NATHALIE TOCCI TÜRKİYE NİN AVRUPA DAKİ GELECEĞİ
Türkiye nin Avrupa daki Geleceği / Turkey s European Future 2011, New York University Orijinal edisyon İngilizce olarak New York University Press tarafından basılmıştır. New York University Press aracılığıyla Türkiye de yayın hakkı: 2013 İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ Yayıncı ve Matbaa Sertifika No: 10614 Bu kitabın her türlü yayın hakları Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince İnkılâp Kitabevi ne aittir. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının izni alınmaksızın, hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz. Genel yayın yönetmeni Senem Davis Editör Özlem Akcan Yayıma hazırlayan Burcu Bilir Kapak tasarım Zühal Üçüncü Sayfa tasarım Eren Onur ISBN: 978-975-10-3326-0 13 14 15 16 9 8 7 6 5 4 3 2 1 İstanbul, 2013 Baskı ve Cilt İnkılâp Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ. Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No. 8 34196 Yenibosna İstanbul Tel : (0212) 496 11 11 (Pbx) A Kitabevi Yayın Sanayi ve Ticaret AŞ. Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sk. No. 8 34196 Yenibosna İstanbul Tel : (0212) 496 11 11 (Pbx) Faks : (0212) 496 11 12 posta@inkilap.com www.inkilap.com
TÜRKİYE NİN AVRUPA DAKİ GELECEĞİ ABD - AB - Ortadoğu üçgeninde Türkiye nin yeri NATHALIE TOCCI İngilizceden çeviren Neşe Kars Tayanç - Dinç Tayanç A
Nathalie Tocci Uzmanlık alanı Avrupa dış politikası, Türkiye, Kıbrıs, Kafkasya ve Ortadoğu olan yazar, Roma daki Istituto Affari Internationnali nin müdür yardımcısıdır ve aralarında The UE and Conflict Resolution: Promoting Peace in the Backyard ın da yer aldığı birçok kitap yazmıştır. Tocci aynı zamanda Avrupa dış politikası çalışmasıyla 2008 Anna Lindh ödülü kazanmıştır. Prof. Dr. Neşe Kars Tayanç İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Radyo-Televizyon-Sinema bölüm başkanı olarak görevini sürdürmektedir. Alanında çok sayıda kitap, araştırma ve makalesi bulunan çevirmen zaman zaman kitle iletişim ve tarih konularındaki çevirilere de imza atmaktadır. Dinç Tayanç İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi mezunudur. Cumhuriyet gazetesinde yazıişleri müdürlüğü ve köşe yazarlığı görevlerinde bulunmuştur. Otuz yıllık araştırmacı gazeteciliğinin yanı sıra ansiklopedi, tarih, ekonomi, sosyoloji, felsefe alanlarında ve roman dalında çeviriler yapmaktadır.
Kike ye
İÇİNDEKİLER Kısaltmalar... 9 Kronoloji: ABD-Türkiye-AB İlişkileri... 13 Önsöz... 19 1 Üçgenin Karelenmesi: Amerikan Nüfuzunu Kavramak... 21 2 Washington dan Manzara: Amerika daki Tartışmalar ve Çıkar Çevreleri... 59 3 AB nin Kapalı Kapılarının Ardında: Avrupa daki Tartışmalar ve Söz Sahipleri... 97 4 Transatlantik Müzakereler: Amerika nın Türkiye den Taraf Olmasının Doğrudan Rolü...145 5 Avrupa ya Dolaylı Yoldan Nüfuz Etmek: ABD-Türkiye İlişkilerinin Rolü... 191
6 Küresel Etkiler: Türkiye nin Komşularına Yönelik ABD Dış Politikası... 231 7 Çıkarsamalar ve Sonuç: Üçgenin açılımı... 275 Sonsöz: Türkiye ve Arap Baharı: Transatlantik Bakış Açısıyla Türk Dış Politikasının Etkileri... 305 Teşekkür... 313 Notlar... 315 Kaynakça... 337
KISALTMALAR AB ABD ABOTP AET AGİT AGSP AKP AT ATAKA BK BM BMGK BP BTC CDU/CSU Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri AB Ortak Tarım Politikası Avrupa Ekonomik Topluluğu Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı Avrupa Ortak Güvenlik ve Savunma Politikası Adalet ve Kalkınma Partisi Avrupa Topluluğu Atak (Bulgar Milliyetçi Partisi) Birleşik Krallık Birleşmiş Milletler Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi British Petroleum Bakü Tiflis Ceyhan petrol boru hattı Christlich Demokratische Union/Christlich-Soziale Union (Hıristiyan Demokrat Birliği Almanya / Hıristiyan Sosyal Birliği) 9
CENTCOM CHP DTP EUCOM EUFOR FDI FRY FPÖ IFOR IPDs ISAF KBY KFOR LAOS NATO ODGP PASOK PKK Central Command of the US Department of Defense (ABD Merkez Komutanlığı) Cumhuriyet Halk Partisi Demokratik Toplum Partisi European Command of the US Department of Defense (ABD Avrupa Komutanlığı) European Force in Bosnia (Bosna daki AB Gücü) Foreign Direct Investment (Doğrudan Yabancı Yatırımlar) Former Republic of Yugoslavia (Eski Yugoslavya Cumhuriyeti) Freiheitliche Partei Österreichs (Avusturya Özgürlük Partisi) NATO Implementation Force in Bosnia (Bosna daki NATO Uygulama Kuvveti) Internally Displaced Persons (İç Göçe Zorlanmış İnsanlar) NATO International Security Assistance Force in Afghanistan (Afganistan daki NATO Uluslararası Güvenlik Yardım Kuvveti) Kürdistan Bölgesel Yönetimi NATO Kosovo Force (NATO Kosova Gücü) Laïkós Orthódoxos Synagermós (Yunan Ortodoks Halk Partisi) North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü) Avrupa Ortak Dışişleri ve Güvenlik Politikası Pannelion Socialistikon Kinima (Panhelenik Sosyalist Hareket / Yunanistan Sosyalist Partisi) Partiya Karkerên Kurdistan (Kürdistan İşçi Partisi) 10
SETA SFOR SSCB STK TBMM TESEV TİKA TOBB TUSKON TÜSİAD Siyaset Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı NATO Stabilized Force in Bosnia (Bosna daki NATO İstikrar Kuvveti) Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Sivil Toplum Kuruluşu Türkiye Büyük Millet Meclisi Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (Türkiye Kalkınma Ajansı) Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği Türkiye İşadamları ve Sanayiciler Konfederasyonu Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği 11
KRONOLOJİ ABD-Türkiye-AB İlişkileri 1945 Türkiye, San Francisco Konferansı na katılarak BM kurucu üyeleri arasında yer aldı. 1946 Türkiye deki genel seçimleri CHP kazandı. 1947 Türkiye, Yunanistan ile birlikte Truman Doktrini ne dahil oldu. 1948 Türkiye Marshall Yardımı ndan yararlanmaya başladı ve OECD ye (Organisation for Economic Co-operation and Development / İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) üye oldu. 1949 Türkiye Avrupa Konseyi ne üye oldu. 1950 Türkiye de yapılan ilk çok partili seçimleri Demokrat Parti (DP) kazandı. Türkiye Kore Savaşı na katıldı. 1952 Türkiye NATO ya üye oldu. 1954 DP genel seçimleri kazandı. Türkiye ile ABD arasında Askeri Kolaylıklar Anlaşması imzalandı. 1957 Genel seçimleri DP kazandı. 13
1959 Türkiye AET ye üyelik başvurusunda bulundu. 1960 Türkiye deki ilk askeri darbe oldu. 1961 Seçimler sonrasında CHP ile AP (Adalet Partisi) arasında koalisyon hükümeti kuruldu. 1962 Küba Füze Krizi patlak verdi ve Türkiye deki Jüpiter füzeleri geri çekildi. 1963 Ankara Anlaşması imzalandı: Türkiye ile AET arasında ortaklık anlaşması. 1964 Johnson Mektubu aracılığıyla ABD, Ankara nın Kıbrıs Cumhuriyeti ne müdahale etmesi durumunda ortaya çıkabilecek bir Sovyet saldırısına karşı yardımda bulunmayacağı konusunda Türkiye yi uyardı. 1965 AP genel seçimleri kazandı. 1970 AET Türkiye arasında Ek Protokol imzalandı. 1971 Türkiye de ikinci askeri darbe oldu. 1973 Ek Protokol yürürlüğe girdi. Seçimler sonrasında CHP ile MSP (Milli Selamet Partisi) koalisyon kurdu. 1974 Kıbrıs taki Yunan yanlısı darbe sonrasında, Türkiye adaya askeri müdahalede bulundu. 1975 ABD, Türkiye ye silah ambargosu uygulamaya başladı. 1980 Türkiye de 12 Eylül Darbesi yapıldı. Türkiye ile ABD arasında Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması imzalandı. 1982 Darbe sebebiyle Türkiye AT resmi ilişkileri askıya alındı. 1983 Genel seçimleri Anavatan Partisi kazandı. 1986 Türkiye ile AT ilişkileri yeniden başladı. AT, Avrupa Tek Senedi ni imzaladı. 14
1987 Türkiye, AB ye tam üyelik başvurusu yaptı. 1989 Avrupa Komisyonu, Türkiye nin tam üyeliğini reddetti. 1990-1991 Türkiye Körfez Savaşı nda yer aldı. Avrupa Birliği nin kurulmasını sağlayan Maastricht Anlaşması imzalandı. 1995 Türkiye nin AB Gümrük Birliği ne girişini onaylayan konsey kararı alındı. Dayton Anlaşması uyarınca, Bosna da NATO caydırıcı gücü kuruldu. 1996 Türkiye, AB Gümrük Birliği ne girdi. İslami kökenli Refah Partisi lideri Necmettin Erbakan hükümeti kurdu. Türkiye ile Yunanistan arasında Imia/Kardak Krizi patlak verdi. Türkiye ile İsrail arasında Askeri Eğitim İşbirliği Anlaşması imzalandı. 1997 Türkiye deki yumuşak darbe ile Erbakan hükümeti devrildi. Lüksemburg da toplanan Avrupa Konseyi Türkiye nin AB ye aday üyeliğini geri çevirdi. 1998 Türkiye ye ilişkin komisyon görüşlerini içeren ilk İlerleme Raporu yayımlandı. Türkiye, Suriye sınırına 100.000 asker kaydırdı. Daha sonra Türkiye ile Suriye arasında Adana Anlaşması imzalandı. 1999 NATO, Sırbistan a karşı askeri harekât başlattı. PKK lideri Abdullah Öcalan yakalandı. Türkiye ile Yunanistan arasında deprem diplomasisi başladı. AGİT zirvesinde Başkan Clinton ın gözetiminde BTC 15
Anlaşması imzalandı. Helsinki de toplanan Avrupa Konseyi Türkiye yi AB ye aday ülke olarak kabul etti. 2000 Türkiye, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği ni kurdu. 2001 ABD de 11 Eylül saldırıları yaşandı. Türkiye, Kopenhag Kriterleri nin yerine getirilmesi önceliğini kabul ederek ilk Katılım Ortaklığı Belgesi ni imzaladı. Türkiye acquis communautaire (AB müktesebatı) uyum için Ulusal Program ını açıkladı ve ilk büyük anayasal reform paketini kabul etti. 2002 Genel seçimleri AKP kazandı. Kopenhag Avrupa Konseyi, Türkiye ile olan katılım müzakerelerini başlatma kararını 2004 yılına erteledi. 2003 TBMM, ABD askerlerinin Irak a karşı ikinci cephe açılması amacıyla Türk topraklarını kullanması talebini reddetti. 2004 Ayrı ayrı yapılan referandumlarda Türk toplumunun kabulüne karşılık, Rum kesimi reddettiği için Annan Planı başarısızlıkla sonuçlandı. Kıbrıs (Rum Kesimi) ile diğer dokuz aday ülke AB ye girdiler. Avrupa Komisyonu nun tavsiyesi üzerine Avrupa Konseyi, Türkiye nin Kopenhag Kriterleri ni tatmin edici şekilde yerine getirdiğine ve katılım müzakerelerinin 2005 te başlayabileceğine karar verdi. 2005 Türkiye ile AB arasında katılım müzakereleri başladı. Türkiye, Ankara Anlaşması nı aralarında Kıbrıs ın da bulunduğu on yeni üyenin kabulünü içeren Ek Protokol ü imzaladı. 16
2006 Türkiye bütün başlıklarda tarama sürecini başlattı ve bilim ve araştırma konusundaki görüşmeler başlığını geçici olarak kapattı. Türkiye nin Ankara Anlaşması nın Ek Protokolü nün Kıbrıs a ilişkin hükümlerini yerine getirmemesi sebebiyle, Avrupa Konseyi müzakere başlıklarından sekizini dondurdu. 2007 ABD Kongresi Dış İlişkiler Komitesi, Ermeni soykırımını kabul etme kararı aldı. Genel seçimleri AKP kazandı. 2008 Türkiye, İsrail ile Suriye arasındaki dört dolaylı görüşmede arabuluculuk yaptı. 2009 Türkiye ile Ermenistan arasında ilişkilerin normalleştirilmesi konusunda protokoller imzalandı. Türkiye, Irak ve Suriye ile Stratejik İşbirliği Konseyleri kurdu. AB nin Lizbon Anlaşması yürürlüğe girdi. 2010 ABD Kongresi Dış İlişkiler Komisyonu, Ermeni soykırımını tanıyan ikinci bir kararı kabul etti. İsrail in, Türk ve uluslararası aktivistlerin Gazze ye insani yardım götürmekte olan bir Türk gemisine saldırması ve sekiz Türk vatandaşını öldürmesi üzerine, Türkiye İsrail ilişkileri tarihinin en kötü sürecine girdi. 17
ÖNSÖZ Çok büyük stratejik konular üzerine yapılan transatlantik tartışmalarda Türkiye nin adının bu kadar çok geçmesi çarpıcıdır. Hem ABD nin hem de AB nin çok önemli bir ortağı olan Türkiye, Atlantik in iki yakasından bakıldığında farklı görünümlere sahiptir. ABD için Türkiye öteden beri, en azından Soğuk Savaş tan bu yana stratejik bir müttefiktir. Gerek bu sebeple, gerekse ABD nin dış politik çıkarları ve hedefleri için can alıcı bir öneme sahip olduğundan, Türkiye öteden beri Avrupa yla entegrasyonu konusunda neredeyse sınırsız bir ABD desteğine sahiptir. Gerçekten ABD nin, Türkiye nin Avrupa ile entegrasyonundan sağlayacağı kazançlar da neredeyse sınırsızdır. Öte yandan Avrupa da Türkiye hakkındaki görüş ve yaklaşımlar önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Türkiye nin de AB nin de her zamankinden daha sıkı bağlar kurma isteği, Türkiye de Avrupa ya entegrasyon projesinin, yeni bir yüzyılın eşiğindeki filizlenmesiyle de örtüşmekte ve AB nin genişleme sürecine denk düşmektedir. Gerek Avrupa nın, gerekse Türkiye nin çıkarları ve yaşadıkları belirsizlikler çerçevesinde, 19
AB ye entegrasyon süreci de Türkiye ile AB arasındaki ilişkiler açısından sadece resmi bir çerçeve olmanın ötesine geçememektedir. Ancak bu, AB nin Türkiye nin tam üyeliği için bir konsensüs oluşturmasının zor olduğu anlamına da çekilmemelidir. Avrupa daki Türkiye tartışmaları zaman içinde hem çeşitlenmiş hem de bocalamalar yaşamıştır. Sıklıkla çok daha geniş çıkar ve konulara değinilmiş, bu da Avrupa nın entegrasyon sürecinin can damarını oluşturmuştur. Avrupa daki bir bakış açısına göre Türkiye nin AB ye katılım süreci, temelden bir çekişme konusudur. Bu önermeler ışığında, Türkiye nin Avrupa daki Geleceği, hem Avrupa nın hem de Türkiye nin en yakın ve öncelikli ortağı ABD nin, bu iki âşık arasındaki uzun ve acılarla dolu sevda ilişkisini nasıl etkilediğini keşfetmeyi amaçlamaktadır. Bunu yaparken de ABD nin nasıl gönüllü olarak Türkiye nin Avrupa ile entegrasyonunu teşvik ettiğine ışık tutmakla sınırlı kalmamaktadır. Bu, anlatılması gereken önemli bir öyküdür. Ne var ki ABD, Türkiye ve AB üçgeninin pimini çeken bütün karmaşıklıkları içermemektedir. Bu üçlü ilişkinin karmaşık dinamiklerini açıklayabilmek için, elinizde tuttuğunuz bu kitap birçok dolaylı, kasıtsız ve zaman zaman bilinçsizce sapılmış labirentlerde dolaşarak uygulamada ABD nin AB-Türkiye ilişkilerinin gelişmesine etkilerine değinmektedir. Bunu yaparak da hem bu üç Atlantik ötesi müttefikin çok yönlü dinamiklerini keşfetmeyi, hem de ABD de kendilerini Türkiye ye Avrupa yolunun açılmasına adamış olanlara politika önerilerinde bulunmayı amaçlamaktadır. 20