpleri ıslatma suyundan çıkartınız. Kazanı ve suyu hazırlayınız ocağın üzerine yerleştiriniz Kazana 20 lt su koyup 125 gr şapı içine atınız. İpleri içine atarak 1 saat süreyle şaplı suda kaynamasını sağlayınız. Öneriler Atölye, kazan, ocak, leğen, maşa, uzun sopa (ipleri çevirmek için), asmak için çamaşır ipi hazırlayınız. Kimyasalları koklamamak için maske kullanınız. İplerin düzgün ve temiz olmasına özen gösteriniz. İpleri çile halinde hazırlayınız. 500 gr ipek elyafı için 100 gr şap ve 20 litre su gerektiğini unutmayınız. Daha az oranda boyama yapılacaksa verilen ölçüye uygun oranlama yapınız. İplerin rahat çevrilebilmesi ve her yerinin eşit derecede ıslanması için geniş ısıya dayanıklı kazan temin ediniz. İpleri, mordan (sabitleyici madde) maddesini iyi alabilmesi için 1-2 saat ılık suda ıslatınız. Çile haldeki ipeği sudan çıkararak düzgün şekilde asarak suyunu süzdürünüz. Kazana 20 lt su koyup 125 gr şapı içine atınız. Ateşi yakarak suyun 1 saat içinde kaynamasını sağlayınız. Ateşin harı ne çok hızlı nede çok yavaş olmalıdır. Mordanlı su içinde ipleri tahta sopa ile sık sık çevirerek her yerinin eşit derecede mordan maddesi ile ıslanmasını sağlayınız. Ocağı kapatınız İpler kazanın içinde, kendi hâlinde soğumasını bekleyiniz. 28

Ertesi gün ipleri şaplı sudan alarak durulayınız Kurutma işlemini gölge ve havadar bir yerde yapınız Şap maddesinin boyayı iplerin üzerine çekme özelliği olduğunu unutmayınız. İpleri süzdürünüz ve hemen boya banyosuna almayacaksanız yumuşak (kireçsiz) su ile durulayıp kurutup kaldırınız. Hemen boya banyosuna alacaksanız iplerin sularını sızdırıp durulayıp boya banyosuna atabilirsiniz. Fazla durulama yaparak mordan maddesini etkisiz hâle getirmeyiniz 29

ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Bu faaliyet kapsamında kazandığınız bilgileri aşağıdaki soruları boşluk doldurma şeklinde cevaplayınız. 1. Bitkisel boyamacılıkta renkleri sabitleme maddesi olarak kullanılan yardımcı maddelere denir. 2. Mordanlama yapmada en yaygın olarak kullanılan mordan maddesi tır. 3. ipek elyafı boyanmadan önce -.saat süreyle suda ıslatılır 4. Şap, boyaların lif üzerinde.sağlar. 5. Renklere parlaklık ve netlik sağlayan madde... dır. 6. Boyar maddelerden en koyu renklerin ve siyahların elde edilmesinde kullanılan mordan 7. maddesi.tır. 8. boyarmaddelerden yeşil renklerin elde edilmesinde.. kullanılır. 9. Şap ile mordanlama yaparken 500 gr ipek ipliğine.gr şap, litre su kullanılmalıdır. 30

KONTROL LİSTESİ Bu faaliyet kapsamında aşağıda listelenen davranışlardan kazandığınız becerileri Evet ve Hayır kutucuklarına (X) işareti koyarak kontrol ediniz. Mordanlama ile ilgili yapmış olduğunuz uygulama faaliyetindeki çalışmaları tekrar ederek, değerlendirme ölçütüne göre kendiniz veya arkadaşınızla değişerek değerlendiriniz Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır 1. Uygun çalışma ortamı hazırladınız mı? 2. Gerekli güvenlik tedbirlerini aldınız mı? 3. 500 gr çile halde boyanmamış ipek ipliği hazırladınız mı? 4. Şap ile mordanlama yapmak için şap maddesi aldınız mı? 5. İp ile mordan maddesinin oranını ayarladınız mı? 6. İşleminizi rahat yapabilmek için geniş bir tencere ayarladınız mı? 7. İpleri ılık suda ıslatarak beklettiniz mi? 8. İp çilelerini ıslatma suyundan çıkartıp süzdürdünüz mü? 9. Su miktarını kontrol ederek ocağı yaktınız mı? 10. Ocağı kapatarak iplerin suyun içinde kendi hâlinde soğumasını sağladınız mı? 11. Bir gece bekleterek ipleri sudan çıkartıp suyunu sıkıp duruladınız mı? DEĞERLENDİRME Değerlendirme sonunda Hayır şeklindeki cevaplarınızı bir daha gözden geçiriniz. Kendinizi yeterli görmüyorsanız öğrenme faaliyetini tekrar ediniz. Bütün cevaplarınız Evet ise Ölçme ve Değerlendirme sorularına geçiniz. 31

ÖĞRENME FAALİYETİ 3 ÖĞRENME FAALİYETİ 3 AMAÇ Bu faaliyette verilecek bilgiler ve kazandırılacak beceriler doğrultusunda, ipek boyamada kullanılan boyar maddeleri ve ipek boyama yapabileceksiniz. ARAŞTIRMA Çevrenizde var olan boya atölyelerini geziniz. Çevrenizde boyamada kullanılan boyaları araştırınız. Boyaların özelliklerini tespit ediniz. Çevrenizde boya atölyelerinde kullanılan araç-gereçleri inceleyiniz. Boyama işleminin gerçekleştirilmesindeki işlem basamaklarını gözlemleyiniz. Elde ettiğiniz bilgileri rapor hâline getirip sınıf içinde arkadaşlarınızla paylaşınız. 3. İPEK BOYAMADA KULLANILAN BOYALAR 3.1. Boya Çeşitleri Dokumacılıkta kullanılan elyaf, iplik ve kumaşlara renk vermek, süslemek ve güzel bir görünüm kazandırmak için kullanılan renk veren maddelere boyarmadde denir. Boya yapmanın amacı, dayanıklılığı ve estetikliği arttırmaktır. Boyalar üç gruba ayrılır. 32

3.1.1.Doğal boyalar Bitki, hayvan ve topraktan elde edilen boyalardır. Doğal boyar maddeler doğal olarak bulunan maddelerden elde edilmektedir. Doğal boyalar 3 e ayrılır: Madensel boyar maddeler Toprak boyalar veya mineral boyar maddeler de denir. Toprak boyalar diğer boyalarla karıştırılarak boyanır. Hayvansal boyar maddeler Hayvansal boyar maddeler kabuklu deniz hayvanları ve böceklerdir. Murex ve purpura gibi kabuklu deniz hayvanları çok kullanılır. Boya bu canlıların salgı bezlerinde bulunur, doğal hâlde soluk sarı renktedir. Güneş ışınlarından etkilenerek foto- kimyasal olay sonucu sarı- yeşil, yeşil, açık kırmızı, koyu kırmızı ve mora dönüşen renkler elde edilir. Meksika ve Qtemala da yaşayan KOKİNELLA isimli böcek türünden de kırmızı renk elde edilir. Boyar madde olarak kullanılan bir böcek türüdür. Cochenillifera isimli bitki üstünde yaşar ve onunla beslenir. Böceğin kanatsız olan dişileri bitkinin yaprakları üzerinde toplanır. Sıcak suda öldürülür. Güneş ışığında ya da fırında kurutulur ve kırmızı renk elde eldir. Bitkisel boyar maddeler Bitkisel boyar maddeler tabiatta var olan çiçek, yaprak, kök, gövde ve sap gibi bölümlerden elde edilir. Renk veren kısımları önceden bilinen bitkiler toplanıp kurutulup boyacılıkta kullanılır. Kullanılan boya maddelerinin azaltılıp çoğaltılması ile açık ve koyu renkler elde edildiği gibi renklerin birbirleriyle karıştırılması sonucu da yeni renkler elde edilebilir. Bitkilerin yetişme yerleri ve toplanma zamanları, boyamada aynı sonucun alınmasını etkiler. 3.2. Bitkisel Boyamada yaygın olarak kullanılan bitki türleri: Palamut: meyveleri kurutulup, küçük parçalara ayrılır. Kahverengi renk elde etmede kullanılır. Ceviz kabuğu: kurutulup küçük parçalara ayrılır. Kahverengi ve siyah renk elde etmede kullanılır. Sarı sumak: gövde ve yapraklarından sarı, portakal ve kahverengi elde edilir. Gelincik: kurşuni renk elde edilir. 33

Haşhaş: çiçeklerinden eflatun renk elde edilir. Cüce ardıç: yapaklarından yeşil renk elde edilir. Doğu çınarı: kabuklarından kırmızı renk elde edilir. Böğürtlen: genç dallarından sarı, haki, siyaha yakın gri, meyvelerinden yeşilimsi kahverengi elde edilir. Adaçayı: yapraklarından ve gövdesinden sarı renk elde edilir. Ebegümeci: yapraklarından yeşil renk elde edilir. Zencefil: sarı ve koyu sarı renk elde edilir. Sütleğen bitkisi: sarı renk elde edilir. Papatya: çiçeklerinden sarı renk elde edilir. Narçiçeği: sarı renk elde edilir. Isırgan otu: taze iken toplanır, yeşil renk elde edilir. Safran: filizî, kahverengi ve neftî, Nar kabuğu: koyu kahverengi ve kanarya sarısı Kekik yaprakları: bej ve gri, Soğan kabukları: krem ve açık kahverengi, Ayva yaprakları: pembe ve bej tonları, Şeftali yaprakları: fıstıkî yeşil Çivit dal ve yaprakları: mavi Fındık yaprakları: kırmızı 34

Sütleğen, zerdeçal, papatya tohumu, çitlembik kökü ve tohumları: Sarı tonları Meşe palamudu ve meyveleri: krem ve kahverengi Resim 3.1: ceviz Resim 3.2: palamut (meşe palamudu) Resim 3.3: Çivit otu 3.3. Suni Organik (Sentetik) Boyalar Maden kömürü katranın damıtılması sonucu oluşan hidrokarbonların aniline çevrilmesi sonucu elde edilir. Anilin esmer renkli bir sıvıdır. Anilin başka maddelerle birleşerek çok değişik renkler elde edilir. Kolay bulunması ve ucuz olması sebebiyle boyacılıkta çok kullanılmaktadır. Ancak çabuk solması ve parlaklığını uzun süre koruyamaması sebebi ile el dokumasında kaliteyi düşürdüğünden çok tercih edilmez. 35

İpek boyamada kullanılan Suni organik boyalar Asit boyalar: Yün, ipek ve hayvansal liflerin boyanmasında birde jütün boyanmasında kullanılır. Bazik boyalar: Pamuk, suni ipek ve diğer bitkisel liflerin boyanmasında (çoğunlukla tanenli mordan üzerine) seyrek olarakta yün ve ipeğin boyanmasında kullanılır. Küp boyalar: Pamuk ve yapay ipeğin boyasında kullanılır. Mordanlı boyalar: Bu gruptaki boyalar lifleri metal oksitleri ve tuzları ile (mordanlar) boyarlar. Mordanlı boyalar pamuğun boyanmasında kullanılmazlar. Yün ve ipeğin boyanmasında bu tip boyalar kullanılmaktadır. Doğal bitkisel boyalar da mordanlı boyalar grubuna girerler. 3.4. İnorganik Boyalar Doğal organik boyalar, doğada bulunan taş, toprak, maden ve bitkilerden boyar madde taşıyanlar bu gruba girer. Doğal hayvansal boyalar grubunda da meşe ve kaktüslerde yaşayan böcek ( cocus ilicis) ile bazı yumuşakçalardan elde edilen boyalar yer alır. Renk çeşitliliği ve kolay bulunurluğu nedeniyle bitkilerden elde edilen boyalar daha fazla kullanılmaktadır. Bitkisel boyacılık dokumanın varoluşundan bu yana devam etmektedir. Türk el dokumacılığında bitkisel boyama çok eski zamanlardan beri kullanılmaktadır ve en etkili yöntem olarak da bilinir. Orta çağda dünya üzerindeki bitkisel boya ihtiyacını 2/3 nü ülkemiz karşılamış, ülkemiz için iyi bir ihraç maddesi olmuştur. Genellikle boyar maddeler bitkilerin çiçek, yaprak, dal, gövde ve kabuklarından elde edilmektedir (Bakınız Boya Hazırlama modülü). 3.5. İpek Boyama 3.5.1.İpek boyamada kullanılan araç gereçler Kazanlar-küvetler İpek boyamada, bakır, çelik ve alüminyum kazanlar kullanılır. Bakır kazanların alüminyum kazanlara oranla maliyetinin yüksek olmasından dolayı alüminyum kazanlar daha çok tercih edilmektedir. Kazanlar, açık havada ve odun ateşinde yapılacak boyama işlemi için daha uygundur. Ancak atölye ortamında ve ocakta yapılacak boyamalar için alüminyum küvetlerin kullanılması ısı tasarrufu ve taşıma kolaylığı sağlar. 36

Kazanlar, bir defada birkaç kilogram ip boyanması gerektiği için geniş ve 40-50 lt su alabilecek kadar büyük olmalıdır. Taşınmasının kolay olması için kenarlarında kulpları bulunmalıdır. Kazanlar kapaklı olmalı, çünkü kaynama sırasında boya banyosu buharlaşıp uçmamalıdır. Süzgeç: Boyama işleminden sonra ipleri sudan çıkartarak suyunu süzdürmek için kullanılır. Süzgeç kullanılmıyorsa büyük taşların üzerine koyarak da süzme işlemi yapılır. Maşa:Boya banyosunun veya sabunlu suyun içinden ipleri tutup çıkartmak için kullanılır. Tahta veya demir çubuklar(oklava olabilir):boyanmakta olan iplerin karıştırılmasında kullanılır. Yüzeyinin düzgün olması nemlidir. Durulama kapları: Alüminyum ya da plastik olanları tercih edilebilir. Boya işleminden sonra iplerin duru soğuk su ile yıkanmasında kullanılır. Kurutma askıları: Tahta ya da demirden yapılmış, karşılıklı iki destek üzerine oturtulmuş çubuklardır. Boyanıp durulanan çile halindeki ipeğin üzerine asılıp kurutulmasını için kullanılır. Resim 3.4: Demir Askılıklar 37

3.5.2. İpek Boyama Boyama işleminin kusursuz olabilmesi için boyadan başka üç çeşit madde kullanılır. Mordanlar: Liflerin emme kabiliyetini arttıran, boyanın lifler üzerinde tutunmasını sağlayan şap, soda, sodyum sülfat, sodyum karbonat, bakır sülfat, alüminyum sülfat gibi maddelerdir. Bunlar aynı zamanda boyaların tonlarına da etkiederler. Eritkenler : Boyaların, içlerinde eridiği maddelerdir.özellikle suda eriyen boyalar için suyun kireçsiz ve demirsiz olması gerekir. Yardımcı maddeler : Boyanın parlak ve dayanıklı olması için kullanılan asit, baz ve tuzlardır. 3.5.3.Mordanlama yöntemleri ile renklerin elde edilişi Sarılar Saçıkıbrısla mordanlanmış 50gr ipek ve 75gr sütleğen bitkisiyle bir saat kaynatıldığında kirli sarı dediğimiz pastel bir renk elde edilmektedir. Şapla mordanlanan 50gr ipek ve 50gr kuru zeytin yaprakları bir saat kaynatıldığında ise limon sarısı elde edilmektedir. 50 gr ısırgan otu yaşken toplanarak, şapla mordanlanmış 50 gr ipekle 1 saat kaynatıldığında ve bir gece aynı suda bırakıldığında elde edilen renk sarı pasteldir. Bunlardan başka fındık yapraklarının kurusundan, vişne ağacı yapraklarından, narçiçeklerinden, ada çayı, kuru soğan ve saman çöplerinden de sarı rengin çeşitli tonları elde edilebilmektedir. Kırmızılar İpek boyanmadan önce şapla mordan yapılır. 1 kg iplik, %8 oranında şap, %95 oranında tartarik asit (kremtartar) suda eritilir ve ipek bu sıvı ile 1,5-2 saat kaynatılır. Diğer taraftan kök boyadan belli bir miktar hazırlanır. Hangi koyulukta kırmızı isteniyorsa ona göre bir ayarlama yapılmalıdır. Daha parlak kırmızılar için ise sönmüş kirece ihtiyaç duyulur. Boyanacak iplikler, öncelikle yarım saat kadar bu sıvının içerisine bırakılır. Bir saat kaynatıldıktan sonra çıkarılıp kontrol edildiğinde Edirne kırmızısı denilen renge ulaşılmışsa işleme son verilir. Bir gece boyunca kazanda kalan ipek ertesi gün kurutulup yıkandığında, parlak kromatik bir kırmızı elde edilir. Saydığımız bu yöntemler dışında, soğan kabuklarından, kına tozundan ve bitkilerden de kırmızı rengi elde etmek mümkündür. 38

Mavi Bu rengi veren bitki İndigofera Tinctoria denilen ve Doğu Hindistan da yetişen çivit Boyasıdır. Elde edilecek olan renk, bitkinin yapraklarında bulunmaktadır. Türkiye de yetişen bitki ise İsatis Tintoria dır. Çivit boya bitkisi, çiçek açmadan evvel dalları kesilerek, üst üste gelmek suretiyle 45 50 derece sıcaklıktaki suya batırılır. Boya, iki üç saat içinde çıkmaya başlar. Bu sıvı daha sonra başka bir kaba aktarılarak, daha da saflaştırılır. Filtre edilerek mat hâle getirilir. hidrosülfit mordanıyla boya oluşturulur. 3.6.Doğal Boyalar İle İpek Boyama 3.6.1.Palamut ile boyama Boya Bitkisi: Palamut Elde Edilen Renk: Kahverengi Boyama Yöntemi: Direkt boyama Malzemeler: 250 gram çile halindeki ipek, 500 gram palamut 10 lt su, 50 gram kaya tuzu Ocak, Küvet, maşa, süzgeç. İşlem basamakları palamutları kurutup ufalabildiğiniz kadar ufak parçalara ayırınız. Ocak üzerine kazanı yerleştiriniz. İçine 10 lt su koyunuz. Ateşi yakınız. palamutla birlikte çile halindeki ipeği suyun içine bırakıp 2 saat süreyle kaynatınız. Bazı yörelerde suyun kireç oranı ve sertliği rengin kahverengi olarak kalmasına da etken olabilir, unutmayınız. Boyama işlemi bittikten sonra 50 gram gr kaya tuzu ilave ediniz. İpek küvet içinde boyalı ve tuzlu suda 24 saat bekletilir. ipekler kazandan çıkartılır, durulanır, kurutulur. Elde edilen renk koyu kahve siyah arasıdır. Boyar madde ipeğe direkt etki eder. Boyama sırasında değişik mordan maddeler karıştırılırsa değişik renkler elde edilir. Açık, koyu gibi. 39

3.6.2.Kök Boya İle Boyama Boya Bitkisi: Kök boya (rubai tinctoriom) Elde Edilen Renk : Kırmızı Malzemeler 250 gr ipek / 250gr kök boya 250gr ipek için 75 gr şap 10-15 litre su mordanlama için + 10-12 lt su boyama için Ocak Resim 3.5: Kök Boya Resim 3.6: Kök Boya İşlem Basamakları Resim 3.7: Kök Boya Kök boyayı öğüterek toz hâline getiriniz. Toz boyayı bez torba içine koyarak ağzını iyice kapatınız. Kazana 40 lt su koyunuz. Şap ile mordanlanmış ipi kazana atınız. Isı arttıkça boyar madde önce suya geçer ; sonrada ipliğin rengini boyamaya başlar. 40

Su sıcaklığı en fazla 70 oc sıcaklığa yükseltilmelidir. İpleri sık sık alt üst etmek rengin her tarafa eşit dağılımını sağlar. 24 saat süreyle ipler boya kazanında bekletilir. İpler kazandan çıkartılır ve sabunlu su ile yıkanır. Bu yöntemle renk kiremit kırmızısı olur. Rengin parlak olması istenirse amonyak (NH3)100 ml ilave edilerek 20 dakika kaynatılır. Elde edilen renk doymuş ve parlak kırmızı olur. Turuncu renk elde edilmek istenirse 1 kg ipek için 500 gr kök boya+ 500 gr papatya kullanılmalıdır. 3.6.3. Suni Organik (Sentetik) Boyalar İle İpek Boyama Sentetik boyalar, doğal boyalara oranla uygulanışı zahmetsiz ve kolay ulaşılabilen boyalar olup, günümüzde doğal boyaların yerini almıştır. Sentetik Boya hazırlama Malzemeler: 250 gr ipek 75 gram toz boya( tercih edilen renkte) 3,5 lt su, Ocak Küvet, Süzgeç, Tahta çubuk (oklava) Durulama kabı (küvet) Yukarıda verilen malzeme ölçüleri, ihtiyaca göre azaltılıp çoğaltılabilir. İşlem basamakları Çile halindeki ipekleri açınız. Açtığınız ipek çilelerini karşılıklı iki kenarından çok sıkı olmayacak şekilde, dağılmasını engellemek amaçlı bağlayınız. Toz boyayı suda eritip, kaynatınız. Kaynayan boyalı suyun içine boyanacak ipeği atınız. İpeğin her yerinin eşit şekilde boyanabilmesi için tahta çubuk ile ara sıra karıştırınız. Kaynama esnasında suda eksilme meydana gelirse üzerine su ilave ediniz. 2 saat kaynatınız. Boyadan çıkarılan ipeklerin suyu süzülünceye kadar süzgeçte bekletiniz. Süzülme işleminden sonra duru su koyulmuş durulama kabına alınız ve yıkayınız. 41

Duru suda yıkanan ipekleri daha önceden hazırladığınız kurutma askıları ya da kurutma sergenlerinde kurumaya bırakınız. 3.7. Kurutma Şekilleri İpler boyandıktan sonra yumuşak su ile bol suda durulanır ve çileler halinde asılarak kurutulur. Açık havada ve gölgelik bir alanda kurutulması renklerin özelliğini yitirmemesi açısından önemlidir. Masa şeklinde hazırlanmış demir iskelet üzerine yerleştirilen demir askılıklarda kurutulabileceği gibi gerilen kalın ipler üzerine serilerek kurutulabilir. 3.7.1. Haslık Çeşitli boyar maddelerden elde edilen bir rengin, fiziki ve kimyevi etkilere karşı göstermiş olduğu direncin derece olarak ifade edilişine haslık denir. Doğal boyaların güneşe, suya, asitlere, bazlara, tere, ütüye, sürtünmeye, ağartmaya, kükürde karşı dayanıklılığı haslıkdeneylerinde ölçülür. Işık haslığı testi Yıkama Haslığı Asit Haslığı Ütü haslığı Ter haslığı Kükürt haslığı Ağartma haslığı Sürtünme haslığı (Haslık dereceleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bakınız İPLERİ BOYAMA MODÜLÜ) 42

UYGULAMA FAALİYETİ-1 UYGULAMA FAALİYETİ Aşağıda ipek iplik boyama işlemini yapınız İşlem Basamakları Uygun çalışma ortamı hazırlayınız Eldiven takınız ve önlük giyiniz. Öneriler Atölye ya da havadar geniş bir alan hazırlayınız. Kimyasalları koklamamak için maske kullanınız. Gerekli güvenlik tedbirlerini alınız. Çilenin dağılmasını engellemek için karşılıklı iki kenarından çok sıkı olmayacak şekilde bağlayınız. Resim 3.8: Çile haldeki ipek Çile bükülü ise boyanın iyi emişmesi için bükümü açınız. 250 gram çile halinde ipek hazırlayınız. 250 gram palamut hazırlayınız. Kullanacağınız malzemeleri hazırlayınız. Ocak üzerine kazanı yerleştiriniz. İçine 10 lt su koyunuz. Ateşi yakınız. Palamutla birlikte çile halindeki ipeği suyun içine bırakıp 2 saat süreyle kaynatınız. Boya özelliğini net olarak verebilmesi için bitkileri küçük parçalar halinde kullanınız. 10 lt su Küvet, süzgeç, karıştırma çubuğu, ocak Kazanı sağlam bir yerde oturtunuz. Devrilme riskine karşı güvenlik tedbirlerini alınız. Yanmamaya ve yangın çıkarmamaya özen gösteriniz. Suyun kaynamasını bekleyiniz. Kaynadıktan sonra palamut ve ipeği suya atınız Boyanın her yere eşit dağılabilmesi için sık sık ipleri karıştırınız. Ateşi söndürüp kendi halinde soğumasını sağlayınız. 43

Boyama işlemi bittikten sonra küvete 50 gram gr kaya tuzu ilave ediniz. İpeği boyalı ve tuzlu suda 24 saat bekletiniz. ipeği kazandan çıkartınız, durulayınız ve kurutunuz 24 saat sonra ipleri çıkartıp süzdürünüz; bol su ile durulayınız. Asarak kurutunuz. Elde edilen renk kahverengi olacaktır. İpleri güneş ışığına bırakarak solma testine tabi tutunuz Solma olup olmadığını gözlemleyiniz. İplerin bir bölümünü 5 dakika süre ile sabunlu suda kaynatınız. İpleri kuruttuktan sonra haslık deneylerinden geçiriniz. Solmamışsa renk haslığı tam olmuştur. Durulayıp kurutup yıkanmamış iplerle arasında renk farkı var mı kontrol ediniz.. Temiz ve düzenli çalışmaya özen gösteriniz 44

UYGULAMA FAALİYETİ-2 İşlem Basamakları Uygun çalışma ortamı hazırlayınız. Gerekli güvenlik tedbirlerini alınız. 250 gram çile halinde ipek hazırlayınız. 75 gr sentetik boya (toz halde tercih ediniz) hazırlayınız. Kullanacağınız malzemeleri hazırlayınız. Ocak üzerine küveti yerleştiriniz. İçine 3.5 lt su koyunuz. Ateşi yakınız. Toz boyayı suda eritip, kaynatınız. Öneriler Atölye ya da havadar geniş bir alan. Eldiven takınız ve önlük giyiniz. Kimyasalları koklamamak için maske kullanınız. Çile bükülü ise boyanın iyi emişmesi için bükümü açınız. Çilenin dağılmasını engellemek için karşılıklı iki kenarından çok sıkı olmayacak şekilde bağlayınız. Boya özelliğini net olarak verebilmesi için bitkileri küçük parçalar halinde kullanınız. 3,5 lt su, Ocak, Küvet, Süzgeç, Tahta çubuk (oklava)durulama kabı (küvet) Yanmamaya ve yangın çıkarmamaya özen gösteriniz. Eritme işlemini yaparken karıştırınız Boyanın iyice erimiş olmasına dikkat ediniz. Kaynayan boyalı suyun içine boyanacak ipeği atınız. Resim 3.9: İpeğin Kazanda Boyanması Boyanın eşit dağılabilmesi için sık sık karıştırınız. 45

Kaynama esnasında suda eksilme meydana gelirse üzerine su ilave ediniz. İpliklerin bozulmamasına özen gösteriniz. 2 saat kaynatınız Kaynama işlemi tamamlandıktan sonra ipleri boyadan çıkarınız. İpleri süzgece koyarak boyanın süzülmesini bekleyiniz. Durulama küvetine duru su koyunuz İpleri durulayınız. Kurutma amaçlı hazırlanan bölümlerde ipleri kurutunuz. Resim 3.10: İpeğin Kazandan Çıkarılması İpleri güneş ışığına bırakarak solma testine tabi tutunuz. Solma olup olmadığını gözlemleyiniz. Solmamışsa renk haslığı tam olmuştur. İplerin bir bölümünü 5 dakika süre ile sabunlu suda kaynatınız. Durulayıp kurutup yıkanmamış iplerle arasında renk farkı var mı kontrol ediniz. Renk farkı yoksa yıkama haslığı iyi derecedir. İpleri kullanıma hazır hale getiriniz. İpleri kuruttuktan sonra haslık deneylerinden geçiriniz. Resim 3.11: Boyanmış İpekler 46

ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME DEĞERLENDİRME ÖLÇME SORULARI Aşağıdaki soruları çoktan seçmeli doldurunuz 1. Aşağıdakilerden hangisi doğal boya değildir? A) Organik Boyalar B) İnorganik Boyalar C) Bitkisel Boyalar D) Hayvansal Boyalar 2. Yün, ipek ve hayvansal liflerin boyanmasında birde jütün boyanmasında kullanılan boya aşağıdakilerden hangisidir? A) Bazik boyalar B) Küp boyalar C) Asit boyalar D) Mordanlı Boyalar 3. Aşağıdaki bitkilerin hangileri kahverengi renk elde etmede kullanılır? A) Papatya ve ebegümeci B) Fındık ve kekik yaprakları C) Ayva ve şeftali yaprakları D) Ceviz kabuğu ve palamut 4. Maden kömürü katranın damıtılması sonucu oluşan hidrokarbonların aniline çevrilmesi sonucu elde edilen boyalar aşağıdakilerden hangisidir? A) Doğal boyalar B) Sentetik boyalar C) Madensel boyalar D) Hayvansal boyalar 5. Meksika ve Qtemala da yaşayan KOKİNELLA isimli böcek türünden hangi renk elde edilir? A) Kırmızı B) Kahverengi C) Mavi D) Sarı 6. Boya yapımında kullanılan kazanlar hangi büyüklükte olmalıdır? A) Büyük ve geniş B) Derin ve uzun C) Yayvan ve ensiz D) Küçük kısa 47

7. Liflerin emme kabiliyetini arttıran, boyanın lifler üzerinde tutunmasını sağlayan maddeler aşağıdakilerden hangisidir? A) Eriktenler B) Boyalar C) Mordanlar D) Yardımcı Maddeler 8. Palamut ile ipek boyama için 250gr çile haldeki ipeğe ne kadar palamut gerekir? A) 250 gr B) 300gr C) 750gr D) 500 gr 9. Kök boya ile boyama yapılırken rengin parlak olması için kullanılan madde aşağıdakilerden hangisidir? A) şap B) amonyak C) sodyum D) kremtartar 10. Şapla mordanlama yöntemi ile elde edilecek limon sarısı renk için hangi bitki kullanılır? A) zeytin yaprakları B) sütleğen bitkisi C) ısırgan otu D) narçiçeği Aşağıdaki soruları doğru yanlış olarak cevaplayınız. 1. ( )Çeşitli boyar maddelerden elde edilen bir rengin, fiziki ve kimyevi etkilere karşı göstermiş olduğu direncin derece olarak ifade edilişine haslık denir. 2. ( ) İpler boyandıktan sonra durulamaya gerek yoktur. 3. ( ) Boyanın parlak ve dayanıklı olması için kullanılan asit, baz ve tuzlar yardımcı maddelerdir. 4. ( ) Boyama esnasında ipeğin karıştırılmasına gerek yoktur. 5. ( ) Boyamada mavi renk elde etmek için çivit bitkisi kullanılır. 48