YÜKSEK ENFLASYON ENFLASYON BELİRSİZLİĞİNİ ARTIRIYOR MU?

Transkript

1 YÜKSEK ENFLASYON ENFLASYON BELİRSİZLİĞİNİ ARTIRIYOR MU? Doç. Dr. Harun TERZİ Karadeniz Teknik Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü Öğreim Üyesi 618 Trabzon Tel : (462) Fax : (462) herzi@ku.edu.r Sabiha OLTULULAR Karadeniz Teknik Üniversiesi SBE İkisa Yüksek Lisans Öğrencisi 618 Trabzon Öze: Bu çalışmada Türkiye ekonomisinde 1987:1-24:6 dönemi enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişki incelenmiş, enflasyon belirsizliğinin ölçülmesinde GARCH yönemi kullanılmışır. İki değişkenli Granger nedensellik ve VAR analizi, enflasyonun enflasyon belirsizliği üzerinde güçlü bir ekiye sahip olduğunu gösermekedir. Ampirik sonuçlar, aynı zamanda enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkinin poziif ve enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru ek yönlü olduğunu gösermekedir. Anahar kelimeler: Enflasyon, enflasyon belirsizliği, GARCH, birim kök, nedensellik, Granger, VAR DOES HIGH INFLATION INCREASE INFLATION UNCERTAINTY? Absrac: In his sudy, he relaion beween inflaion and inflaion uncerainy by employing GARCH esimaion, Granger causaliy and VAR analysis has been invesigaed for he Turkish economy over he period 1987:1-24:6. Boh bivariae Granger causaliy and VAR analysis indicae ha here is a srong evidence ha inflaion has effec on inflaion uncerainy. The Empirical resuls also suppor he view ha here is a posiive significan relaion beween inflaion and inflaion uncerainy, and causaliy is running from inflaion o inflaion uncerainy. Keywords: Inflaion, inflaion uncerainy, GARCH, uni roo, causaliy, Granger, VAR 1

2 Giriş Türkiye de 197 li yıllardan iibaren ekisini hisseirmeye başlayan enflasyon, aradan geçen 3 yıldan fazla bir zaman içinde uygulanan çok sayıda isikrar programına karşın ekonomide önemli bir problem olmaya devam emişir. Kasım 2 ve Şuba 21 krizlerinden hemen sonra uygulamaya konan güçlü ekonomiye geçiş programından sonra enflasyon ek haneli rakamlara ancak indirilebilmişir. Enflasyonun yaırım, üreim, isihdam ve gelir dağılımındaki dengeleri bozucu ekilerinin yanı sıra ekonomide yaraığı belirsizlik de önemli sorunlardan biridir. Enflasyonu besleyen ve konrol edilemez yükselişine neden olan önemli fakörlerden birisi, enflasyonun yine kendisinin oluşurduğu enflasyon belirsizliğidir. Belirsizlik ekonomiyi farklı kanallardan ekilemekedir. Belirsizlik özellikle faiz oranlarının uzun dönemde yükselmesine ve ekonomik değişkenlerin geleceke beklenen değerlerindeki belirsizliğin armasına neden olduğundan, piyasaların işleyişini olumsuz ekilenmekedir. Belirsizlik riskinden kaçmak iseyen birey ve firmalar, kaynaklarını yaırıma yönlendirmek yerine belirsizliğin riskini azalmada kullanacak, kısa vadeli kredilerin faiz riskinden kaçınmak için uzun vadeli kredi kullanmaya yönelecekir. Ancak uzun vadeli kredilerin faiz oranı yüksek olacağından kredi maliyei aracak ve yaırımlar azalacakır. Enflasyon belirsizliğinin faiz oranlarını arırıcı ekisi, yaırımcıların yaırımlardan beklenen geiri oranlarını da arıracağından yaırımlar azalacakır. Benzer şekilde, bireyler de uzun vadeli yaırım kararlarını ereleyecekir. Enflasyon belirsizliğinin uzun dönem faiz oranlarını arırıcı ekisini vurgulayan araşırmacılar, bu iki değişken arasındaki ilişkinin poziif olduğunu ileri sürmüşlerdir. Belirsizlik nedeniyle reel saın alma gücünü korumak iseyen birey ve firmalar, enflasyona endeksli sözleşmelere yöneleceklerdir. Belirsizlik faiz oranlarında, ücrelerde, vergi oranlarında gelir ve kar rakamlarında belirsizlik oluşurduğundan üreken ekonomik faaliyeler azalmakadır. Enflasyonun enflasyon belirsizliğini arırıcı ekisini enflasyonun para arzını arırıcı ekisiyle açıklayanlara göre; enflasyonun arması durumunda uygulamaya konan ani enflasyonis poliikalar, genellikle enflasyon oranını düşürmeyi amaçlarken, enflasyon değişkenliğinin armasına yol açmakadır. Bu durum enflasyon belirsizliğini de arırmakadır. Yüksek enflasyonun geleceke beklenen enflasyon oranını arırıcı ekisi enflasyonun yol açığı önemli maliyelerden biri olarak kabul edilmekedir. Teorik modellerde ve ampirik araşırmalarda, enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiler farklı şekillerde yorumlanmakadır. Enflasyon oranı arıkça gelecekeki enflasyon belirsizliği de armakadır. Bu nedenle enflasyon belirsizliğinin azalılması için enflasyon oranının düşürülmesi gerekmekedir. Özellikle yüksek enflasyon düşük enflasyona göre enflasyon belirsizliğini daha da arırmakadır. Lieraürde, enflasyon isikrarlı olduğu sürece düşük veya yüksek enflasyon oranının enflasyon belirsizliği üzerindeki ekisinin çok farklı olmadığı da ileri sürülmekedir. Lieraür Lieraürde, enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasında bir ilişkinin olduğu kabul görmekle birlike bu ilişkinin yönü hakkında farklı görüşler mevcuur. Bu görüşler, üç grupa oplanabilir. Yaygın olan birinci gruba göre ilişkinin yönü enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğrudur (Cukierman-Melzer 1986). Bu görüşü savunan ikisaçılar enflasyonun nedenini enflasyon belirsizliği olarak algılamışlardır. İkinci grupa, var olan ilişkinin yönünün enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olduğunu savunan ikisaçılar, enflasyonun olumsuz ekilerinden birinin de enflasyon belirsizliği olduğunu savunmakadırlar (Friedman 1977; Ball 1992; Holland 1995; Evans-Wachel 1993). Bu görüşü savunanlar, enflasyon belirsizliğini enflasyonun bir maliyei olarak değerlendirmekedirler. Üçüncü grupa, enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasında ek yönlü bir ilişkinin varlığından ziyade çif 2

3 yönlü bir ilişkinin var olduğunu savunan görüş yer almakadır (Nas-Perry 2; Founas- Ioannidis-Karanasos 24). Bu görüşe göre; enflasyon enflasyon belirsizliğine neden olurken, enflasyon belirsizliği de enflasyona neden olmakadır. Enflasyon belirsizliğini araşıran çalışmalar, 3 yıllık bir geçmişe sahipir. 198 li yıllardan sonra enflasyon belirsizliğini araşıran çalışmalarda önemli bir arış olmuşur. Bu alandaki öncü araşırmacılardan Okun, yüksek enflasyonun enflasyon değişkenliğini, enflasyon değişkenliğinin de enflasyon belirsizliğini arırdığını öne sürmüşür. Okun (1971) sonrası yapılan araşırmalar, ağırlıklı olarak nedenselliğin enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğru ek yönlü ve poziif olduğu görüşünü deseklemekedir. Araşırmalar enflasyon belirsizliğini belirlemede; ükeici ankelerini, ekonomerik ahmin yönemlerini ve enflasyon değişkenliğini kullanmışlardır. Anke yöneminde, bireylerin beklediği enflasyon ile gerçekleşen enflasyon arasındaki farkın düşük olması veya bireylerin bekleni içinde oldukları enflasyon oranının benzerlik gösermesi enflasyon belirsizliğinin az olduğunu gösermekedir. Ancak ükeicilerin beklenen enflasyon oranları konusunda farklı sonuçlar vermesi belirsizliğin arığını gösermekedir. Ekonomerik ahmin yönemlerinde, ahminin haa erimlerinin arması belirsizliğin aracağını, aksi halde belirsizliğin azalacağını gösermekedir. Bununla birlike enflasyon oranındaki mulak değişimin harekeli oralaması olarak hesaplanan enflasyon belirsizliği de lieraürde mevcuur (Foser 1978). Ekonomerik ekniklerin ilerlemesi ile enflasyon belirsizliği, ARCH-GARCH yönemleriyle ahmin edilmeye başlanmışır (Grier-Perry 1998; Nas-Perry 2). Enflasyon belirsizliğini enflasyonun sandar haası olarak hesaplayarak, enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen Okun (1971), dönemi OECD ülkelerinde enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasında poziif bir ilişkinin olduğunu ifade emişir. Aynı çalışmayı dönemi için es eden Gordon (1971), bu ilişkinin poziif olduğunu, ancak Okun un bulduğu kadar güçlü olmadığını belirmişir. Enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen Friedman (1977), yüksek enflasyonun enflasyon belirsizliğini arırdığını ve ilişkinin enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olduğunu ifade emişir. Enflasyon belirsizliği, enflasyonun ekonomide oluşurduğu reel maliyelerin boyuunun belirlenmesinde önemli bir role sahipir. Enflasyon belirsizliğinin nispi fiyalar üzerindeki bozucu ekisini ve nominal sözleşmelerdeki riskini vurgulayan Friedman (1977), enflasyon oranındaki arışın enflasyon belirsizliğini arırarak, kaynakların ekinliğini ve büyümeyi olumsuz ekilediğini, parasal oorienin enflasyon arışının büyüme üzerindeki olumsuz ekisini önlemek amacıyla sıkı para poliikası uygulamasının da ayrıca belirsizliği arırdığını, buna bağlı olarak yaırım ve büyümenin azalığını ileri sürmüşür. Foser (1978), enflasyon belirsizliğinin ölçülmesinde sandar haanın kullanılmasını eleşirmiş, kendi çalışmasında enflasyon oranındaki mulak değişimin harekeli oralamasını kullanmışır. 23 ülke için enflasyon ve enflasyon belirsizliği ilişkisini es eden Foser, dönemi bu ilişkinin poziif olduğunu belirlemişir. Friedman ın görüşünü eorik yönden açıklayan Ball (1992), enflasyonun arması durumunda merkez bankalarının uygulayacağı poliikaların belirsizliğin armasına neden olacağını belirmişir dönemi 18 OECD ülkesinde enflasyon ve enflasyon belirsizliği ilişkisini inceleyen ve enflasyon belirsizliği olarak enflasyonun alı yıllık harekeli oralamasının sandar sapmasını kullanan Kasimbris-Miller (1982), 18 OECD ülkesinin sadece 9 unda poziif bir ilişkinin olduğunu belirlemişlerdir. 1955:1-1983:1 dönemi 18 OECD ülkesinde yaay kesi ve panel verilerle enflasyon ve enflasyon belirsizliğini inceleyen Kasimbris (1985), ilişkinin panel verilerde poziif olduğunu, ancak ek ek ülke analizinin aynı sonucu deseklemediğini belirmişir. Cukierman-Melzer (1986), çalışmalarında enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasında enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğru ek yönlü poziif bir ilişkinin olduğunu belirmişlerdir. 3

4 Evans (1991), dönemi enflasyon ile enflasyon belirsizliğini zamana göre değişen paramere yaklaşımı ile ABD ekonomisi için kısa ve uzun dönem iibariyle ayrı ayrı incelemiş, kısa dönem enflasyon belirsizliğinin geçici şoklara bağlı olduğunu, uzun dönemli enflasyon belirsizliğinin ise para poliikasındaki değişimlerden kaynaklandığını belirmiş ve yüksek enflasyonun yüksek enflasyon belirsizliğine neden olduğunu vurgulamışır dönemi ABD verileri ile enflasyon-enflasyon belirsizliğini inceleyen Holland (1995), ilişkinin yönünün yüksek enflasyondan yüksek enflasyon belirsizliğine doğru poziif olduğunu ancak ers yönlü bir ilişkinin isaisiksel olarak kuvveli olmadığını belirmişir. Baillie ve diğerleri (1996), Cukierman-Melzer hipoezinin sadece yüksek enflasyon yaşayan ülkelerde geçerli olabileceğine dair kanılar elde eiklerini belirmişlerdir dönemi G7 ülkeleri için enflasyon-enflasyon belirsizliği ilişkisini GARCH ve Granger yönemleriyle inceleyen Grier-Perry (1998), nedenselliğin yönünün sadece Japonya, Fransa, İngilere ve Almanya da enflasyon belirsizliğinden enflasyona, diğer üm ülkelerde ise enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olduğunu; enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğru olan ilişkinin Japonya ve Fransa da poziif, İngilere ve Almanya da ise negaif olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yaay kesi ve zaman serisi verileriyle Türkiye nin de yer aldığı 24 OECD ülkesi için enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen ve Türkiye dahil 9 ülkede ilişkinin poziif olduğunu ileri süren Davis-Kanago (2), %1 un alındaki enflasyon oranında ilişkinin zayıf ancak poziif, %1 un üsündeki enflasyon oranında ise ilişkinin kuvveli ve poziif olduğunu vurgulamışlardır dönemi İngilere için ARCH- GARCH yönemiyle enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen Founas (21), poziif olan ilişkinin Friedman-Ball hipoezini deseklediğini belirmişir. Nas-Perry (2), dönemi Türkiye ekonomisinde nedenselliğin enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru poziif olduğunu belirlemişlerdir. Enflasyonun enflasyon belirsizliğini önemli ölçüde arırdığını ileri süren Neyapı (2), Türkiye ekonomisinde 1982:1 1999:12 dönemi yüksek enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkinin poziif olup, Friedman ın hipoezini deseklediğini ileri sürmüşür. 1986:1-2:12 dönemi için Türkiye ekonomisinde EGARCH modelini uygulayan ve enflasyonun mevsimsel bir yapı sergilediğini vurgulayan Berumen-Kıvılcım-Neyapı (21), mevsimsel ekinin dikkae alınması durumunda gecikmeli enflasyonun enflasyon belirsizliğini ekilemediğini, enflasyon belirsizliğinin meydana geirdiği poziif şokların ekisinin de negaif şoklardan daha büyük olduğunu ileri sürmüşlerdir. Kirmanoğlu (21) uyguladığı GARCH(1,1) ve UVAR modellerinde enflasyonun enflasyon belirsizliğini arırdığını ileri sürmüşür. G7 ülkelerine ai bir panel veri sei ile enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen Apergis (24), enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasında çif yönlü ve poziif bir nedenselliğin olduğunu, bu sonucun hem Friedman hipoezini hem de Cukierman- Melzer hipoezini deseklediğini ileri sürmüşür dönemi Avrupa Birliğine üye alı ülkenin verilerini kullanarak enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi Granger nedensellik ve ARCH yönemiyle inceleyen Founas-Ioannidis-Karanasos (24), iki, dör, alı ve sekiz gecikmeli değerlerde Granger nedensellik esinin ülkelere göre farklı sonuçlar verdiğini ahmin emişlerdir. İngilere için enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olan nedenselliğin üm gecikmelerde poziif, enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğru olan nedenselliğin ise bazı gecikmelerde poziif bazı gecikmelerde negaif olduğunu; Almanya hariç diğer ülkelerde (Fransa, İalya, Hollanda ve İspanya) enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olan nedenselliğin ise poziif olduğunu belirlemişlerdir dönemi ABD, Japonya ve İngilere için enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen Conrad-Karanasos (24), Büün ülkelerde enflasyonun enflasyon belirsizliğini arırdığı sonucuna varmışlardır. 4

5 Veri Sei ve Yönem Bu çalışmada 1987:1 ve 24:6 dönemi aylık veriler kullanılarak enflasyon (ENF) ve enflasyon belirsizliği (EB) arasındaki ilişkinin belirlenmesi amaçlanmışır. Enflasyon değişkeni olarak TÜFE (1987=1) serisi TC Merkez Banksının veri dağıım siseminden alınmış ve mevsimsel ekiden arındırılmışır. Bu çalışmada GARCH yönemi kullanılarak elde edilen koşullu varyans enflasyon belirsizliğinin ahmininde kullanılmışır. Zaman serileri modellemesi haa erimlerin sabi varyansa sabi olma varsayımına dayanmakadır. Engle (1983), İngilere nin enflasyon verilerini inceleyerek haa erimleri varyansının sabi olmadığını gösermişir. Engle nin yapığı bu çalışma, ooregresif koşullu değişen varyans (ARCH) adını alarak lieraüre girmişir. Daha sonra Bollerslev (1986), arafından gelişirilen model, genelleşirilmiş ooregresif koşullu değişen varyans (GARCH) olarak değerlendirilmişir. ARCH yönemi, k değişkenli bir regresyon modeli ile aşağıdaki gibi açıklanabilir: Y = â1 + â2x 2 +,..., + âkx k + U (1) 2 Haa erimi varyansı ( α + α1u ) ARCH(1) süreci olarak ifade edilmeke ve bu süreç genişleilerek ARCH(p) süreci aşağıdaki gibi yazılabilir: VAR(å ) = ó = á + á1å 1 + á2å 1 +,..., + ápå p (2) Haa eriminin varyansında ardışık bağımlılık yoksa, H = α =α 1 =,,= α p = olur ve bu durumda VAR(ε )= α dır. Bollerslev (1986), ARCH modelini gelişirerek GARCH modelini elde emişir. Koşullu varyans denklemi yardımıyla GARCH(p,q) süreci aşağıdaki gibi yazılabilir: σ = ω+ αε 1 + βσ 1 (3) ENF ve EB serilerin durağanlığının belirlenmesinde DF ve PP esleri kullanılmışır. DF esi haa erimlerinin bağımsız ve sabi varyanslı olduğu varsayımına dayandığından sandar SDF esinin ahmininde çoğu zaman ookorelasyon sorunu ile karşılaşılmaka, bu sorunu oradan kaldırmak için SDF denklemindeki ookorelasyonu gidermeye yeecek kadar bağımlı değişkenin gecikmeli değeri denklemin sağ arafına ilave edilir. Bu ilaveden sonra SDF regresyon denklemi ADF denklemine dönüşürülmüş olur (Dickey-Fuller 1979). Durağanlık esinde kullanılan sabili ve rendli denklemler ile hipoezler aşağıda göserilmişir: n Y = α + γy 1 + βi Y i i= 1 n = α + γy 1 + βi Y i i= 1 H : γ =, H1 : γ < + ε Y + δ + ε Phillips-Perron (1988) arafından yapılan araşırmada, bir zaman serisindeki yüksek dereceden korelasyonun konrol edilebilmesi için paramerik olmayan bir yönem önerilmekedir. PP esi, DF esine alernaif bir es olmakan ziyade amamlayıcı bir birim kök esi olarak lieraüre geçmişir. PP esinin seri veya serilerdeki yapısal kırılmaları yakalamada daha ekin olduğu ifade edilmişir. PP esinde, Newey-Wes opimal gecikme uzunluğunu belirlemeden ziyade uyarlama ahmincisi olduğundan, PP esinde ookorelasyonu gidermeye yeecek kadar bağımlı değişkenin gecikmeli değeri ilave edilmemeke, onun yerine kasayı uyarlanmakadır. PP esinde aşağıdaki denklem kullanılmışır: Y = α + βy 1 + δ T + ε Granger nedensellik esi, iki değişkenin arasında bir ilişkinin olup olmadığını, eğer varsa ilişkinin yönünü belirlemek için kullanılmakadır. Granger nedensellik esi, modelde yer alan bağımsız değişkenlerin grup halinde sıfıra eşi olup olmadığını es eder. Bu ilişki es edilirken modelde yer alan değişkenlerin grup halinde F-esine bakılarak karar verilir. Granger nedensellik esi, serilerin durağan olmasını gerekirmekedir (Granger 1969, 1986). 5

6 m ENF = á + â ENF + è EB + å (4) i i i= 1 i= 1 p q n i i EB = ϑ + ϕ EB + ä ENF + í (5) j j j= 1 j= 1 j j Hsiao yönemi, Granger nedensellik esi gibi iki değişken arasındaki ilişkiyi incelemekedir. Hsiao yöneminde, Granger nedensellik esinde kullanılan denklemlerin aynısı kullanılmakadır. Ancak Hsiao yönemi Granger nedensellik esinden farklı bir yapıdadır. Granger nedensellik F esine göre karar verirken, Hsiao yönemi, denklemlerden elde edilen opimal gecikme uzunluklarının karşılaşırılmasına dayanmakadır (Hsiao 1979, 1981). VAR siseminde üm içsel değişkenler yine sisemdeki üm içsel değişkenlerin gecikmeli değerlerinin bir fonksiyonudur. VAR siseminde her değişken kendisinin ve diğer açıklayıcı değişkenlerin gecikmeli değerlerinin doğrusal bir fonksiyonudur. ENF ve EB ilişkisini belirlemek için aşağıdaki VAR modeli kurulmuşur. VAR modelinde v i ler beyaz gürülülü haa erimlerini, p AIC ile belirlenen opimal gecikme uzunluğunu ve β lar sisemin ahmin edilen kasayılarını gösermekedir. VAR yönemi enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkinin yapısını ve nedenselliğin yönünü belirlemek için kullanılmışır. Bu çalışmada dışsal değişken olmadığından üm değişkenler sisem içinde belirlenmişir. VAR modeli basi olarak aşağıdaki gibi anımlanabilir. p ENF α1 β1i β12i ENF i v1 = + (6) EB α 2 i= 1 δ21i δ22i EB i v2 (6) nolu denklemdeki VAR siseminin ilişkisiz olan v 1 ve v 2 haa erimlerinde meydana gelecek bir değişme ENF ve EB değişkenlerinin mevcu değerlerinde hemen bir değişmeye neden olacakır. Ayrıca ENF ve EB değişkenlerinin gecikmeli değerlerinin VAR sisemindeki her iki denklemde olması nedeniyle ENF ve EB değişkenlerinin geleceke alacağı değerler de değişecekir. v 1 ENF deki ve v 2 EB deki şokları gösermekedir. v 1 nin eki-epki fonksiyonları ENF de meydana gelecek bir ±2 sandar sapmalık şokun ENF ve EB nin mevcu ve gelecekeki değerleri üzerindeki ekisini ölçmekedir. Eki-epki analizi değişkenler arasındaki karşılıklı dinamik ekileşimlerin belirlenmesinde yaygın bir şekilde kullanılmakadır. Eki-epki analizi VAR sisemindeki içsel değişkende meydana gelecek bir şokun kendisine ve diğer değişkenlere olan ekisini göserirken, varyans ayrışırması VAR sisemindeki içsel değişkenlerde meydana gelen değişimin nispi önemini ve bu değişimin yüzde ne kadarının değişkenin kendisinden ve yüzde ne kadarının da siemdeki diğer değişkenlerden kaynaklandığını gösermesi ve değişkenler arasındaki nedensellik ilişkilerinin derecesinin belirlenmesi acısından önemlidir. Varyans ayrışırması değişkenler arasındaki dinamik ekileşimler ve belli bir dönem süresince bir değişkende meydana gelen oransal değişmenin ne kadarının kendisinden ve ne kadarının sisemdeki diğer değişkenlerden kaynaklandığı hakkında bilgi vermesi bakımından önemlidir. Böylece değişkenlerin içsel yada dışsal olup olmadıkları da belirlenebilir. Ampirik Sonuçlar Ekonomerik analizlerde elde edilen ampirik sonuçlar aşağıda özelenmişir. ENF ve EB değişkenleri arasındaki korelasyon analizi incelendiğinde ENF ile ENF nin kendi 1. ve 2. gecikmeli değerleri arasındaki korelasyonun anlamlı ve poziif, EB ile EB nin kendi 1. ve 2. gecikmeli değerleri arasındaki korelasyonun da anlamlı ve poziif olduğu görülmekedir. ENF ile EB arasındaki korelasyon kasayısı sadece %1 da anlamlı, ENF ile EB nin 1. ve 2. gecikme değerleri arasındaki korelasyon anlamsız, ancak ENF değişkeni ile ENF nin 1. ve 2. gecikmeli değerleri arasındaki korelasyonun poziif ve anlamlı olduğu bulunmuşur (Tablo 1). Tablo 2 de GARCH(1,1) yönemiyle yapılan ahmin sonuçları göserilmişir. 6

7 Tablo 1: Korelasyon Analizi Değişkenler ENF EB ENF -1 EB -1 ENF -2 EB -2 ENF 1.17 c.51 a.2.31 a.3 EB.17 c 1.52 a.64 a.42 a.38 a ENF b.52 a 1.17 a.52 a.2 EB a.17 a 1.52 a.64 a ENF a.42 a.52 a.52 a 1.17 a EB a.2.64 a.17 a 1 Tek yanlı -esine göre a: %1, b:%5 ve c: %1 da anlamlı. Tablo 2: GARCH(1,1) Model Tahmini Denklem Kasayı z-isaisiği p-değeri Sabi.5 b b ENF (-1).99 a a AR (1).81 a 8.5. a Varyas denklemi Sabi 5.66e e-5.1 a ARCH (1).55 a.16. a GARCH (1).48 a.13. a a : %1 de ve b : %5 e anlamlı. Tablo 3: Durağanlık Tesleri DF Tesi PP Tesi Değişken Sabili Trendli Sabili Trendli ENF () a () a (4) a (4) a EB () a () a (5) a (5) a n=2 için kriik ablo değerleri rendsiz (rendli) modelde, sırasıyla, %1 ve %5 için 3.463(-4.4) ve 2.876(-3.432), (MacKinnon, 1996). Opimal gecikme uzunlukları parenez içindedir. a: %1 de anlamlı. ENF ve EB değişkenleri rendli ve rendsiz modeller DF ve PP eslerine göre seviyesinde durağan çıkmış olduğu Tablo 3 e göserilmişir. Tablo 4: Hasio Nedensellik Tesi Denklemler FPE Değerleri İlişkinin Yönü ENF=f(EB) (2) 3.95 (2) EB ENF EB=f(ENF) 8.471e-7 (1) 5.588e-7 (4) ENF EB Opimal gecikme uzunlukları paranez içinde göserilmişir. Tablo 5: Granger Nedensellik Tesi Denklemler F-esi Nedensellik ENF=f(EB) F(2,21)= c yok EB=f(ENF) F(4,198)= a ENF EB (+) a: %1 ve c: %1 seviyesinde anlamlı. Hsiao nedensellik esine göre enflasyon ve enflasyon belirsizliği arasında karşılıklı bir nedensellik ilişkisi görülmekedir (Tablo 4). Ancak, Granger nedensellik esine göre 7

8 enflasyon belirsizliğinden enflasyona doğru olan nedensellike F esi anlamlı olmasına rağmen, enflasyon belirsizliği değişkeninin gecikmeli kasayılarının oplamı isaisiksel olarak anlamlı bulunmamışır. Bunun aksine enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olan nedenselliğin işarei poziif ve isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Tablo 6a: VAR Nedensellik/Blok Dışsallık Wald Tesi Bağımlı Değişken ENF Dışlanan Değişken EB χ 2 sd p-değeri EB Bağımlı Değişken EB Dışlanan Değişken ENF ENF a a: %1 de anlamlı ve sd serbeslik derecesi. Tablo 6b: VAR Nedensellik F-Tesi Değişkenler F-es p-değeri ENF (Bağımlı) a EB EB(Bağımlı) a ENF a a: %1 de anlamlı VAR blok dışsallık esinde ENF nin gecikmeli değerlerinin EB yi ekilediği, ancak EB nin gecikmeli değerlerinin ENF yi ekilemediği görülmekedir. VAR F esinde enflasyon belirsizliğinin kendisinin ve enflasyon beklenisinin geçmiş değerlerinden ekilendiği, ayrıca sisemdeki açıklayıcı değişkenlerin her birinin gecikmeli kasayılarının oplamının poziif ve anlamlı olduğu, ancak enflasyonun sadece kendisinin gecikmeli değerlerinden poziif ekilendiği belirlenmişir. Bu sonuç EB nin ENF ile EB nin gecikmeli değerlerinden poziif ekilendiğini, ancak ENF nin sadece kendi gecikmeli değerlerinden ekilendiğini gösermekedir (Tablo 6a ve 6b). Grafik 1 de sırasıyla yıllık yüzde değişim iibariyle ENF serisi, ENF endeksi, GARCH(1,1) ile ahmin edilen koşullu SD grafiği ve ENF deki aylık yüzde değişim göserilmişir. Grafik 1a: ENF (Yıllık Yüzde Değişim) 14 Grafik 1: ENF ve EB Değişkenlerinin Grafiği 5 Grafik 1b: ENF Endeksi

9 .12 Grafik 1c: Koşullu SD Grafik Grafik 1d: ENF Aylık Yüzde Değişim Koşullu SD grafiğindeki dalgalanmalar belli dönemlerde enflasyondaki oynaklığın önemli seviyelere ulaşığını gösermekedir. Grafike görüldüğü gibi 1987 erken seçimleri, 94 krizi, kasım 2 ve şuba 21 krizleri sonrasında enflasyon belirsizliği daha belirgin bir seyir izlemekedir. Aynı zamanda, enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde de enflasyon belirsizliği armakadır. VAR analizinde opimum gecikme uzunluğu AIC krierleri kullanılarak 5 bulunmuşur. Grafik 2a da ENF serisindeki bir ±2 sandar haa kadarlık şok karşısında ENF nin kendisinde meydana gelen değişim Grafik 2a da ve EB de meydana gelen değişim ise Grafik 2c de göserilmişir. Benzer şekilde ±2 sandar haa kadarlık şok karşısında EB nin kendisinde meydana gelen değişim Grafik 2d de ve ENF de meydana gelen değişim ise Grafik 2b de göserilmişir. Eki-epki grafiklerinde ora çizgi noka ahminlerini al ve üs çizgiler ise bir sandar haalık güven aralığını gösermekedir. Grafik 2a ENF de meydana gelen bir şokun ENF üzerinde yaklaşık 4 ay boyunca poziif ve azalan bir ekisinin olduğu görülmekedir. Benzer eki Grafik 2d de EB de görülmekedir. ENF de meydana gelen bir şokun EB üzerindeki ekisi ilk 2 ay poziif aran, daha sonrada poziif azalan bir eki şeklinde görülmekedir (Grafik 2d). Ancak EB de meydana gelen bir şokun ENF üzerindeki ekisi belirsizdir (Grafik 2b). Grafik 2: ENF ve EB Değişkenlerinin Eki-Tepki Grafiği Grafik 2a: ENF nin ENF ye epkisi Grafik 2b: ENF nin EB ye epkisi

10 .1.8 Grafik 2c: EB nin ENF ye epkisi.1.8 Grafik 2d: EB nin EB ye epkisi ±2 sandar haalı bir sandar sapmalık şoka birikimli epkiler Grafik 3 e göserilmişir. Enflasyon üzerinde birikimli ekiyi yine enflasyonun kendisi neden olmakadır. Birikimli ekieki grafikleri ENF de meydana gelen bir şokun ENF ve EB üzerindeki ekilerinin poziif olduğunu gösermekedir. Benzer şekilde EB nin EB üzerindeki birikimli epkisi de poziifdir. 8 Grafik 3: ENF ve EB Değişkenlerinin Birikimli Eki-Tepki Grafiği Grafik 3a: ENF nin ENF ye epkisi Grafik 3b: ENF nin EB ye epkisi Grafik 3c: EB nin ENF ye epkisi Grafik 3d: EB nin EB ye epkisi Varyans Ayrışırmaları Grafik 4a ve 4b de göserilmişir. EB de meydana gelen değişimi ilk dönem yine EB nin açıklama derecesi yüzde 1 iken bu oran sonraki dönemlerde sırasıyla yüzde 72, 61, 55 ve 54 olarak devam emekedir. EB de meydana gelen değişimi ENF nin açıklama derecesi 2. dönemden iibaren yüzde 28 den başlayıp sonraki dönemlerde yüzde 46 lara kadar devam emekedir. Bu sonuç EB de meydana gelen değişimlerde ENF nin önemli bir değişken olduğu görüşünü deseklemekedir (Grafik 4a). 1

11 Değişiminin yüzde 94 en fazlası yine kendisindeki şoklar arafından açıklanan ENF deki geri kalan değişimin 12 dönem boyunca en fazla yüzde 6 sı EB arafından açıklanmakadır (Grafik 4b). 1% 8% 6% 4% 2% % 1% 8% 6% 4% 2% % Grafik 4a: EB nin Varyans Ayrışırması EB ENF Grafik 4b: ENF nin Varyans Ayrışırması EB ENF TÜFE (1987=1) serisine alernaif olarak kullanılan diğer TÜFE ve TEFE serilerinden; veri seini farklı al dönemlere ayırarak yapılan karşılaşırmalı analizlerinden ve VAR analizinde değişkenlerin sıralanışında yapılan değişikliklerin elde edilen sonuçlar EB ve ENF ilişkisinde önemli bir değişme meydana geirmemişir. Farklı al dönemlerde yapılan varyans ayrışırmasında enflasyon oranında meydana gelen değişimin en fazla yüzde 1 unu enflasyon belirsizliği açıklamakadır. Sonuç Enflasyon ve enflasyon belirsizliği ilişkisini inceleyen araşırmalar, nedenselliğin daha çok enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru poziif olduğunu ileri sürmekedirler. Türkiye ekonomisinde enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkinin incelendiği bu çalışmada, GARCH yönemi ile ahmin edilen enflasyon belirsizliği ile enflasyon arasındaki nedensellik ilişkisi Granger, Hasio nedensellik ve VAR yönemleri ile incelenmiş, nedenselliğin poziif ve enflasyondan enflasyon belirsizliğine doğru olduğu belirlenmişir. Bu sonuç, Türkiye ekonomisinde daha önce enflasyon ile enflasyon belirsizliği arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmaların sonuçlarını deseklemekedir. Friedmen-Ball hipoezini desekleyen ampirik sonuçlar, enflasyonun kendisini beslediğini ve aynı zamanda enflasyonun enflasyon belirsizliğinin armasına neden olduğunu gösermekedir. Bu sonuç, enflasyonis beklenilerin kırılmasında fiya isikrarını esas alan bir poliikanın ne kadar önemli olduğunu gösermekedir. 11

12 Kaynakça Apergis, N., (24) Inflaion, Oupu Growh, Volailiy and Causaliy: Evidence from Panel Daa and he G7 Counries, Economics Leers, 83, s Baillie, R., Chung, C. F. ve Tieslau, Y. M., (1996) Analysing Inflaion by he Fracionally Inegraed ARFIMA-GARCH model, Journal of Applied Economerics, 11, s Ball, L., (1992) Why Does High Inflaion Raise Inflaion Uncerainy?, Journal of Moneary Economics, 29, s Berumen, H., Kıvılcım, M. ve Neyapı, B., (21) Modelling Inflaion Uncerainy Using EGARCH: an Applicaion o Turkey, hp:// kivil2.pdf. Bollerslev, T., (1986) Generalized Auoregressive Condiional Heeroscedasiciy, Journal of Economerics, 31, s Conrad, C. ve Karanasos, M., (24) On he Inflaion-Uncerainy Hypohesis in he USA, Japan and he UK: a Dual Long Memory Approach, Japan and he World Economy, forhcoming. Cukierman, A. ve Melzer, A. H., (1986) A Theory of Ambiguiy, Credibiliy, and Inflaion under Discreion and Asymmeric Informaion, Economerica, 54, s Davis, G., K. ve Kanago, B. E., (2) The Level and Uncerainy of Inflaion: Resuls from OECD Forecass, Economic Inquiry, 38, s Dickey, D. A. ve Fuller, W. A., (1979) Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, 74, s Engle, R. F., (1983) Esimaes of he Variance of U. S. Inflaion based upon he ARCH Model, Money, Credi and Banking, 15, s Evans, M., (1991) Discovering he Link beween Inflaion Raes and Inflaion Uncerainy, Journal of Money, Credi and Banking, 23, s Evans, M. ve Wachel, P., (1993) Inflaion Regimes and he Sources of Inflaion Uncerainy, Proceedings, Federal Reserve Bank of Cleveland, s Foser, E., (1978) The Variabiliy of Inflaion, The Review of Economics and Saisics, 6, s Founas, S., (21) The Relaionship beween Inflaion and Inflaion Uncerainy in he UK: , Economics Leers, 74, s Founas, S., Ioannidis, A. ve Karanasos, M., (24) Inflaion, Inflaion Uncerainy and a Common European Moneary Policy, Mancheser School, 72, s Friedman, M., (1977) Nobel Lecure: Inflaion and Unemploymen, Journal of Poliical Economy, 85, s Gordon, R., (1971) Seady Anicipaed Inflaion: Mirage or Oasis?, BPEA, 2, s Granger, C. W. J., (1969) Invesing Causal Relaions by Economeric Models and Cross- Specral Mehods, Economerica, 37, s (1986) Developmens in he Sudy of Co-inegraed Economic Variables, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 48, s Grier, K. ve Perry, M. J., (1998) On Inflaion and Inflaion Uncerainy in he G7 Counries, Journal of Inernaional Money and Finance, 17, s Hsiao, C., (1979) Causaliy Tess in Economerics, Journal of Economic Dynamics and Conrol, s (1981) Auoregressive Modeling and Money Income Causaliy Deecion, Journal of Moneary Economics, s Holland, S., (1995) Inflaion and Uncerainy: Tes for Temporal Ordering, Journal of Money, Credi and Banking, 27, s Kasimbris, G. M., (1985) The Relaionship beween he Inflaion Rae, is Variabiliy, and Oupu Growh Variabiliy: Disaggregaed Inernaional Evidence, Journal of Money 12

13 Credi and Banking, 17, s Kasimbris, G. ve Miller, S., (1982) The Relaion Beween he Rae and Variabiliy of Inflaion: Furher Commens, Kyklos, 35, s Kirmanoğlu, H., (21) Is here Inflaion-Growh Trade off in he Turkish Economy. Available from:hp:// [Accessed February 28, 24]. MacKinnon, J. G., (1991) Criical Values for Coinegraion Tess, Chaper 13 in Long-run Economic Relaionships: Readings in Coinegraion, edied by R.F. Engle and C.W.J. Granger, Oxford Universiy Press. Nas, T. F. ve Perry, M. J., (2) Inflaion, Inflaion Uncerainy and Moneary Policy in Turkey: , Conemporary Economic Policy, 18, s Neyapı, B., (2) Inflaion and Inflaion Uncerainy in Turkey: Evidence from he Pas Two Decade, hp:// Okun, A., (1971) The Mirage of Seady Inflaion, Brookings Papers on Economic Aciviy, s Phillips, P. ve Perron, P., (1988) Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression, Biomerica, s