BEŞİNCİ BÖLÜM: İŞLETMENİN FALİYETLERİNE KAYNAK BULMA 1. FİNANS YÖNETİMİ 1.1. Çalışma Sermayesi 1.2. Nakit Bütçesi 1.3. Finans Fon Kaynakları 1.3.1. Satıcı Kredileri 1.3.2. Banka Kredileri 1.3.3. Finansman Bonosu 1.3.4. Factoring 1.3.5. Hisse Senedi 1 1.3.6. Tahviller 1.3.7. Leasing 1.4.Finansal Sistemin Yapısı ve Finansal Piyasaların Yararlanılan Kaynaklar 2 1
BÖLÜM 5: İŞLETMENİN FAALİYETİNE KAYNAK BULMA: FİNANS YÖNETİMİ 1.FİNANSMAN YÖNETİMİ Günlük hayatınızda finans, finansman, finansal yönetim, fon ve sermaye kavramları ile sık sık karşılaşırız. Görünürde birbirlerine çok benzeyen bu kavramları inceleyecek olursak; Finans, kişilerin kurumların ve firmaların faydalanabilecekleri para, fon ve sermayeyi ifade eder. Finansman; para ve sermayenin tedariki anlamında kullanılır. Finansal yönetim, ihtiyaç duyulan fonların uygun şartlarda tedarikini ve bunların etkin yönetilmesi faaliyetlerini kapsar. 3 1.FİNANSMAN YÖNETİMİ Fon, kişilerin veya firmaların yapacakları işlemlerde ihtiyaç duydukları para ve para benzerleridir. Sermaye, firmaların belirli bir amaç için ihtiyaç duydukları ve faaliyetlerine tahsis ettikleri fon (öz sermaye ve borç sermaye) miktarıdır. Finans, bu faliyetlerle ilgilenen bir bilim dalıdır ve amacı işletmenin pazar değerini yükseltmektir. Finans yönetimi, yatırım kararları, finansman kararları ve hem yatırımı hem de finansmanı ilgilendiren üç temel karar türünü içermektedir. 4 2
1.FİNANSMAN YÖNETİMİ Geçmişte, bir işletmenin ihtiyaç duyduğu fon ya da parayı sağlamak ve işletmenin sahip olduğu fonları da kullanması için planlar yapmak ve bu planları üst yönetimin onayına sunmak şeklinde dar bir anlamda tanımlanan finans, bugün bir işletmenin ya da firmanın piyasa değerini artırmaya (maksimize etmeye) yönelik her tür plan ve kararın düğüm noktası olmuştur. Bu tanımlamalardan yola çıkarak amaçları firmanın pazar payını arttırmak olan finans yöneticilerinin ya da finansçıların yapacağı işler çok çeşitlidir ve işletmenin her faaliyeti ile doğrudan ilgilidir. 5 1.FİNANSMAN YÖNETİMİ Finansçıların bu görev ve sorumluluklarını aşağıdaki gibi ana hatları ile özetlemek mümkündür: Üst yönetimin liderliği altında işletmenin diğer birimleri ile işbirliği yaparak işletmenin gelecekte gerçekleştirmeyi amaçladığı hedefleri doğrultusunda uzun vadeli stratejik yatırım planları yapmak ve gerekli yatırım kararlarını almak. Bu stratejik planları ve yatırım kararlarını gerçekleştirmek için gerekli fon ya da kaynak ihtiyacını planlamak. 6 3
1.FİNANSMAN YÖNETİMİ İhtiyaç duyulacak fonların ne kadarının işletmenin iç kaynaklarından ve ne kadarının dış kaynaklardan sağlanacağını belirlemek. Bu çerçevede işletmenin bir bütün halinde uygun görülen optimal sermaye yapısını yani iç ve dış kaynak dengesini saptamak ve gerekli finansman kararlarını almak. 7 1.FİNANSMAN YÖNETİMİ İhtiyaç duyulan fonlardan işletme tarafından sağlanacak fon ya da kaynakların alternatif kullanım alanlarını veya fırsat maliyetlerini belirlemek, dış kaynakların ya da yabancı kaynakların nerelerden, nasıl ve hangi maliyet koşulları ile sağlanacağını (yani alternatif fon kaynaklarını ve maliyetlerini) saptamak ve, İşletmenin sahip olduğu finansal kaynakları, fonları ve nakitleri en uygun şekilde yönetmek, yönlendirmek ve kullanmaktır. 8 4
1.1 Çalışma Sermayesi Bir işletmenin üretim faaliyetlerini her hangi bir aksama olmadan düzgün bir biçimde sürdürebilmesi, ancak yeteri kadar bir çalışma sermayesine sahip olması ile mümkündür. En genel anlamı ile çalışma sermayesi, bir işletmenin bir ya da bir yıldan az olan kısa süreli bir hesap döneminde nakde çevrilebilir ekonomik değerlere bağladığı sermaye miktarını ifade eder. Çalışma sermayesi yetersizliği bir işletmenin tam kapasite ile çalışmasını ve düzenli bir biçimde üretimde bulunmasını engellediği gibi, müşteri istek ve siparişlerinin istenilen biçimde karşılanmasını engelleyerek istenilen satış düzeyine ulaşmasını da engeller. 9 1.1 Çalışma Sermayesi Çalışma sermayesi yönetimi çeşitli nedenlerle finansal yönetimin en önemli konularından biri haline gelmiştir. Bu nedenlerişuşekilde sıralamak mümkündür: Çalışma sermayesi yönetimine ayrılan süre: İşletmelerde yapılan çalışmalar, finans yöneticisinin zamanının büyük bir bölümünü paranın günlük akışıyla ilgilenerek geçirdiğini ortaya koymaktadır. Hammadde, mamul ve yarı mamul alımı, kredi verilmesi veya alınması gibi günlük işlemler çalışma sermayesi yönetiminin önemini arttırmaktadır. 10 5
1.1 Çalışma Sermayesi Dönen varlıklara yapılan yatırım tutarı: Faaliyet konusuna göre değişmekle birlikte işletmelerin toplam varlıkları içinde döner varlıkların payı önemli tutarlara ulaşmaktadır. Üretim işletmelerinde genellikle toplam varlıkların yaklaşık %50 si, toptan ve perakende ticaretle uğraşan işletmelerde ise yaklaşık %70 i döner varlıklardan oluşmaktadır. İşletmenin iş hacmiyle çalışma sermayesi arasındaki ilişki: Bir işletmenin satış hacminin artması, çalışma sermayesinde de aynı yönde artışa neden olacaktır. Satışların büyümesi işletmenin hammadde alışlarında, stoklarında, alacaklarında nakit ve benzerlerinde de büyümeye neden olacaktır. 11 1.1 Çalışma Sermayesi Çalışma sermayesi ile işletmenin kârlılığı arasındaki ilişki: İşletmeler çalışma sermayesi tutarını belirlerken kârlılık ve risk faktörlerini dengelemek durumundadırlar. Çalışma sermayesi için yatırılan fonların bir fırsat maliyeti vardır. İşletme daha fazla çalışma sermayesine yatırım yaparak likiditeyi yükseltip riski düşürürken, kârlılığını da düşürecektir. Daha fazla paranın tutulması, bu paranın alternatif kullanımından vazgeçilmesine neden olacaktır. Örneğin, bu fazlalığın borç ödemelerinde kullanılmasıyla faiz yükünden kurtulmak mümkündür. Daha fazla stok bulundurma stokların bozulması, modasının geçmesi gibi zararlara neden olabilecektir. Yine alacaklara daha fazla fonun bağlanması,şüpheli alacak tutarını arttıracaktır. 12 6
1.1 Çalışma Sermayesi Diğer taraftan kârlılığı artırmak için çalışma sermayesine daha az yatırım yapıldığında kısa vadeli borçların ödenmeme riskini artıracaktır. Ayrıca yeterli düzeyde çalışma sermayesine sahip olmama, işletmenin tam kapasitede çalışmasını engellediği gibi, üretimde kesintilere de neden olarak kârlılığını olumsuz yönde etkileyecektir. 13 1.1 Çalışma Sermayesi Finans yöneticileri işletmedeki nakit çevirme döngüsünü yakından izlerler. Rekabetin aşırı olduğu sektörlerde faaliyet gösteren işletmeler daha fazla satış yapabilmek için müşterilerine vadeli satış yaparlar, kredi açabilirler. Karmaşık ve çeşitli girdilerle üretim yapan bir işletme stoklara daha fazla yatırım yapmak zorunda kalabilir. Bu gibi durumlarda ticari alacaklar hesabı ve yüksek hammadde stokları, ihtiyaç duyulan nakit miktarını veya diğer bir deyişle işletmenin net çalışma sermayesini azaltabilir. 14 7
1.1 Çalışma Sermayesi Aksine, tekel konumundaki bir işletme veya talebin çok yüksek olduğu, malların avans alınarak satıldığı piyasalarda faaliyet gösteren işletmeler ise daima nakitle çalışırlar ve net çalışma sermayeleri daima yükselir. Nakde çevirme süresi aşağıdaki gibi formüle edilebilir: Nakde çevirme süresi = (stoklama süresi + ticari alacakların vadesi) - ticari borçların vadesi 15 1.1 Çalışma Sermayesi Bu denklemde stoklama dönemi malların ilk stok yatırımı tarihi ile malların satış tarihi arasında geçen süredir. Ticari alacakların vadesi, malların satış tarihiyle müşterilerin işletmeye satış bedelini nakit olarak ödediği tarih arasında geçen süredir. Ticari borçların vadesi, malların stoka giriş tarihi ile işletmenin tedarikçiye malların nakit ödemesini yaptığı tarih arasında geçen süredir. 16 8
1.2 Nakit Bütçesi Nakit bütçesi bir işletmenin gelecekteki bir zaman dönemi içinde nakit giriş ve çıkışlarının tahmini yapılarak gerekli düzenlemelere olanak sağlayan bir planlama faaliyetidir. Genel olarak işletmeler nakit bütçelerini yıllık, aylık ya da bir kaç aylık hazırlamakla birlikte iyi bir nakit yönetimi için bu planları haftalık ve günlük olarakta hazırlamaktadırlar. İyi hazırlanmış bir nakit bütçesiyle, nakit giriş ve çıkışları arasında iyi bir eşgüdüm sağlanabilir. Böylece nakit açığını kapatma ya da nakit fazlalığını değerlendirme yoluna gidilir. 17 1.2 Nakit Bütçesi İşletmenin nakit çıkışı gerektiren başlıca kalemleri; normal faaliyetlerinin gerektirdiği hammadde alışları, ücretler, satış ve reklam giderleri, genel yönetim giderleri gibi harcamalardır. Bunlar ana bütçeleme sistemi içerisinde faaliyetsel bütçelerde, satış bütçesinin hazırlanmasından sonra belirlenir. Bunların yanı sıra borçları, faiz ve anapara taksitleri, tahvillerin itfası, vergi ödemeleri, yatırım harcamaları da nakit çıkışı gerektiren kalemler arasındadır. 18 9
1.2 Nakit Bütçesi Nakit bütçesi; hazırlandığı dönem süresince, nakit girişleri ve nakit çıkışları arasındaki farkı inceler ve nakit girişlerinin fazla olduğu dönemde fon fazlasını, nakit çıkışlarının fazla olduğu dönemde fon açığını gösterir. Bundan başka dönem başı kasa mevcudu ile işletmenin kasasında bulundurmayı istediği minimum kasa mevcudu da dikkate alınır. 19 1.3 Finansal Fon Kaynakları İşletmelerin çeşitli nedenlerle ihtiyaç duyacağı finansman, kaynakları kullanacağı kullanım yerine ve kullanım süresine göre kısa dönemli, orta dönemli ve uzun dönemli olarak farklılık gösterir: 20 10
1.3 Finansal Fon Kaynakları Kısa Dönemli Finansman: İşletmelerin üretimde kullandıkları ham maddeleri, yardımcı maddeleri, yarı mamulleri satın almak ve/veya bazı ödemelerindeki nakit sıkışıklığını gidermek için, ihtiyaç duydukları ve kullanım süresi bir yıldan az olan finansman ihtiyacını ve kaynaklarını ifade eder. Kısa süreli bir finansman (çalışma sermayesi) ihtiyacı ortaya çıktığı zaman, finans yöneticisi gerekli kaynağı ya işletmenin kendi imkanları (öz kaynak ya da öz sermaye) ile finanse edecek ya da dış kaynaklardan (borçla) tedarik edecektir. Eğer borç kullanırsa, mamul ürünlerini ve/veya stoklarını satıp alacaklarını tahsil ederek elde edeceği gelir ile borcunu ödeyecektir. 21 1.3 Finansal Fon Kaynakları Orta Dönemli Finansman: Ülke uygulamalarına göre değişmekle birlikte, kimi zaman 1-3 yıl, kimi zaman da 1-5 yıl arasında değişen bir dönemi kapsayan bu finansman ihtiyacı genel olarak işletmelerin ihtiyacına göre farklılık gösterir. İşletmelerin öz kaynaklarının (öz sermayenin) yanı sıra daha çok dış (borç) kaynaklardan sağladığı orta vadeli finansman ihtiyacı; yeni ürün tasarımı ya da yeni ürün geliştirme, bina ihtiyacını giderme, yeni pazarlara girme, kapasite genişletme, yeni araç-gereç alma gibi orta dönemli ve göreceli olarak fazla büyük olmayan yatırımların gerektirdiği finansmandır. 22 11
1.3 Finansal Fon Kaynakları Uzun Dönemli Finansman: Yeni bir üretim tesisi kurmak, çok büyük çaplı modernizasyon, yenileme ya da kapasite genişletme yatırımlarına girişmek amacı ile ihtiyaç duyulan, etkisi ve kullanım süresi ya da dış kaynaklardan (borçla) temin edilme durumunda vadesi 3-5 yıldan fazla olan finansman (fon) ihtiyacını ifade eder. 23 1.3.1 Satıcı Kredileri Satıcı kredileri, hemen hemen tüm işletmelerin geniş şekilde kullandıkları fon kaynaklarından olup, herhangi bir nakit ödemesi söz konusu olmadan satıcının alıcıya belirli bir ödeme süresi tanıması durumunda oluşur. Alıcı açısından, bu aynı zamanda peşin ödeme iskontosundan vazgeçmek anlamındadır. Satıcı kredileri satıcı işletme açısından, satış artırma çabalarını destekleyici bir nitelik taşımaktadır. Bu kredilerin vadesi, alıcı ve satıcı işletmelerin içinde bulundukları sektörün yapısına bağlı olarak farklılık gösterebilir. 24 12
1.3.1 Satıcı Kredileri Satıcı kredileri açık hesap şeklinde kullandırılabileceği gibi, karşılığında bir borç senedi alınarak da kullandırılabilir. Geri ödenmeme riskini azaltması, gerektiğinde iskonto ettirilerek paraya çevrilebilmesi ve dolaşım yeteneğinden dolayı farklı ticari ilişkilerde kullanılabilmesi, uygulamada ağırlıklı olarak borç senetleri karşılığında bu kredilerin kullanılmasına neden olmaktadır. 25 1.3.2 Banka Kredileri Banka kredileri bir ticari banka tarafından işletmenin nakit ihtiyaçlarını karşılamak üzere verilen en basit ve en yaygın kısa vadeli borç biçimidir. Bu krediler de teminatlı veya teminatsız olabilirler. İşletmelerin geçici ihtiyaçlarını finanse etmek için kullandıkları bazı kredi biçimlerişunlardır: Vadeli krediler, çoğunlukla teminatsız olarak kullandırılan, genellikle 1-3 ay arası sabit bir süre için verilen kredilerdir. Bu tür krediler belirli bir amaç için nadiren finansman ihtiyacı duyan işletmelere, bir kerelik olarak kullandırılan ve kredinin vadesi dolduğunda ödemenin tek bir defada yapıldığı kredilerdir. 26 13
1.3.2 Banka Kredileri Açık Kredi, işletmenin belirlenmiş bir kredi miktarını bankadan ihtiyaç duyduğunda tamamen veya kısmen çekebilmesine olanak veren bir anlaşmadır. İşletme nakit fazlası olduğunda herhangi bir vade beklemeden borcunu geri ödeyebilir. Yani geri ödeme için kredi vadesinin gelmesini beklemeye gerek yoktur. Banka bu tür kredileri istediği zaman iptal etme veya yeniden düzenleme hakkına sahiptir. Döner kredi anlaşması, açık krediye benzer, fakat banka yasal olarak krediyi yenilemekle yükümlüdür. Döner kredi limitleri işletmelerin banka tarafından izin verilen limitlerde ihtiyaç duyduğunda kredi kullanıp geri ödediği hazır düzenlemeler olarak işlev görürler. 27 1.3.3 Finansman Bonosu Finansman bonosu, işletmelerin borçlu sıfatıyla düzenleyip, Sermaye Piyasası Kurulu kaydına aldırarak ihraç ettikleri, emre veya hamiline yazılı menkul kıymet niteliğindeki kıymetli evraktır. İskontolu olarak ihraç edilir ve vadesi 60 günden az 720 günden çok olamaz. Nominal değeri ana para ile faizden oluşan finansman bonosu, alternatiflerine göre daha ucuz fon sağlayabilir. Bankaların kredi faizlerine ek olarak aldıkları komisyonlar ve bulundurulmasını istedikleri mevduat nedeniyle banka kredilerinin maliyeti, finansman bonolarının maliyetinden daha yüksek olmaktadır. Bununla beraber finansman bonosundan ancak tanınmış, itibarı yüksek işletmeler faydalanabilir. Bu niteliklere sahip olmayan işletmelerin bu yolla fon sağlaması zordur. 28 14
1.3.4 Factoring Factoring, mal satan veya hizmet arz eden ticari işletmelerin yurt içine veya yurt dışına yapacakları kredili satışlardan kaynaklanan kısa vadeli senede bağlı alacak haklarının, factor veya factoring şirketi adı verilen finansal kuruluşlar tarafından satın alınması temeline dayanan bir faaliyettir. Kısaca factoring, kredili satış yapan işletmelerin, bu satışlardan doğan alacak haklarının factoring şirketleri tarafından satın alınması esasına dayanan bir finansman yöntemidir. Factoring işlemi sadece kısa vadeli alacaklar için söz konusu olup, bu işlemde vadeler genellikle 30 ila 120 gün arasında değişmekte, bazen vadeler 180 güne kadar uzayabilmektedir. 29 1.3.4 Factoring Alacakların nakite çevrilmesine yönelik bir kredi hizmeti olan factoring bir borç sistemi değildir. Müşteri kurum factoring sisteminden 3şekilde faydalanır: 1. Kurum satıştan likidite elde eder. En önemlisi bu likiditeyi hemen elde etmesidir. 2. Kurum kredi masraflarını karşılamak durumunda değildir. 1. Kurumun durumu konvensiyonel finansman için uygun olmasa bile factoringden faydalanabilirler. 30 15
1.3.4 Factoring Basit bir factoring işlemini şöyle açıklayabiliriz: A işletmesi müşterilerinin borçlu olduğu 200.000 TL tutarında, 2 ay ortalama vadesi olan senet ve çekten oluşan bir ticari alacaklar portföyüne sahiptir. Bu işletme faaliyetlerini finanse etmek için acele nakde ihtiyaç duyduğunda çek ve senetlerini, örneğin 160.000 TL karşılığında (%20 iskonto oranıyla) bir factoring işletmesine satar. Factoring işletmesi vadeleri geldiğinde (2 ay sonunda) 200.000 TL çek ve senedi, esas borçlulardan tahsil eder ve bu işlemden 40.000 TL kâr eder. Borçların vadesinde esas borçlular tarafından ödenmemesi sebebi ile doğacak risk, taraflar arasındaki anlaşmaya göre factoring işletmesinin veya A işletmesinin olabilir. 31 1.3.4 Hisse Senedi Hisse senetleri, anonim ortaklıkların ihraç ettikleri ve anonim ortaklığın sermaye payını temsil eden kıymetli evrak niteliğine sahip menkul kıymetlerdir. Hisse senetleri sadece sermaye şirketi niteliğinde olan anonim şirketler ve anonim şirket statüsünde kurulan diğer şirketler tarafından çıkartılabilir. Ayrıca özel kanunlarla kurulan bazı kuruluşlar da hisse senedi çıkarabilir. Hisse senetleri ile finansman firmaya, hissedarlara sabit bir geri ödeme yapılması zorunluluğu getirmez. Eğer firma kâr elde ederse ve bu kâr firma içerisinde otofinasman olarak ayrılmazsa kâr payı dağıtılır. Borçlarda ise yasal bir yükümlülük olarak faiz ödenmesi gerekir, operasyonel masraflar yükselir, nakit yönetiminde güçlükler yaşanabilir 14. 32 16
1.3.6 Tahviller Anonim şirketlerin ödünç para bulmak için itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine tahvil denir. Tahvil, işletmelerin uzun vadeli fon ihtiyacını karşılarken, tahvillere yatırım yapanlara anapara ve faiz alacağı hakkı verir. Tahvillerin vadesi 2 yıldan az olmamak üzere serbestçe belirlenebilir. Tahvillerin anaparası, vade bitiminde bir defada ödenir. İki yıldan uzun vadeli tahvillerin anaparası, ilk taksiti vadenin başlangıcından itibaren en erken birinci yılın sonuna, son taksiti ise tahvil vadesinin bitim tarihine rastlayacak şekilde yıllık eşit taksitlerle de ödenebilir. Faiz ödemeleri 3 ayda bir, 6 ayda bir veya yılda 1 defada kuponlara bağlı olarak yapılabilir. 33 1.3.7 Leasing Leasing ya da finansal kiralama; herhangi bir yatırım malının, mülkiyeti leasing şirketinde kalmak suretiyle, belirlenen kiralar karşılığında, her türlü kullanım hakkının kiracıya verilmesini ve sözleşmede belirlenen değer üzerinden sözleşme süresi sonunda malın mülkiyetinin leasing firmasından kiracıya geçmesini sağlayan bir finansman yöntemidir. Basit bir ifade ile uzun vadeli bir kira anlaşmasıdır. 34 17
1.3.7 Leasing Firmaların yatırım mallarını satın almak yerine kiralamasını sağlayarak, işletme sermayelerinin diğer ihtiyaçlarının karşılanması için kullanılmasıyla verimliliğinin ve karlılığının arttırmasında önemli rol oynar. Taşınır ve taşınmaz mallar leasing sözleşmesine konu olabilir. Ancak patent hakkı, fikri ve sınaî haklar, bilgisayar yazılımı gibi maddi olmayan ürünler için leasing yapılamamaktadır. 35 Ekonomilerde finansal sistemin temel amacı fon fazlalığı olan kesimlerden fon eksiği olan kesimlere fon (kaynak) transferini sağlamaktır. Bilindiği gibi bir ekonomide bireyler, esnaf ve sanatkârlar, şirketler, kurumlar ve kamu ya da özel çeşitli kuruluşlar pek çok değişik ekonomik uğraş ve faaliyetlerde bulunurlar. Bu uğraş ve faaliyetleri sonucu bazılarının tüketemediği ya da harcayamadığı fazla fonları yani tasarrufları bulunabilir. 36 18
Örneğin bazı kişiler aylık gelirlerinin bir kısmını çeşitli düşüncelerle biriktirirler, bazıları ileride ev almak, araba almak, seyahate çıkmak gibi belirli nedenlerle gelirlerinden tasarruf ederler. Benzer biçimde şirketler ve çeşitli kuruluşlar ekonomik faaliyetleri sonucu kâr ederek fon sahibi olurlar. Böylece ister adına tasarruf, isterse kâr ya da hem tasarruf hem de kâr diyelim, bir ekonomide çeşitli nedenlerle elinde fon fazlası olan bir kesim vardır. 37 Dolayısıyla fona ihtiyacı olan birimlerle fonu talep eden birimlerin buluşmaları gerekmektedir. İşte fon arz edenlerle fon talep edenlerin bir araya geldiği ve karşılıklı değişimin meydana geldiği bu yerlere piyasa denir. Piyasa kavramının üç temel unsuru vardır; bunlar alıcı, satıcı ve alım satıma konu olanşeylerdir. Alıcı, piyasanın talep yönünü oluştururken satıcı da arz yönünü oluşturur. Dolayısıyla piyasadaki alım gücü ile desteklenmiş alış isteğine talep, satış isteğine de arz denir. 38 19
Gelişmiş ekonomilerde çok sayıda piyasa türü vardır. Burada finansal piyasalarla bu piyasayı oluşturan para ve sermaye piyasaları üzerinde durulacaktır. Bir ekonomide fonları talep edenler, fonları arz edenler, bunlar arasında fon akımlarını düzenleyen kurumlar, akımı sağlayan araç ve gereçler, bunları düzenleyen hukuki ve idari kurallardan oluşan yapıya finansal sistem denir. 39 Finansal piyasalar vade açısından yaklaşıldığında para ve sermaye piyasaları olarak sınıflandırılabilir. Kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı para piyasası, orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı sermaye piyasasıdır. Gerçekte böyle bir ayırım yapmak yapay olmaktadır. Çünkü bir taraftan piyasa organizasyonu, diğer taraftan faiz oranları bu iki piyasayı birbirine bağlamaktadır. 40 20
Para piyasası ile sermaye piyasasında faiz oranları farklı olmakla birlikte birbirleriyle sürekli etkileşim halindedir. Sermaye piyasasının en belirgin özelliği piyasanın orta ve uzun vadeli fonlardan oluşmasıdır. Önceleri 3 yıla ya da 5 yıla kadar vadeli kredilere orta, daha uzun vadeli kredilere uzun vadeli denirdi. Böyle bir ayırım sonradan kaldırılarak uzun vade, orta vadeyi de kapsayacak şekilde kullanılmaya başlanmıştır. 41 Finansal piyasalar örgütlenme durumu dikkate alındığında; örgütlenmiş ve örgütlenmemiş finansal piyasalar olarak sınıflandırılabilir: Örgütlenmiş (Organize) Piyasalar: Belirli bir fiziksel mekânı olan, belirli kurallara göre işlemlerin yapılabildiği piyasalardır. Örgütlenmemiş (Organize Olmamış, Tezgaüstü) Piyasalar: Örgütlenmiş piyasalarda olduğu gibi belirli bir mekânda, önceden belirlenmiş kurallara göre işlemlerin yapılmadığı piyasalardır. 42 21
Para ve sermaye piyasaları örgütlenmiş ya da örgütlenmemiş olabilir. Bankalar, örgütlenmiş bir para piyasası kurumlandır. Özellikle ticari bankalar, örgütlenmiş para piyasasının en önemli kurumlandır. Örgütlenmiş para piyasasının temel özelliği bir düzen içinde çalışmak durumunda olmasıdır. Banka sistemi dışında kalan kişi ve kuruluşlar da sık sık işletmelere ya da kişilere fon sunmaktadırlar. Bu piyasalar örgütlenmediği için, denetimi ve gözetimi güç olmaktadır. Örgütlenmemiş para piyasasının en tipik örneği tefeci piyasalarıdır. Para piyasasının yeterli düzeyde gelişmediği ülkelerde bu tür piyasaların ağırlığı artmaktadır. 43 Sermaye piyasaları konusunda yapılan diğer bir sınıflama da menkul değerlerin ihraç durumuna göre yapılan sınıflandırmadır. Bu sınıflandırma birincil ve ikincil piyasalar şeklinde yapılmaktadır: 44 22
Birincil Piyasalar: Menkul kıymetlerin ilk kez alınıp satıldığı piyasalardır. Birincil piyasa, kurumların -özel ya da kamufon sağlamak amacıyla menkul kıymetlerini ilk defa ihraç ettiklerinde fon arz edenlerle karşılaştıkları piyasalardır. Menkul kıymetler ilk defa bu piyasalarda işlem görürler ve ikincil, üçüncül piyasalara transfer edilirler. Ekonomideki menkul kıymet stoklarında artış birincil piyasa işlemlerinde olur. Diğer taraftan işletmelere fon girişi de bu piyasalardan olmaktadır. 45 İkincil Piyasalar: Daha önceden alım-satıma konu olmuş menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. İkincil piyasalar, daha önce çıkarılmış menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasalardır. İkincil piyasaların en önemli kurumlan menkul kıymetler borsaları ve finansal aracı kuruluşlardır. Birincil piyasada bir menkul kıymet bir kez el değiştirirken ikincil piyasadaki alım satımların bir sınırı yoktur. Satış gelirleri ise yatırımcıdan yatırımcıya gider. Dolayısıyla işletmelere fon sağlayan asıl kaynak birincil piyasalardır. Ancak ikincil piyasalardaki alım satım olanakları birincil piyasayı da etkiler, ikincil piyasada satış olanakları kısıtlı olan menkul kıymetin ilk satışının da zor olması doğaldır. 46 23
Finansal piyasaları ödemenin ve teslimin hemen yapılıp yapılmadığına göre spot ve vadeli piyasalar olarak sınıflandırmak mümkündür: Spot Piyasalar: Ödemenin ve teslimin hemen yapıldığı piyasalardır. Ödemenin hemen yapıldığı piyasalar spot piyasalar olarak adlandırılır. Vadeli Piyasalar: Önceden belirlenmiş bir fiyattan, gelecekteki bir zamanda ödemenin ve teslimin yapıldığı piyasalardır. Önceden belirlenmiş bir fiyattan, önceden belirlenmiş bir tarihte teslimin ve ödemenin yapıldığı piyasalar ise vadeli piyasalar denir. 47 Sermaye piyasaları, piyasa ekonomisinin var olduğu kapitalist ekonomilerde sistemin vazgeçilmez bir öğesidir. Bu piyasaların sağlıklı bir biçimde işleyerek ülke ekonomisine gerekli katkıyı sağlayabilmesi için ekonominin sağlıklı ve istikrarlı olmasının rolü büyüktür. Ülkemizde faaliyet gösteren finansal piyasalar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Bkz. Tablo II-5.1. 48 24
TABLO II-5.1: Ülkemizde Faaliyet Gösteren Finansal Piyasalar 49 25