156 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 Tavu sayısı, yumura sayısı ve yumura fiyaı arasındai nedensei iişinin inceenmesi *Şeno ÇELİK 1 1 Bingö Üniversiesi Ziraa Faüesi Zooeni Böümü, Bingö ÖZET Anahar Keimeer: Tavu, yumura, fiya, oenegrasyon, veör haa düzeme modei, nedensei. Bu çaışmada, 198- döneminde avu sayısı, yumura sayısı ve yumura fiyaı değişeneri arasındai nedensei iişieri ve uzun dönemi iişisi anaiz edimiş, iişierin yönü ve büyüüğü veör haa düzeme modei ie beirenmişir. Serierin durağan omadığı, birinci farı aındıan sonra durağan hae gedieri görümüşür. Değişener arasında uzun dönemi bir iişisinin oup omadığını görme için oenegrasyon anaizi uanımışır. Koenegrasyon anaizi sonuçarına göre, serier uzun dönemde birie haree emee yani oenegredir. Yapıan anaize yumura fiyaı ve avu-horoz sayısı arasında poziif iişinin oduğu görümüşür. Anca yumura fiyaı ve yumura sayısı arasında negaif bir iişinin oduğu gözemenmeedir. Uzun dönemi iişinin yönünü ve ısa dönemdei eieri görebime için de Veör Haa Düzeme Modei (VECM) anaizi uanımışır. Ede edien sonuçara göre Türiye de avu sayısı ie yumura fiyaı ve yumura sayısı arasında uzun dönemi iişi buunmaadır. Yumura sayısı ve avu sayısı ie yumura fiyaı arasında arşııı nedensei iişisi görümeedir. Examined of causaiy reaionship beween number of chicen, he number of eggs and egg prices ABSTRACT Key Words: Hens, egg, price, coinegraion, vecor error correcion mode, causaiy. In his sudy, causaiies and ong erm reaionship beween number of hens, number of egg and egg price variabes are anaysis for 198- period, he direcion and size of hese reaionships are deermined by vecor error correcion modes. They were seen in he sudy ha he difference of he series were no sabe and he series became sabe afer he firs difference was aen. Coinegraion anaysis has been used in order o see he presence of ong-run reaionship beween he variabes. According o he resus of he coinegraion anaysis, he series ac ogeher in he ong erm, ha is, hey are coinegraed. The made anaysis, he ong-erm reaion beween he egg price and number of hens-cocs is found o be posiive. However, a negaive reaionship has been found beween egg price and number of egg. To see he direcion of he reaionship and he shor-run dynamics beween he variabes, a Vecor Error Correcion Mode (VECM) anaysis has been uiized. According o obained he resus, show ha here is a ong-run reaionship beween he number of hens-cocs in Turey and egg price and number of egg. There is bidireciona causaiy among egg number and he number of chicen and egg prices. *Sorumu Yazar (Corresponding auhor) e-posa: senocei@bingo.edu.r
157 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 1. Giriş Günümüzde avuçuu önemi bir endüsri seörü omuş ve dev adımara ieremeedir. Yumura avuçuuğu, insan besenmesinde müemme bir gıda oan yumuranın üreimi açısından ço önemi bir yeişiricii faaiyeidir. Çünü yumura, anne süünden sonra insanın ihiyacı oan üm besin ögeerini buunduran e besin aynağıdır. Yumura üm besiner içerisinde en değeri proeini içermeedir. Sindiriebiiriği yüseir, amamına yaını vücu arafından uanımaa ve vücu proeinerine dönüşebimeedir. Yumura başıca, A, D, E ve B grubu viaminer oma üzere diğer viamineri de önemi oranda içermeedir [1]. Tavuçuu, avuarın e, yumura ve diğer yan ürünerinin ede edimesi amacı ie yeişiriciiğinin yapıdığı hayvancıı oudur. Tavuçuu ürüneri, günümüzün önemi bir sorunu oan yeersiz besenme üzerinde anahar onumdadır. Çünü avuçuu ürüneri, doğası gereği bo miarda, oduça hızı ve en düşü maiyei ürün grubudur. [2]. Hobi veya icari amaça yeişirien avu; hindi, az, örde, deveuşu, ei, süün ve bıdırcın gibi çeşii anaı ürer anaı hayvan grubuna girmeedir. Bunardan eonomi değeri daha yüse oan avu, ei ve yumurası için yaygınca yeişirimee ve üeimeedir. Üemizde gere ırsa esiminde gerese modern esiserde üreimi ve üeimi en faza oan anaı hayvandır [3]. FAO isaisierine göre, yıında dünyada en faza avu üreimini 5 462 ade oara Çin gerçeeşiriren, bu üeyi sırasıya 1 917 adee ABD ve 1 272 adee Breziya izemeedir. yıında dünyada en faza yumura üreimini 496 634 ade oara Çin gerçeeşiriren, bu üeyi sırasıya 92 275 adee ABD ve 65 45 adee Breziya izemeedir. Dünya üeer sıraamasında Türiye yıında avu üreiminde 12. sırada, yıında avu yumurası üreiminde 1. sırada yer amaadır [4]. Tavu-horoz üreim arışı yıında bir öncei yıa göre % 6,66 oranında gerçeeşiren, yıında opam üreim bir öncei yıa göre % 4,9 arış gösermişir. Yumura üreimi yıında bir öncei yıa göre % 15,1 araren, yıında opam üreim bir öncei yıa göre % 1,64 armışır [5]. Türiye İsaisi Kurumu'nun (TÜİK) Kümes Hayvancıığı Üreimi verierine göre, Eim ayında, yumura üreim miarı bir öncei yıın aynı ayına göre yüzde 2,2 arışa 1 483 23 ade ie ayı bazda reor düzeye çıı [6, 7]. yıı bigierine göre, Türiye yumura ihracaında Hoanda ve ABD den sonra dünyada üçüncü sırada yer amaadır [4]. Bu bigier Türiye de avu ve yumura üreiminin son derece önemi oduğunu gösermeedir. Koenegrasyon anaizi ve veör haa düzeme modei ie igii başa eonomi oma üzere birço aanda yapımış ço sayıda çaışma vardır. Anca hayvancıı onusunu içeren ço az sayıda çaışma buunmaadır. Çei in çaışmasında, 198- dönemi sığır sayısı, sü üreimi ve sü fiyaı arasındai uzun dönemi iişi inceenmişir [8]. Bu çaışmanın amacı, oenegrasyon ve veör haa düzeme anaiz enierini uanara Türiye nin 198- dönemindei avu-horoz sayısı, yumura sayısı ve yumura fiyaı serieri arasındai iişieri ahmin emeir. Bu iişinin biinmesi, avuçuua igii üreim ve fiya poiiasının beirenmesi açısından önemidir. Koenegrasyon anaizinde haa erimerinin hesabı 2. Maerya ve meo Bu araşırmada, avu (horoz sayısı dahi) sayısı, avu yumura sayısı ve yumura fiyaarına ai verier, Türiye İsaisi Kurumu (TÜİK) ve Bireşmiş Mieer Gıda ve Tarım Örgüü (Food and Agricuure Organizaion of he Unied Naions, FAO) sayfaarındai ayıardan sağanmışır. Bu değişenere ai verier 198- dönemi için yıı zaman serieri seinde ouşuruara isaisise anaize hazır hae geirimişir. Çaışmada, avu (horoz sayısı dahi) sayısı, avu yumurası sayısı ve yumura fiyaı arasındai iişiyi anaiz eme için veör ooregresif mode, nedensei anaizi ve oenegrasyon yönemi uyguanmışır. Nedensei iişisi araşırımadan önce serierin durağanı esi yapıır. Serierin durağanığının espii için genişeimiş Dicey Fuer (Augmened Dicey Fuer-ADF) birim ö esi yapıır [9]. Durağan bir zaman serisinin oraaması, varyansı ve ovaryansı zaman içerisinde değişmemeedir [1]. Dicey-Fuer esi, haa erimerinin oooreasyon içermesi hainde uanıamamaadır. Zaman serisinin gecimei değereri uanıara haa erimindei ooorreasyon oradan adırıabimeedir. Dicey-Fuer bağımı değişenin gecimei değererini, bağımsız değişen oara modee dahi eden yeni bir es geişirmişir. Bu es Genişeimiş Dicey- Fuer esidir. Burada gecimei değişene ai uygun gecime merebesi beireniren Aaie ve Schwarz riererinden yararanımaadır [11]. Bu es (1), (2) ve (3) nou eşiierde oduğu gibi üç farı şeide yazıabiir [12]. X X X e (1) 1 i i i 1 1 i i i 1 X X X e (2) X X X e (3) 1 1 i i i 1 ADF esi, yuarıdai denemde asayısının isaisise oara sıfıra eşi oup omadığını es eder. ADF esi ie ede edien sonuçar, % 1, % 5 ve % 1 anamıı düzeyinde MacKinnon rii değereri ie arşıaşırıabiir [13]. Denemde X durağan oup omadığı anaiz edien zaman serisinin birinci farını, gene eğiim değişenini ve X 1 ise gecimei far erimerini gösermeedir. Pesaran vd. () in geişirdiği yaaşım, I() ve I(1) değişenerinin her iisinin de modede yer amasına ve bunar arasındai uzun dönemi iişinin varığını es emeye iman sağamaadır [14]. Anca, bu yaaşımda değişenerin düzeyde ya da birinci dereceden büüneşi oması gereiiği ve Johansen in yöneminin uanıabimesi için de değişenerin büüneşme düzeyerinin aynı oması gereiiği değişenerin büüneşme dereceerinin beirenmesini gereirmeedir. Bu amaç doğruusunda modedei serierin birim ö eseri yapımışır. Aynı düzeyde durağan değişenerin eş büüneşi oup omadıarını beireme için Koenegrasyon esi yapıır [15]. eşiierde göserien λ ve θ ), isaisise anamda sıfırdan
198 198 158 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 oenegrasyon parameresine bağı oduğundan haa erimeri için Enge-Granger (EG) ve genişeimiş-eg (AEG) rii değereri uanıır [16]. Serierin fararının aınması, serierin geçmiş dönemerde maruz adığı şoarın eisini yo emee birie değişener arasındai uzun dönemi iişierin de aybomasına neden omaadır. Değişener arasında uzun dönemi bir iişinin varığı oenegrasyon anaizi ie beirenebiir [17]. Gene oara değişener I(d) ise ve d aynı değerse değişener oenegrasyonudur ve araarındai regresyonar güveniir sonuçar verir [18]. Johensen oenegrasyon esi, (4) nou eşii diae aınara yapıır [19]. = - - ) - - + (4) ΔX α(β'x β β γ γ Γ ΔX + ε 1 1 j -j j=1 Burada X, döneminde gözenen değişenerin px1 veörü;, pxr asayıar marisi;, r oenegre veörerini anımayan pxr asayıar marisi;, oenegre veörer için esii rx1 veörü; 1, oenegre veörerde ineer deerminisi eğiimerine oana sağayan rx1 asayıar veörü,, denemdei px1 esii veörü; 1, px1 ineer eğiim asayıar veörü ve j, j=1,, ya adar oan ve gecime uzunuğu oan pxp mariserini ifade emeedir. Eğer serier oenegre iseer; bunara uyguanaca oan sandard Granger prosedüründen ede ediece sonuçar geçersiz oacaır [2]. Bu durumda nedensei esi için haa düzeme modei uyguanmaadır. Serier arasında oenegrasyon iişisi oduğunda (5) nou eşiie oduğu gibi bir Veör Haa Düzeme Modei (VECM) ahmin ediir: farı oması değişener arasında denge sağayıcı uzun dönemi bir iişinin buunduğunu gösermeedir. Bu paramereer, ısa dönemde denge durumunda meydana geen sapmaarın uzun dönemde hangi oranda erar denge durumuna dönüdüğünü göserdieri için uyaranma hızı paramereeri oara adandırıır. Eşiierdei HDT ere ai paramereerin isaisise oara sıfırdan farı omaarı nedensei iişisinin uruması için yeeridir, diğer değişenere ai paramereerin grup oara sıfırdan farı oması gerememeedir. Eşii (6) ve (7) ye göre nedensei iişisini urma için, α ve α nin grup oara sıfırdan farı oması gerememeedir [21]. 3. Buguar Tavu ve horoz sayısı, yumura sayısı ve yumura fiyaı değişenerinin düzey değereri ve far değererinin seyri grafiere göserimişir. Grafier you ie de serierin durağan oup omadığı, yani zaman içinde arış yönü bir seyir izeyip izemedieri haında fiir sahibi ounabiir. Anca sadece grafiere baara arar verimemeidir. 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5, 1i 2i -1 ΔX = δ + γ ΔX + ΩHDT + ε (5) i -i i=1 Burada HDT ifadesi haa düzeme erimini gösermeedir. Eşii (5) de uanıan ço değişeni oara veör haa düzeme modeini (VECM) ouşuran eşiier aşağıdai gibi yazıabiir. = α + α + α 1i -i 2i -i +λhdt +ε 1 (6) = β + δ + δ 1i -i 2i -i θhdt +ε 2 (7) Eşii (6) ve Eşii (7) de ifade edien HDT haa düzeme erimini, yani oenegrasyon regresyonundan ede edien haa erimerini ifade emeedir. ε ve ε ise igii denemere ai haa erimerini gösermeedir. Eşiierdei haa düzeme erimerine ai ahmin edien paramereerin (bu 1 2 Şei 1. Tavu ve horoz sayısı serisinin düzey değereri 8, 6, 4, 2, -2, -4, -6, -8, Şei 2. Tavu ve horoz sayısı serisinin birinci dereceden far değereri Şei 1 de avu ve horoz sayısı düzey değererinin seyri görümeedir. Görüdüğü gibi, seri yıar iibariye arış gösermişir. Bu nedene avu ve horoz sayısı serisi düzeyde durağan değidir. Bu nedene nedensei anaizinde düzey değerer uanıamaz. Şei 2 de avu ve horoz sayısı serisinin birinci far değererinin durağan hae gediği anaşımaadır.
198 198 198 198 159 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 18,, 16,, 14,, 12,, 1,, 8,, 6,, 4,, Şei 3. Yumura sayısı serisinin düzey değereri 3,, 2,, 1,, -1,, -2,, -3,, Şei 4. Yumura sayısı serisinin birinci dereceden far değereri Yumura sayısı serisinin düzey değererinin eğiimi Şei 3 de verimişir. Yumura sayısı serisi düzeyde, yıar iibariye arış yönünde seyir izemişir. Bu nedene yumura sayısı düzeyde durağan değidir. Şei 4 de, yumura sayısı serisinin birinci dereceden far değererinin seyri görümeedir. Buna göre, serinin birinci dereceden farının durağan hae gediği görümeedir..3.25.2.15.1.5. Şei 5. Yumura fiyaı serisinin düzey değereri Yumura fiyaı serisinin düzey değererini göseren Şei 5 e göre, yıar iibariye özeie yıından iibaren yüse arışar meydana gemişir..8.6.4.2. -.2 -.4 -.6 Şei 6. Yumura fiyaı serisinin birinci dereceden far değereri Düzeyde durağan omayan yumura fiyaı serisinin, Şei 6 da birinci derece farı aınmış ve durağan hae gemişir. Anca grafieri inceeyere yorum yapma yeeri omadığından, serierin birim ö içerip içermediğini beireme için ADF Birim Kö Tesi yapımışır. Çaışmada uanıan değişenerin ADF birim ö esinin sonuçarı Tabo 1 de sunumuşur. Tabo1 inceendiğinde THS, YS ve YF değişenerinde birim öün oduğuna iişin sıfır hipoezin abu edidiği ve değişenerin düzey değererinde durağan omadıarı görümüşür. THS, YS ve YF değişenerin i fararında durağan oup omadıarının beirenmesi için yine ADF esi uyguanmışır. Tabo1 de sunuan sonuçara göre, değişenerin birinci fararında birim öen uruduarı ve durağan oduarı görümüşür. Böyece THS ve YS değişenerinin i fararında durağan I(1) oduarı (P<.1) ve YF değişeninin de i farında durağan I(1) oduğu (P<.5) oraya çımışır. Tabo1. Serierin ADF Birim Kö Teseri Değişener ADF Değereri =4 Düzey Birinci far Sonuç THS -1.793-4.931** I(1) YS -2.453-5.496** I(1) YF -1.713-4.173* I(1) Serinin birinci farının %5 anam düzeyinde birim öü omadığı (*) işarei, %1 anam düzeyinde birim öü omadığı (**) işarei ie göserimişir. MacKinnon rii değereri %1, %5 ve %1 anamıı düzeyeri için sırasıya; 4,273, -3,558 ve 3,212 dir. Modeerde sabi erim ve ren vardır. Gecime sayısı 4 ür. Burada; THS: avu ve horoz sayısı, YS: yumura sayısı ve YF: yumura fiyaıdır. Uygun gecime sayısını () beireme için Tabo 2'de; LogL isaisiği (LogL), LR Tes isaisiği (LR), Nihai Tahmin Haası (FPE), Aaie Bigi Krieri (AIC), Schwarz Krieri (SC) ve Lagrange Çarpanı (LM) Tesi değereri göserimeedir. Tabo 2 inceendiğinde AIC değererine göre gecime sayısı 4 oan modein seçimesi geremeedir. Tabo 2. Gecime sayısının seçimi için isaisier LogL LR FPE AIC SC -71.2346 NA* 4.6 49.1886 49.334* 1-71.7334 14.65733 4.81 49.22299 49.78877 2-696. 8.396347 6.26 49.4623 5.45214 3-687.5297 11.3635 6.79 49.48481 5.89925 4-674.2147 14.69237 5.67 49.18722* 51.26
16 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 THS, YS ve YF değişenerinin i fararında durağan oması bu değişener arasında uzun dönemi bir iişinin oup omadığının inceenmesini gereirmeedir. Bu amaça Johansen [22] ve Johensen/Juseius [23] yönemine göre gerçeeşirien oenegrasyon neicesinde uaşıan buguar Tabo 3 e özeenmişir. Tabo 3. Koenegrasyon Tesi (İz isaisiği).5 Krii Hipoez Öz değer İz isaisiği değer P** H :r =.595 33.534 29.797.18 H :r 1.215 8.239 15.495.441 H :r 2.51 1.469 3.841.226 Koenegrasyon deneminde sabiin yer adığı mode uanımışır.** Sıfır hipoezin %5 anamıı düzeyinde reddedidiğini gösermeedir. r: Koenegrasyon veörünün sayısı. Opimum gecime uzunuğu AIC rierine göre 4 oara aınmışır. Koenegre veör sayısını buma için yapıan oenegrasyon esinde bir oenegre veörün oduğu Tabo 3 e ve Tabo 4 de görümeedir. Tabo 3 inceendiğinde, λi öz değererini göseriren oenegre veör buunmadığını ifade eden H hipoezi (H : r = ), en az bir oenegre veör buunduğunu ifade eden H 1 hipoezine (H 1 : r =) arşı es edimee ve sonuça bir oenegre veörün oduğu görümeedir (P<,5). 33,534 oara hesapanan Trace isaisi değeri 29,797 rii değerinden büyüür. Diğer yandan r 1 ve r 2 hipoezi aynı anamıı düzeyinde abu edimişir. Bu nedene modede e bir oenegrasyon veörünün buunduğu anaşımaadır. Koenegrasyon esi sonucuna göre THS, YS ve YF arasında uzun dönemi bir iişi mevcuur. =4 gecime için ede edie sonuçara göre λ max ve λ race öz değer isaisierine göre oenegre ran sayısı her ii es için aynı oara ede edimişir. λ max ve λ race isaisierine göre (%95 rii değerine göre) ran sayısı 1 oara ede edimişir. Tabo 5 de bir oenegre veörünün oduğu durum görümeedir. Uzun dönem iişisini göseren oenegrasyon denemi, YF =.389THS.278YS (.97) (.39) şeindedir. Bu deneme göre avu ve horoz sayısında bir birimi değişme yumura fiyaında.389 birimi bir arışa, yumura sayısındai bir birimi arış yumura fiyaında.278 birimi bir azaışa neden oacaır. Kısaca oenegre veöre baıdığında yumura fiyaı ie yumura sayısı ie negaif yönü, yumura fiyaı ie avu ve horoz sayısı poziif yönü iişiidir. Ayrıca asayıarın esi yapıdığında YS (yumura sayısı) asayısı isaisii oara önemsiz, yani yumura sayısının yumura fiyaı üzerinde uzun dönemi eisi omamışır. Anca THS (avu ve horoz sayısı) asayısı isaisii oara önemi oduğundan, avu ve horoz sayısının yumura fiyaı üzerinde uzun dönemi eisi omuşur. Çei (214) in çaışmasında, sığır sayısı, sü üreimi ve sü fiyaı arasında uzun dönemi bir iişi görümüşür [8]. Sü fiyaının, sü üreimi ie negaif yönü, sağır sayısı ie poziif yönü oduğu oraya çımışır. Bu çaışmadai sonuçara uyum içindedir. Kuanıan değişener arasındai iişi veör haa düzeme modei eşiierine göre ahmin edidien sonra ede edien Yumura fiyaı ie avu sayısı ve yumura sayısı arasındai iişi sapandıan sonra değişener arasında uzun dönemi nedensei iişisi VECM ie araşırıır. Uzun dönem nedensei anaizinde uanıan ve aşağıda yeniden yazıan Eşii (6) ve Eşii (7) de ifade edien VECM modeinin sonuçarı Tabo 6 da verimişir. = α + α + α 1i -i 2i -i +λhdt + ε 1 = β + δ + δ 1i -i 2i -i +θhdt +ε 2 Tabo 6 da görüdüğü gibi, yumura fiyaının bağımı, avu ve yumura sayıarının bağımsız değişen oduğu durumdai haa düzeme erimine ( HDT ) ai asayı negaif (-.156) ve isaisise oara anamsız buunmuşur (P>.5). Bu durum, avu sayısı ve yumura sayısının yumura fiyaarında uzun dönemde bir nedeni omadığını gösermeedir. Ayrıca, F- isaisiği isaisise oara anamı oduğundan, uruan mode anamı buunmuşur (P<.1). Bu durumda gere avu sayısı gerese yumura sayısı yumura fiyaının bir nedenidir yani avu sayısı ie yumura fiyaı arasında ve yumura sayısı ie yumura fiyaı arasında ısa dönemi bir nedensei vardır. Bu iişi, her gecime için ve asayıarının opamının negaif oması nedeniye negaif yöndedir. Tavu sayısının bağımı, yumura fiyaı ve yumura sayıarının bağımsız değişen oduğunda haa düzeme erimine ( HDT ) ai asayı negaif (-1.123) ve isaisise oara anamı buunmuşur (P>.5). HDT ye ai negaif asayıar uzun dönem dengesine ne adar hızı dönüdüğünü göserir ve 1 den üçü oması beenir. Anca bu asayı negaif, isaisii oara anamı ve 1 den büyüür. Bu sonuç uzun dönem dengesine dönüşün saınımara oduğunu göserir. Kasayı anamı oduğundan yumura sayısı ve yumura fiyaından avu sayısında doğru uzun dönemi güçü bir nedensei iişisi oduğunu göserir. F-isaisiği isaisise oara anamı oduğundan, uruan mode anamı buunmuşur (P<.1). Bu durumda hem yumura fiyaı hem de yumura sayısı avu sayısının bir nedenidir. Bir başa deyişe yumura fiyaı ie avu sayısı arasında ve yumura sayısı ie avu sayısı arasında ısa dönemi bir nedensei sapanmışır. Bu iişi poziif yöndedir. Çünü ve asayıarının opamı poziifir. Yumura sayısının bağımı, avu sayısı ve yumura fiyaının bağımsız oduğu modede HDT asayısı negaif (- 1.349), anca isaisii oara önemsiz buunmuşur (P>.5). Bu da avu sayısı ve yumura fiyaından yumura sayısına doğru uzun dönemi bir nedenseiğin omadığını göserir. F- isaisiği isaisise oara anamı oduğundan, uruan mode anamı buunmuşur (P<.5). Böyece yumura fiyaı ve avu sayısı, yumura sayısının bir nedenidir. Kısaca hem yumura fiyaı ie yumura sayısı arasında hem de avu sayısı ie yumura sayısı arasında ısa dönemi bir nedensei
161 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 sonuçar Tabo 6 da verimişir. beirenmişir. ve asayıarının opamı poziif oduğundan bu iişi poziif yöndedir. Tabo 4. Konegrasyon ran esi (En büyü özdeğer) Hipoez Öz değer En büyü özdeğer.5 Krii değer P** H :r =.595 25.296 21.132.12 H :r 1.215 6.769 14.265.517 H :r 2.51 1.469 3.841.226 Tabo 5. Bir oenegre veörünün oduğu durum ve ayarama asayıarı YF THS YS 1. -.389.278 Ayarama asayıarı ve sandar haaarı D(YF).316 (.8893) D(THS) -44638.4 (98213) D(YS) -13833372 (51758) D: Serierin birinci farının aınmış durumudur. Paranez içindei değerer ayarama asayıarının sandar haaarıdır. Tabo 6. Veör Haa Düzeme Modei (VECM) Sonuçarı Bağımı değişen: Bağımı değişen: Bağımı değişen: Bağımsız değişen Kasayı - isaisiği Bağımsız değişen Kasayı - isaisiği Bağımsız değişen Kasayı - isaisiği Sabi -.18 -.577 Sabi.12.748 Sabi.2.89 -.477-2.25 -.4 -.14.494 1.564 -.239 -.95-1.4* -2.82 -.23.544 -.23 -.613 -.387-1.347-1.17-1.249 -.673 -.819 -.388 -.651 1.16 1.658 HDT -.156 -.94.49* 2.288.779** 3.917.36 1.849.125.863 -.54 -.455.66** 4.58.341* 2.149.129 1.23 1.957** 4.42 1.277** 3.98 1.523** 5.91.783* 2.339 HDT -1.123** 5.175**.337.538.63.19 -.241 -.572 -.22 -.47 -.158 -.947 -.32 -.169.351 1.57 -.1 -.5.291 1.153.42 1.434.591 2.53*.248 1.218 HDT -1.349-2.119 2 R.777 2 R.92 2 R.722 F-isaisiği 3.759** F-isaisiği 12.388** F-isaisiği 2.81* *, % 5 anam düzeyinde, ** % 1 anam düzeyinde önemidir. Mode AIC bigi rierine göre seçimişir.
162 Çei, Erciyes Üniversiesi Fen Biimeri Ensiüsü Dergisi, 31(2):156-162 4. Sonuç Bu araşırmada 198- dönemi verieri uanıara avu ve horoz sayısı, yumura sayısı ve yumura fiyaı arasındai nedensei iişisi, oenegrasyon anaizi ve veör haa düzeme modei ie inceenmişir. Değişenerin birim ö içerdieri, anca birinci far aındığında durağan hae gedieri ADF birim ö esi ie sapanmışır. Değişener arasında uzun dönemi iişi Johansen oenegrasyon anaizi ie araşırımış ve Türiye de döneme ai yumura fiyaı, avu sayısı ve yumura sayısı değişenerin oenegre oduarı espi edimişir. Te oenegre veörünün ee aındığı durumda avu ve horoz sayısı ie yumura fiyaı arasında poziif iişi, yumura sayısı ie yumura fiyaı arasında negaif iişinin oduğu görümüşür. Veör haa düzeme modei (VECM) sonuçarına göre, yumura fiyaı ie avu sayısı ve yumura sayısı arasında uzun dönemi bir nedensei buunmazen ısa dönemi negaif yönü bir nedensei iişisi görümüşür. Tavu sayısı ie yumura fiyaı ve yumura sayısı arasında hem uzun dönemi hem de ısa dönemi poziif yönü bir nedensei iişisi görümüşür. Yumura sayısı ie yumura fiyaı ve avu sayısı arasında uzun dönemi bir nedensei görümezen, avu sayısından yumura sayısına ve yumura fiyaından yumura sayısına doğru poziif yönü ısa dönemi bir nedensei görümüşür. Bu buguardan hareee ısa dönemde yumura fiyaı, avu sayısı ve yumura sayısı arasında arşııı nedensei iişisi oduğu görümeedir. Kaynaar 1. Çei, S., Özmeioğu, K., Karaai, A., Özdemir, V., E ve Yumura Tavuçuuğu, Tarım ve Köyişeri Baanığı, Anara,. 2. Kırgızisan Tavuçuu Seörü Raporu, Bişe,. 3. Eşidir, A., Prim, L., Kanaı hayvancıı seör raporu, Fıra Kaınma Ajansı, Eazığ,. 4. Food and Agricuure Organizaion of he Unied Saes. hp://faosa3.fao.org/downoad/q/qa/e, December, 214). 5. Hayvancıı isaisieri, hp://uiapp.ui.gov.r/ hayvanciiapp/hayvancii.zu, Araı, 214. 6. Kümes Hayvancıığı Üreimi, Eim 214. Haber büeni. Sayı:15973, Tarih:11.12.214.hp://www.ui.gov.r/ PreHaberBueneri.do?id=15973, Araı, 214. 7. hp://hayvancii.beree.v/news/deai/ 21/YUMURTA-URETIMI-REKOR-KIRDI/, Araı, 214. 8. Çei, Ş. Sığır Sayısı, Sü Üreimi ve Sü Fiyaı Arasındai Uzun Dönem İişisinin Beirenmesi: 198- Dönemi-Türiye Örneği, Türiye Tarımsa Araşırmaar Dergisi, 1(2), sayfa 196-22, 214. 9. Dicey, D. A., Fuer, W. A., Lieihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, 49 (4), 157-172,. 1. Darne, A. C. A Dicionary of Economerics, Prined and Bound In Grea Briain By Harnos Limied, Bodmin-Cornwa, Engand,. 11. Enders, W. Appied Economeric Time Series, Jonh Wies and Sons, Canada,. 12. Aseriou, D., Ha, S. Appied Economerics, A Modern Approach Using Eviews and Microfi, New Yor,. 13. MacKinnon, J. G. Numerica disribuion funcions for uni roo and coinegraion Tess, Journa of Appied Economerics., 11, 61-618, 199 14. Pesaran, M. H., Shin, Y., Smih, R. J., Bound Tesing Approaches o he Anaysis of Long Run Reaionships, Journa of Appied Economerics, specia issue, 16, sayfa 289-326,. 15. Kadıar, C., Uyguamaı Ço Değişeni Zaman Serieri Anaizi, Bizim Büro Basımevi, Anara,. 16. Enge, R. F., Granger, C. W. J., Coinegraion and Error- Correcion. Represenaion, Esimaion and Tesing, Economerica, 55, 251-276,. 17. Tarı, R., Eonomeri, 3. Bası No:172, İsanbu. Kocaei Üniversiesi Yayınarı,. 18. Gujarai, D. N., Teme Eonomeri, Çeviren: Ümi Şenesen ve G. G. Şenesen, Lieraür Yayınarı, İsanbu,. 19. Turner, P., Tesing for Coinegraion Using he Johansen Approach. Are We Using he Correc Criica Vaues, Journa of Appied Economerics, 24, sayfa 825-831,. 2. Bahmani-Osooee, M., Ase, J. Expor Growh and Economic Growh: An Appicaion of Coinegraion and Error-Correcion Modeing, The Journa of Deveoping Areas, 27, 535-542,. 21. Granger, C. W. J., Some Recen Deveopmen in a Concep of Causaiy, Journa of Economerics, 39(1-2), 198-211,. 22. Johansen, S. Saisica Anaysis of Coinegraion Vecors, Journa of Economic Dynamics and Conro,12, 231-254, 23. Johansen, S., Juseius, K., Maximum Lieihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Appicaions o he Demand for Money, Oxford Buein of Economics and Saisics, 52(2), 169-29,.