Almon Gecikme Modeli ile Domates Üretiminde Üretim-Fiyat İlişkisinin Analizi: Türkiye Örneği

Transkript

1 TÜRK TARIM ve DOĞA BİLİMLERİ DERGİSİ TURKISH JOURNAL of AGRICULTURAL and NATURAL SCIENCES Almon Gecime Modeli ile Domaes Üreiminde Üreim-Fiya İlişisinin Analizi: Türiye Örneği a Şenol ÇELİK*, b Nusre ÖBAY a Bingöl Üniversiesi iraa Faülesi ooeni Bölümü Biyomeri ve Genei ABD, Bingöl, b Bingöl Üniversiesi iraa Faülesi Bahçe Biileri Bölümü, Bingöl *Sorumlu yazar: senolceli@bingol.edu.r Geliş Tarihi: Düzelme Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: Öze Bu çalışmada, yılları arasında domaes üreim ve fiya ilişisi gecimesi dağıılmış modellerden Almon yalaşımı ile analiz edilmişir. Almon modeli sonuçlarına göre; domaes üreimi geriye doğru en fazla beş yılın fiyaından eilenmişir. Diğer yandan, cari yıldai domaes fiyalarındai 1 TL li arış, üreimi.1 on arırıren, bir öncei dönemde fiyalardai 1 TL li arış üreimi.49 on, ii dönem öncei fiyalardai 1 TL li arış.5 on ve üç dönem öncei fiyalardai 1 TL li arış.3 on arırmışır. Anca, dör dönem öncei fiyalardai 1 TL li arış üreimi.16 on ve beş dönem öncei fiyalardai 1 TL li arış.86 on azalmaadır. Dolayısıyla domaes fiyalarının birinci, iinci ve üçüncü dönem gecimeli değerlerindei değişmeler üreim üzerinde poziif ei yapığı anca dördüncü ve beşinci dönem gecimeli değerlerindei değişmeler üreim üzerinde negaif ei yapığı oraya çımışır. Anahar elimeler: Domaes Üreimi, Domaes Fiyaı, Gecimesi Dağıılmış Model, Almon Modeli Analysis of Tomao Producion and Price Relaionship by Almon Approach: Turey Case Absrac In his sudy, omao producion and price relaionship beween he years were analyzed by Almon approach, one of he disribued lag models. According o Almon model resuls; omao producion is mosly influenced by he price bac up o five years. On he oher hand, increase of one Turish lira in he price of omaoes in curren year, previous year, wo years bac, and hree years bac increased he omao producion by.1,.49 and.5, and.3 ons respecively. On he oher hand, increase of one Turish lira in price of omaoes in four years bac and four years bac decreased he omao producion by.16 and.86 ons respecively. Therefore, i has been deermined ha changes in he delayed values of omao prices in he firs, second and hird periods had a posiive impac on producion, bu changes in he delayed values of omao prices in he fourh and fifh periods had a negaive effec on producion. Keywords: Tomaoes Producion, Tomaoes Price, Disribued Lag Model, Almon Model Giriş Domaes (Lycopersicon esculenum Mill) ropi bölgelerde ço yıllı, diğer bölgelerde ise e yıllı bir ülür biisi olup, dünyada en fazla üreilen ve üeilen sebze ürlerinden birisidir. Dünyada oplam ha alanda 161 milyon on domaes üreilmeedir (FAO, 13). Dünya domaes üreiminde Türiye 11 milyon on üreim değeri ile 4. sırada yer almaadır. Dünyada olduğu gibi ülemizde de domaes, üreim, üeim ve eonomidei değeri baımından sebzeler içerisinde il sırada yer almaadır (Şeil 1). Üle eonomisinde ço önemli bir yeri olan domaes, yeişirme yapılan bölgelerde çifçimizin önemli gelir aynalarından birisini oluşurmaadır. Üreim dönemi içinde domaesin düzenli, yüse verimli ve alieli ürün vermesi önemlidir (Özbahçe ve Padem, 7). Anca, bu her zaman mümün olmamaadır. Tarımsal üreim genel özelliği iibariyle doğa oşullarından olduça fazla eilenmeedir. Bu durumun doğal sonucu olara üreiciler, birço üründe olduğu gibi domaes üreim sürecinde de ris ve belirsizlilerle arşı arşıya almaadırlar. Özellile ilim oşullarındai olumsuzlular, hasalı ve zararlılar 7

2 ve fiya belirsizlileri üreimi olumsuz yönde eilemeedir (Erdal, 6). Türiye de arımsal üreimin birço üçü ölçeli işleme arafından yapılması nedeniyle üreicilerin bir araya gelere üreim miarını belirlemeleri, fiyaları endi lehlerine çevirmeleri ve bir sonrai yıl için üreim planı yapmaları çoğu zaman mümün olmamaadır. Bu durum arımsal ürün piyasalarında üreim miarı ve fiyalarda dalgalanmaların oraya çımasına neden olmaadır (Özgüven,1983). Dolayısıyla üreiciler bulunduları dönemin üreim ararlarını bir öncei dönemin ürün fiyalarından eilenere almaadırlar. Tarımsal ürünlerde bu yapısal özelli nedeniyle, üreim miarı-fiya ilişisi Gecimesi Dağıılmış Modeller yardımıyla incelenebilmeedir (Erdal, 6). Bu modellerden bir anesi de Almon modelidir. Almon, bilinmeyen paramerelerinin zamanla iinci veya üçüncü derece eğrisi şelinde değişiğini varsayara dağıılmış gecime modellerini ahmin eden bir modeldir. Bu model geçmiş dönemlerin eisini inceleme için ullanılır ve farlı derecelerden polinomlar olara düzenlenebilir. Türiye de Almon modeli ullanılara arımsal ürün fiya ilişisini inceleyen çalışmalar mevcuur. Dimen (6) arafından yapılan çalışmada döneminde üün üreimi ile fiyaı arasındai ilişi; Çeinaya (1) arafından yapılan çalışmada, -11 döneminde buğday üreimi ile buğday fiyaları arasındai ilişi; Doğan ve Gürler (13) arafından yapılan çalışmada uru soğan üreim ve fiya arasındai ilişi; Doğan ve ar. (14) arafından yürüülen ve yıllarını apsayan bir çalışmada ise Samsun ili çeli üreim-fiya ilişisinin incelenmesinde Almon modeli ullanılmışır. Bu çalışmada, domaes üreimi ve fiyaları arasındai ilişi bir gecimesi dağıılmış model olara düşünülmüş Almon modeli ile açılanması amaçlanmışır. Bildiğimiz adarıyla daha önce ülemizde domaese Almon modeli ullanılmamışır. Bunula birlie Erdal (6) arafından yürüülen bir çalışmada döneminde domaese üreim-fiya ilişisinin incelenmesinde Koyc modeli ullanılmışır. Şeil 1. Türiye de en ço yeişirilen sebze ürleri ve üreim miarları (TUİK, 13) Maeryal ve Yönem Domaes üreimi ve fiya ilişisini oraya oyma için Gecimesi Dağıılmış Almon Modeli ullanılmışır. Domaes üreimi bağımlı değişen, domaes fiyaı ise bağımsız değişen olara ele alınmışır. Bu çalışmada ullanılan veriler FAO (11 ve 1) ayılarından sağlanmışır. Domaes fiyaı, çifçinin eline geçen oralama aban fiyaır. Domaes üreim miarı ise on cinsindendir. Değişenlere ai veriler yıllıır ve yılları arasını apsamaadır ve TÜİK isaisii gösergelerden elde edilmişir. Gecimesi dağıılmış modeller, bağımsız değişenin sadece bugünü değerini değil, geçmiş yıllardai değerlerini de apsamaadır (İşyar, 1999). Almon modeli gecimesi dağıılmış diğer model olan Koyc modeli ile arşılaşırıldığında, Koyc modelinin paramereleri lar süreli azaldığı için, farlı olabilece diğer birço durumları göz ardı edilebilir. Almon modelinde lar önce arıp sonra azalabilir veya önce azalıp sonra arabilir (Cezayirli, 7). S. Almon (1965) arafından bu olasılıları apsayaca şeilde ve maemaie Weiersrass Teoremi yardımıyla, model gelişirmişir. Modelde değerleri i nin (gecimenin) belli bir derecedei fonsiyonu olara ifade edilmeedir. Genel olara Y=α +βx +β1x -1 +βx βx - + (1) biçiminde ifade edilen sonlu gecimesi dağıılmış model Y=α + β X + i -i () olara yazılabilir (Amemiya, 1985). Ço erimli gecime modeli, m i i i i 1 m β a a + a a (3) biçiminde bir polinomdur. Almon modelinin iinci derecede bir polinom olduğu durumu ele alındığında, Eşili (3), Eşili () de yerine onursa Y=α + a X + a ix a i X -i 1 -i -i veya (4) i i 1 -i Y=α + a a + a X + ε (5) 8

3 = ix 1 yapılara elde edilir. Burada, -i ve = i X-i 1 1 -i, = X ısalmaları Y=α +a +a +a +ε (6) biçimindei denleme ulaşılır. Almon modelinin uygulanması için gecime uzunluğunun () ve çoerimlinin derecesinin (m) espi edilmesi gereir (Gujarai, 1). Kısaca polinom derecesi m= ve gecime sayısı =5 olduğunda ler aşağıdai gibidir. 5 = X = X X X X X X -i = ix = X X + 3X + 4X + 5X 1 -i i = i X = X 4X + 9X +16X + 5X Oluşurulan bu modellerden ana modele dönüşüm yapıldığında Eşili (6) da verilen denlem elde edilir. Polinom derecesi, her büülme (masimum veya minimum noaları) sayısından en az bir fazladır. Büülme noaları önceden bilinemez, nın ve i nin belirlenmesi büyü ölçüde özneldir. Bu yüzden nın ve m nin belirlenmesi araşırmacının öngörüsüne almışır (Aın, ). Modeldei uygun gecime için AIC (Aaie Bilgi Krieri) ve SBC (Schwarz Bayesian Krieri) ullanılır. Aaie Bilgi Krieri (AIC); AIC = Tlnσ + n SBC (Schwarz Bayesian Krieri); SBC = Tlnσ + nln(t) biçiminde ifade edilir (Cooray, 8). Burada; T = Kullanılabilir gözlem sayısı, n = Tahmin edilen paramere sayısı, En üçü AIC veya SBC değerini veren model en uygun model olara seçilir (Kular, ). Bu rierlerin dışında gecime uzunluğunun belirlenmesine ilişin farlı yönemler de vardır. Bu yönemler, masimum gecime uzunluğu bilindiği zaman gecime uzunluğunun ahmini (Judge, 1988; Thomas, 1997; Genceli, 1) ve gecime uzunluğunun çapraz orelasyon fonsiyonu yardımı ile ahminidir (Lardaro, 1993). Gecimesi dağıılmış modeller modele özgü ahmini en üçü areler (EKK) yönemi ile yapılır (Al 194; Tinbergen 1949; Tarı 5). 14 Domaes üreim miarı (on) Yıllar Şeil. Türiye de yıllara göre domaes üreimi (on) 9

4 1 1 Domaes fiyaı (TL) Yıllar Şeil 3. Türiye de yıllara göre domaes fiyaları 6 İhraca değeri (1 $) Yıllar Şeil 4. Domaes ihraca miarı (on) ve ihraca değerleri (1 dolar) Sonuçlar ve Tarışma Türiye nin domaes üreimi incelendiğinde, devamlı arış veya azalış göseren değil, hem aran hem da azalan olma üzere inişli çıışlı bir üreim gerçeleşmişir (Şeil ). Domaes aban fiyalarında ise 7 yılına adar devamlı bir arış görülmeedir (Şeil 3). 8 yılında bir öncei yıla göre domaes fiyalarında ço üçü bir düşüş görülmüşür. 1 yılına adar armaya devam eden domaes fiyaları döneminde arışlı azalışlı bir durum gösermişir. Şeil 4 dei ihraca değerleri incelendiğinde yılları arasını apsayan dönemdei en yüse ihraca değeri 1 yılında gerçeleşmişir. Domaes üreim-fiya ilişisinin, gecimesi dağıılmış modellere uygun olup olmadığını belirleme için, değişenler arasındai ilişinin orelasyon asayısı.955 olara hesaplanmışır ve olduça yüse bir değerdir. Almon modelinin oluşurulabilmesi için incelenen verilerden domaes fiyaının gecimeli değerinin bilinmesi gereir. Modelde gecime uzunluğunun belirlenmesi için Schwarz gecime uzunluğu rieri (Schwarz 1978) ullanılmışır. Bu nedenle büyü bir q (gecime uzunluğu) değeriyle dağıılmış gecimenin şeli onusunda hiçbir sınırlama oymadan, bu süre ısalıldığında modelin önemli bir bozulmaya uğrayıp uğramadığı araşırılır (Davidson ve MacKinnon, 1993). Çizelge 1 de görüldüğü gibi en düşü Schwarz Ölçüü değeri olan 5 gecime uzunluğudur. O halde domaes fiyalarının domaes üreimine olan eisi 5 yıldan sonra sıfıra yalaşmaadır. Belirlenen gecime uzunluğuna 1

5 göre incelenen dönemde domaes üreimi ile fiyaı arasındai ilişi en üçü areler yönemi (EKK) ullanılara Çizelge de verilmişir ve Eşili (7) dei gibi ahmin edilmişir. Dimen (6) in üün üreim-fiya ilişisi 3 gecime, Erdal (6) ın domaes üreim-fiya ilişisi 3 gecime, Doğan ve Gürler (13) in çalışmalarında uru soğan üreim miarı ile fiyaı arasındai ilişi 7 gecime uzunluğuna göre gecimesi dağıılmış Almon modeli ile incelenmişir. Q (7) Çizelge 1. Schwarz Bayesci Ölçüüne Göre Gecime Uzunluğu Değerleri Gecime Schwarz Ölçüü Değeri uzunluğu = 6.74 = = = = = = Çizelge de, modeldei asayıların işareleri incelendiğinde, isaisiğinin 1 ve 3 gecimeli değerleri için anlamlı olduğu görülmeedir (P<.1 ve P<.5), sadece 1 dönem öncei fiya () değerinin, domaes üreim miarını poziif yönde eilediği görülmeedir. Fiyalar da (1 öncei dönemde) 1 birim arığında, üreim miarı armaa, 1 de ( öncei dönemde) 1 birim arığında.91 azalmaa ve de (3 öncei dönemde) 1 birim arığında ise üreim miarı.1 azalmaadır. Çizelge. Almon modeli ile domaes üreimi ve fiya ilişisinin ahmini Değişen Kasayı Sd. Haa -isaisiği P C Modelde 1 değişeninin anlamsız olduğu diğer değişenlerin ise anlamlı olduğu görülmeedir. Bir başa deyişle, 1 dışındai diğer değişenler, bağımlı değişeni açılamaa anlamlıdırlar. Modelin F esi olup isaisi olara anlamlıdır (P<.1). Belirlili asayısı R =.91 bulunmuşur. Domaes üreiminde meydana gelen değişmelerin % 91. si cari ve gecimeli domaes fiyaları arafından açılanmaadır. Dimen (6) in üün üreimifiya ilişisi çalışmasında R =.87, Doğan ve Gürler (13) in uru soğan üreim-fiya ilişisi araşırmasında R =.85 bulunmuşur. Durbin- Wason d isaisiği d=1.888 bulunmuşur. Bu durumda model ooorelasyon içermemeedir. Bu bilgilerden sonra Almon modeli Eşili (8) de olduğu gibi yazılır. Araşırmada ullanılan Almon modeli genel ifadesi Q P P P n (8) şelindedir. Oluşurulan Almon Modelinde; Q : Domaes üreim miarı (on), P : Domaes fiyaı (TL/g). Almon modeli Eşili (9) da olduğu gibi yazılabilir. Q P P.5174 P.398 P P.8593 P 4 5 (9) Elde edilen modele ilişin sonuçlar Çizelge 3 e verilmişir. Çizelge 3. Domaes için Gecimesi Dağıılmış Model Sonuçları i Kasayı Sd. Haa -isaisiği P P(1) P() P(3) P(4) P(5) Çizelge 3 incelendiğinde, oluşurulan modelde ullanılan gecime sayısı 5 ve gözlem sayısı n= dir. Modelde asayıların işareleri incelendiğinde, döneminde domaes fiyaı 1 birim arınca domaes üreimi.196 birim armaa, P(1) de 1 birim arınca birim armaa, P() de 1 birim arınca.5174 birim armaa, P(3) de 1 birim arınca.398 birim armaa, P(4) de 1 birim arınca.1559 birim azalmaa ve P(5) de 1 birim arınca.8593 birim azalmaadır. 1.,. ve 3. dönem öncei domaes fiyaları domaes üreimini poziif yönde eilerden, 4. ve 5. dönem öncei domaes fiyaları domaes üreimini negaif yönde eilemeedir. Böylece üreimin fiyalardan eilendiği açıça görülmeedir. Sonuç olara bu araşırmada, domaes üreim miarı ile fiyalar arasındai eileşim gecimesi dağıılmış modellerden Almon modeli ile açılanmışır. Domaes üreimi bağımlı değişen, fiyalar ise bağımsız değişen olara incelenmişir. Çalışma, dönemini içermeedir. İncelenen dönemde domaes üreim miarı ile fiyalar arasında % 91. değerinde yüse bir 11

6 orelasyon bulunmuşur. Bu ilişi, domaes üreim miarı fiya ilişisini açılamada Almon modeline uygun bir ürün olduğu anlamındadır. Schwarz Bayesci Ölçüü (SBC) yardımıyla gecime uzunluğu belirlenere model oluşurulmuşur. En üçü SBC değerine sahip masimum gecime olan 5 değeri domaesin en fazla 5 yıl öncei fiyalardan eilendiği belirlenmişir. Almon modeli sonuçlarına göre, domaesin geçmiş 3 yıldai fiyalardan poziif olara eilendiği, 4. ve 5. yıldai fiyalardan ise negaif olara eilendiği görülmüşür. Sonuç olara, serbes piyasa şarlarında oluşan domaes fiyalarının, üreim miarını belirlemede eisinin ço yüse olduğu görülmeedir. Domaes fiyaları, serbes piyasa şarlarında bir öncei yılın fiyalarına, üreim miarına ve diğer faörlere bağlıdır. Dünya sıralamasında 4. durumda bulunan Türiye de üreilen domaes, ülemizin dünya pazarındai yeri incelendiğinde üreim planlaması ve fiya isirarı açısından önem verilmesi gereen bir ürün olara değerlendirilmelidir. Kaynalar Aın, F.,. Eonomeri, Ein Kiabevi, Bursa, 74 s. Almon, S The Disribued Lag Beween Capial Appropriaions and Expendiures. Economerica, 33(1): Al, F., 194. Disribued Lags, Economerica, 1: Doğan, H. G., Gürler,. 13. Gecimesi Dağıılmış Eonomeri Modelin Seçilmiş Bir Tarım Ürünü Üzerine Uygulanması (Kuru Soğanda Almon Modeli Örneği). Aademi Baış Dergisi, 39. İisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba Kırgızisan. Erdal, G., 6. Tarımsal Ürünlerde Üreim-Fiya İlişisinin Koyc Yalaşımı ile Analizi (Domaes Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversiesi, iraa Faülesi Dergisi, 3: FAO, 13. Saisical daabase of food and agriculure organizaion of he Unied Naions, hp://faosa3.fao.org/download/q/qc/e (Erişim arihi: ). Genceli, M., 1. Eonomeri ve İsaisi ileleri. Filiz Kiabevi, İsanbul, 77 s. Gujarai, D. N., 1. Temel Eonomeri (Çevirenler: Ümi Şenesen, Gülay Günlü Şenesen). Lieraür Yayınları No:33, İsanbul. İşyar, Y., Eonomeri Modeller. Uludağ Üniversiesi Güçlendirme Vafı Yayınları, Yayın No: 141, Bursa. Amemiya, T., Advanced Economerics, Harvard Universiy Pres, Cambridge. Cooray, T. M. J. A., 8. Applied Time Series Analysis of Forecasing. Narosa Publishing House Pv. Ld. Cezayirli, M. A., 7. Gecimesi Dağıılmış Modeller (Türiye Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü Yüse Lisans Tezi, Toa. Çeinaya, Ş., 1. Türiye nin Son On Yıllı Buğday Üreimdei Miar-Fiya İlişisinin Eonomeri Analizi: Koyc Almon Teniği. İnsan ve Toplum Bilimleri Araşırmaları Dergisi, 1(4): Davidson, R., MacKinnon J.G., Esimaion and ference in Economerics. Oxford Universiy Pres, New Yor: Dimen, N., 6. Koyc-Almon Yalaşımı İle Tüün Üreimi ve Fiya İlişisi. Çuurova Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 15(): Doğan, H.G., Gürler, A.., Ayyıldız, B., 14. Üreim Fiya İlişisinde Almon Polinomial Teniği Yalaşımı (Samsun İli Çeli Örneği). Gaziosmanpaşa Üniversiesi iraa Faülesi Dergisi, 31 (3): Judge, G. G., Hill, R. C., Griffihs, W. E., Lüepohl, H., Lee, T. C., Inroducion o The Theory and Pracice of Economerics, nd ediion, John Wiley, New Yor, 14 p. Kular, A.,. Eonomeri aman Serileri, Gazi Yayınları, Anara. Lardaro, L., Applied Economerics, Harper Collins, New Yor. Özbahçe, A., Padem, H., 7. Üsün verim veenoloji özellilere sahip bazı salçalı domaes çeşilerinin Ispara oşullarına uygunluğunun belirlenmesi. Süleyman Demirel Üniversiesi, Fen Bilimleri Ensiüsü Dergisi, 11(): Özgüven, A., Tarım Eonomisi ve Poliiası, Filiz Kiabevi, İsanbul, s Schwarz, G., Esimaing he Dimension of a Model. The Annals of Saisics, 5(): Tarı, R., 5. Eonomeri, Gözden Geçirilmiş ve Genişleilmiş 3. Bası. Kocaeli Üniversiesi Yayınları, Yayın No:17, Kocaeli. Tinbergen, J., Long-Term Foreign Trade Elasiciies. Macroeconomica, c1, p Thomas, R. L., Modern Economerics and Inroducion, Addision-Wesley, Cambridge. 1

7 TÜİK, 11. Tarım İsaisileri Özei 1, Türiye İsaisi Kurumu Mabaası, Yayın No: 3878, Anara. TÜİK, 13a. İsaisi Gösergeler Türiye İsaisi Kurumu Mabaası, Yayın No: 413, Anara. TÜİK, 13b. Türiye İsaisi Kurumu. Biisel Üreim İsaisileri, Sebzeler. hp://uiapp.ui.gov.r/biiselapp/biis el.zul (Erişim arihi: ). 13