Rasyonel Beklentiler Hipotezinin Testi: Enflasyon, Faiz ve Kur 1

Transkript

1 Çukurova Üniversiesi İİBF Dergisi Cil:17 Sayı:1 Haziran 2013 ss Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur 1 Tes of he Raional Expecaions Hypohesis: Inflaion, Ineres Rae and Exchange Rae Zehra ABDİOĞLU 2 Sinem YILMAZ 3 ÖZET Beklenilerin rasyonel olması ekonomik birimlerin ahminlerinde sisemaik haa yapmamaları anlamına gelmekedir. Para poliikasının çıkı ve isihdam üzerindeki ekileri beklenilerin rasyonel olup olmamasına bağlıdır. Bu nedenle enflasyon, faiz ve döviz kuru gibi değişkenlerinin ahminlerinin rasyonel olup olmadığını araşırmak önem arz emekedir. Bu çalışmada Türkiye de enflasyon, faiz ve döviz kuru beklenilerinin rasyonel olup olmadığı dönemi iibariyle yansızlık, ookorelasyon, ekinlik, orogonallik ve uarlılık analizleri kullanılarak incelenmişir. Elde edilen sonuçlara göre enflasyon beklenileri yanlı ve uarsız iken döviz kuru ve faiz bekleni haaları ookorelasyon içermekedir. Bunun yanı sıra faiz beklenileri orogonal değildir. Sonuç olarak enflasyon, döviz kuru ve faiz beklenilerinin Türkiye de bu dönem için rasyonel olmadığı belirlenmişir. Anahar Kelimeler: Rasyonel Bekleniler, Yansızlık, Ekinlik, Orogonallik, Tuarlılık. ABSTRACT The raionaliy of expecaions mean o ha economic agens do no make sysemaic errors in making heir forecass. The effecs of moneary policy on oupu and employmen depend on wheher expecaions are raional. Therefore, i is imporan o examine wheher variables such as inflaion rae, ineres rae and exchange rae forecass exhibi raionaliy. In his sudy, we examine o wheher inflaion rae, ineres rae and exchange rae expecaions are raional in Turkey for he period of using unbiasedness, auocorrelaion, efficiency, orhogonaliy and consisency analysis. According o resuls while inflaion rae expecaions are unbiased and inconsisency, exchange rae and ineres rae expecaion errors have auocorrelaion. In addiion, ineres rae expecaions are no orhogonal. Therefore, we find ha inflaion rae, exchange rae and ineres rae expecaions are no raional in Turkey for his period. Keywords: Raional Expecaions, Unbiasedness, Efficiency, Orhogonaliy, Consisency Mayıs 2012 arihleri arasında gerçekleşirilen Uluslararası Ekonomeri, Yöneylem Araşırması ve İsaisik Sempozyumunda sunulmuş ve özei yayınlanmış bildirinin gözden geçirilmiş ve düzelilmiş versiyonudur. 2 Yrd.Doç.Dr., Karadeniz Teknik Üniversiesi, İİBF Ekonomeri Bölümü, maras@ku.edu.r 3 Araş.Gör., Karadeniz Teknik Üniversiesi, İİBF Ekonomeri Bölümü, sinemyilmaz@ku.edu.r

2 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur 1.GİRİŞ Rasyonel bekleniler hipoezine göre ekonomik birimler piyasadaki mevcu üm bilgi seinden yararlanarak ahminde bulunurlar ve ekonomik birimlerin ahminlerinde sisemaik haa yokur. Mevcu üm bilgi kullanılarak ahmin yapıldığı için önceden uygulanacağı bilinen herhangi bir poliikanın ekonominin reel değişkenleri üzerinde ekide bulunması söz konusu olmamakadır. Rasyonel bekleniler hipoezine göre uygulanacak bir poliikanın çıkı ve isihdam gibi reel değişkenler üzerinde ekide bulunması için ilgili poliikanın beklenmeyen bir poliika olması gerekmekedir. Beklenilerin rasyonel olması, herhangi bir makro ekonomik değişken için ahmin haalarının yansız, ekin ve orogonal olması anlamına gelmekedir. Aynı zamanda bekleni haaları arasında zaman içinde her hangi bir ilişkinin bulunmaması gerekmekedir. Herhangi bir ekonomide faaliye göseren ekonomik birimlerin kendi fayda ya da karlarını maksimize ederken rasyonel davranıp davranmadıklarının espi edilmesi, uygulanan para ve maliye poliikalarının çıkı ve isihdam gibi reel değişkenler üzerinde herhangi bir ekiye sahip olup olmayacağı konusunda gerekli ön bilgiyi sağlayacakır. Diğer bir ifadeyle uygulanan poliikaların ekinliği konusunda bilgi verecekir. Lieraürde rasyonel bekleniler hipoezini es emeye yönelik çalışmalar incelendiğinde en çok üzerinde durulan konunun enflasyon beklenilerinin rasyonelliği olduğu dikkaleri çekmekedir. Bu durumun en önemli nedeni, enflasyon hedeflemesi rejimini uygulayan merkez bankları açısından gelecek dönem enflasyon hedefinin belirlenmesi aşamasında ekonomide karar veren birimlerin enflasyon beklenilerinin hayai öneme sahip olmasıdır. Bir diğer neden ise enflasyon beklenilerinin genel ekonomiyi fiya ve ücre ayarlayan ekonomik birimlerin kararları üzerinden de ekileyebilmesidir. Şöyle ki, firmalar ve işçiler sırasıyla kendi fiya ve ücre düzeylerini ayarlarken enflasyon beklenilerini dikkae almakadır. Mikro ekonomik düzeydeki bu davranış makro ekonomik düzeyde ekonominin genel fiya seviyesini önemli ölçüde ekilemekedir. Her ne kadar enflasyon kadar olmasa da lieraürde ekonomik birimlerin rasyonelliğinin sıklıkla araşırıldığı diğer değişkenler faiz ve döviz kurudur. Lieraürde faiz beklenilerinin rasyonelliği daha çok faiz nın vade yapısının belirlenmesine yönelik olarak incelenmişir. Döviz kuru beklenilerinin rasyonelliği ise özellikle döviz piyasasının ekin olup olmadığının sapanması amacıyla araşırmalara konu olmuşur. Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası (TCMB) Bekleni Ankelerinden (BA) yararlanılarak 2005: :02 dönemi iibariyle enflasyon, faiz ve döviz kuru için rasyonel bekleniler hipoezi; yansızlık, uarlılık, ekinlik, ookorelasyon ve orogonallik kapsamında es edilmişir. Türkiye için rasyonel bekleniler hipoezinin geçerliliğine yönelik çalışmaların daha çok enflasyon beklenileri üzerinden yürüüldüğü göz önüne alınırsa bu çalışma enflasyon beklenilerinin yanı sıra döviz kuru ve faiz beklenilerini inceleyerek lieraüre kakı sağlamakadır. Çalışmanın sonraki bölümlerinde öncelikle rasyonel bekleniler hipoezini es eden çalışmaların özeleri sunulmuşur. Daha sonra çalışmada ele alınan veri sei ve kullanılan yönem anıılarak bulgular sunulmuşur. Son olarak da sonuç ve öneriler verilmişir. 18

3 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur 2.LİTERATÜR Lieraür incelendiğinde rasyonel bekleniler hipoezinin esinde odak nokasının enflasyonis bekleniler olduğu dikkaleri çekmekedir. Enflasyon beklenilerinin rasyonel olup olmadığını es eden ve alernaif hipoezlerin geçerliliğini değerlendiren çok sayıda çalışma söz konusudur. Her ne kadar enflasyon beklenileri kadar olmasa da rasyonel bekleniler hipoezi kapsamında faiz ve döviz kuru beklenilerinin lieraürde ağırlıklı olarak üzerinde durulan değişkenler arasında yer aldığı görülmekedir. Faiz beklenileri üzerinde duran ve rasyonel bekleniler hipoezi açısından dikka çeken çalışmaların başında Friedman (1980) ın çalışması gelmekedir. Friedman (1980), alı ür faiz için piyasa kaılımcılarının beklenilerini dönemi iibariyle incelemişir. Piyasa kaılımcılarının yansız ahmin yapmadıklarını, ekin bir biçimde geçmiş faiz harekelerinin içerdiği bilgiden yararlanmadıklarını, uarlı ahminler yapmadıklarını ve para arzı dışında makroekonomik poliika değişkenlerinin verdiği sinyallerden yararlanmadıklarını kısaca faiz beklenilerinin rasyonel olmadığını ileri sürmüşür. Dabbs vd. (1991), ABD için faiz, GSMH, enflasyon ve M1 deki yüzde değişim olmak üzere dör faklı makroekonomik değişkenin rasyonelliğini es emişlerdir dönemi için ekonomik birimlerin rasyonel bekleniler hipoezine uygun davranış sergilemediğini sapamışlardır. Bir diğer çalışmada Liu (1994), ABD için dönemi iibariyle para arzı beklenilerinin rasyonel olmadığı yönünde bulgular edinmişir. Enflasyon beklenilerinin rasyonelliğini araşıran Beach vd. (1995), dönemi için ABD nin Florida, Michigan ve Texas eyalelerindeki bireysel sebze üreicilerinin fiya beklenilerinin rasyonel olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Bunun yanı sıra Razzak (1997), Yeni Zelanda da enflasyon beklenilerinin dönemi iibariyle yeerli derecede rasyonel olduğunu vurgulamışır. Avrupa bölgesinde enflasyon beklenilerinin rasyonelliğini araşıran Forsells ve Kenny (2002), dönemi için ükeicilerin ora düzeyde bir rasyonel bekleniye sahip olduğunu espi emişlerdir. Aynı şekilde Nielsen (2003), dönemi için Avrupa Birliğinde enflasyonis bekleniler açısından güçlü bir rasyonelliğin söz konusu olmadığını ifade emişir. Lyziak (2003), Polonya için dönemi iibariyle enflasyon beklenilerinin rasyonel olmadığını espi ederek gelecek on iki ayın fiya arış beklenisinin Polonya da Avrupa Birliğine göre mevcu dönemden daha hızlı veya mevcu dönemle aynı olacağını sapamışır. Mevcu lieraürden farklı olarak üç farklı ekinlik esi uygulayan Bakhshi vd. (2005), çalışmalarında İngilere deki enflasyon beklenilerinin dönemi için rasyonel olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Jonsson ve Oserholm (2012), dönemi iibariyle İsveç eki enflasyon beklenilerinin rasyonel bekleniler hipoezine aykırı olduğunu belirlemişlerdir. Riaz (2012), Pakisan için dönemi iibariyle ükeici fiyaları enflasyonunun zayıf ekin, gıda fiyalarının ise güçlü rasyonel olduğunu bulmuşur. 19

4 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Döviz kuru beklenilerinin rasyonelliği konusunda lieraürde az sayıda çalışma bulunmakadır. Baillie vd. (1983), ABD de 6 çeşi döviz kuru beklenisinin dönemi için rasyonel olmadığını sapamışlardır. Arora ve Du (2006), ABD doları karşısında Alman markı, İsviçre frangı, Fransız frangı, Japon yeni ve İngiliz poundunu ele alarak rasyonel bekleniler hipoezinin uzun dönemde geçerli olduğunu gösermişlerdir. Tablo 1 de uluslararası düzeyde rasyonel bekleniler hipoezini çeşili yaklaşımlarla es eden çalışmaların özeleri sunulmuşur. Buna göre çoğu ülke için rasyonel bekleniler hipoezinin geçerli olmadığını söylemek mümkündür. Bunun yanı sıra çalışmalarda en çok rasyonelliği incelenen değişkenin enflasyon olduğu ve rasyonelliğin esinde en sık kullanılan yaklaşımların yansızlık ve ekinlik olduğu da ablodan izlenmekedir. Türkiye için beklenilerin rasyonel olup olmadığını araşıran çok sayıda çalışma söz konusu olmakla birlike çalışmaların çok büyük bir çoğunluğunun sadece enflasyonis beklenilerin rasyonelliğini araşırdıkları görülmekedir. Mein ve Muslu (1999), dönemi iibariyle enflasyon ve para arzının rasyonelliğini incelemişlerdir. Cagan ın modelini kullanarak Türkiye ekonomisi için beklenilerin rasyonel olmadığını espi emişlerdir. Bilgili (2001), TCMB İkisadi Yönelim Ankeinden (İYA) yararlanarak dönemi için beklenilerin rasyonel olmadığı yönünde bulgular edinmişir. İYA yı kullanarak enflasyonis beklenilerin rasyonelliğini inceleyen bir diğer çalışma Oral (2002) a aiir. Oral (2002), dönemi iibariyle enflasyonis beklenilerin rasyonel olmadığını gösermişir. Karadaş ve Öğünç (2003), İYA dan yararlanarak dönemi için enflasyonis beklenilerin rasyonel olduğunu sapamışlardır. Barlas Özer ve Muluer (2005), yine İYA dan yararlanarak dönemi için üreim seköründeki firmalar için enflasyon beklenilerinin yapısal özelliklerini incelemişlerdir. Beklenilerin yanlı olduğunu ve beklenen ve gerçekleşen enflasyonun birlike hareke eme eğiliminde olduğunu belirlemişlerdir. Kara ve Küçük Tuğer (2005), enflasyon beklenilerinin rasyonelliğini TCMB Bekleni Ankei (BA), İYA ve TUİK İmala Sanayi Eğilim Ankei (ISEA) kapsamında dönemi için araşırmışlardır. Beş farklı enflasyon beklenisini anımlayarak bir ay sonrasının enflasyon beklenileri hariç diğer üm enflasyon serileri için beklenilerin rasyonel olmadığını gösermişlerdir. Bunun yanı sıra Oral vd. (2009), enflasyon beklenilerinin dönemi için rasyonelliğini es emişlerdir. TCMB BA verilerini kullanarak güçlü bir rasyonelliğin olmadığını gösermişlerdir. Tablo 2, Türkiye için gerçekleşirilen çalışmaların özelerini gösermekedir. Tablo incelendiğinde rasyonelliğin ağırlıklı olarak enflasyon için araşırılmış olduğu ve elde edilen bulguların büyük çoğunluğunun rasyonel bekleniler hipoezinin reddi yönünde olduğu görülmekedir. 20

5 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Tablo 1: Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesine Yönelik Uluslararası Lieraür Özei Çalışma Dönem Ülke Değişken Yönem Sonuç Friedman (1980) ABD 6 çeşi faiz Yansızlık, ekinlik, uarlılık ve orogonallik esi Yansızlık esi Baillie vd. (1983) ABD 6 çeşi döviz kuru Dabbs vd ABD Faiz, Yansızlık ve (1991) GSMH, ekinlik esi enflasyon, M1 Liu (1994) ABD Para arzı Engle-Granger eş büünleşme esi Beach vd. (1995) Razzak (1997) Forsells ve Kenny (2002) Nielsen (2003) Lyziak (2003) Bakhshi vd. (2005) ABD Enflasyon Yeni Zelanda Enflasyon ABD Enflasyon Avrupa Birliği Enflasyon Polonya Enflasyon Oranı İngilere Enflasyon Arora ve Du (2006) ABD 5 çeşi döviz kuru Jonsson ve İsveç Enflasyon Oserholm (2012) Riaz (2012) Pakisan Gıda ve ükeici fiyaları enflasyonu Yansızlık, ekinlik ve orogonallik esi Yansızlık, ekinlik ve orogonallik esi Yansızlık, ekinlik, uarlılık esi Tuarlılık esi Yansızlık, ekinlik esi Yansızlık, ekinlik, varyans sınır esi Tuarlılık Yansızlık, ekinlik esi Yansızlık, ekinlik, orogonallik esi Enflasyon ve GSMH için rasyonellik Rasyonellik Rasyonellik Zayıf rasyonellik Rasyonellik Tükeici fiyaları için zayıf ekinlik, gıda için güçlü rasyonellik 21

6 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Tablo 2: Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesine Yönelik Türkiye Lieraürü Çalışma Dönem Değişken Veri Yönem Sonuç Mein Muslu (1999) Bilgili (2001) ve Enflasyon ve para arzı Enflasyon Oral (2002) Enflasyon Karadaş ve Öğünç (2003) Kara ve Tuğer (2005) Barlas Özer ve Muluer (2005) Oral vd. (2009) Enflasyon Enflasyon Enflasyon Enflasyon TCMB İkisadi Yönelim Ankei TCMB İkisadi Yönelim Ankei TCMB İkisadi Yönelim Ankei Engle- Granger eş büünleşme esi, yansızlık, ekinlik esi Yansızlık, ekinlik ve orogonallik esi Ekinlik ve orogonallik esi Yansızlık ve ekinlik esi TCMB Bekleni Ankei, TCMB İkisadi Yönelim Ankei ve TUİK İmala Sanayi Eğilim Ankei TCMB İkisadi Yönelim Ankei TCMB Bekleni Ankei Cagan modeli Yansızlık esi, logi analizi Yansızlık esi, Pedroni, Kao ve Engle- Granger eş büünleşme analizleri Rasyonellik 3.EKONOMETRİK YÖNTEM VE VERİ SETİ 3.1.Ekonomerik Yönem Çalışmada rasyonel bekleniler hipoezini es emek amacıyla yansızlık, ookorelasyon, ekinlik, orogonallik ve uarlılık esleri kullanılmışır. İlgili eslerin gerçekleşirilebilmesi için öncelikle kullanılan serilerin durağan olması gerekmekedir. Ele alınan serilerin durağan oldukları seviyelerin espiinde genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök esleri birlike kullanılmışır. Dickey-Fuller (1979) yaklaşımında haa erimlerinin isaisiksel olarak bağımsız ve homojen olmaları varsayımı 22

7 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur söz konusu iken Phillips-Perron (1988) yaklaşımında haa erimlerinin zayıf bağımlı ve heerojen oldukları varsayılmakadır. ADF esi için (1) ve (2) numaralı denklemler kullanılmışır. (1) numaralı denklem sabili, (2) numaralı denklem ise sabili ve rendli ADF denklemlerini gösermekedir. ADF denklemlerinde olası ookorelasyonun önlenmesi amacıyla bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri denklemin sağ arafına açıklayıcı değişken olarak ilave edilmekedir. ADF denklemlerinde bağımlı değişkenin gecikme uzunluklarının belirlenmesi için Schwarz Bilgi Krieri (SIC) kullanılmışır. Δy Δy β δy β δy p φ Δy v 1 i i (1) i 1 p 1 φiδy i γrend v (2) i 1 (1) ve (2) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni, β, δ, φ ve γ ; kasayıları, v; haa erimini ve p ise opimal gecikme uzunluğunu gösermekedir. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilir. Eğer isaisiğinin mulak değeri MacKinnon ablo kriik değerinin mulak değerinden büyükse seri seviyesinde durağandır. PP esinde bağımlı değişken gecikmeleri söz konusu değildir. Çünkü PP esinde Newey-Wes bağımlı değişken gecikmelerini espi eden bir krier değil, bir uyarlama ahmincisidir. PP esi için (3) ve (4) numaralı denklemler kullanılmışır. y (3) y 1 1 y y rend (4) (3) ve (4) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni,, ve ; kasayıları, ise haa erimini ifade emekedir. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilir. Çalışmada seriler arasındaki olası uzun dönem ilişkinin espi edilmesi amacıyla Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (1990) eş büünleşme yönemi kullanılmışır. Johansen eş büünleşme yönemi aynı seviyede durağan olan seriler arasındaki uzun dönem ilişkiyi es emek amacıyla kullanılmakadır. Bu yönem durağan olmayan zaman serileri arasındaki eş büünleşme vekörlerini gösermek için maksimum olabilirlik sürecine başvurmakadır. Bu süreç durağan olmayan serilerin vekör ooregresif (VAR) model ile ahmin edilmesi sonucu elde edilir. X k 1 i X i X k (5) i 1 23

8 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur (5) numaralı denklemde X; durağan olmayan değişkenler vekörünü ve ise sabi erimi ifade emekedir. dır. marisi uyarlama kasayısını, marisi ise eş büünleşme vekörlerini gösermekedir. Johansen (1988) prosedürü bir marisin rankı ile onun karakerisik kökleri arasındaki ilişkiye dayanmakadır. Tese göre karakerisik köklerin sayısı (6) numaralı iz (race) ve (7) numaralı maksimum öz değer (max) isaisikleri ile belirlenebilir. n race r) T ln(1 ˆ i ) i r 1 ( (6) r, r 1) Tln(1 ˆ ) (7) max ( r 1 (6) ve (7) numaralı eşiliklerde λ i ; karakerisik birim köklerin ahmini değerini, T; gözlem sayısını ve r ise eş büünleşme vekörlerinin sayısını ifade emekedir. Johansen eş büünleşme esine göre hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri Johansen ve Juselius (1990) arafından sunulan kriik değerler ile karşılaşırılmak sureiyle eş büünleşme ilişkisi olup olmadığı espi edilir. Hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri kriik değerlerden büyük ise seriler arasında uzun dönemli ilişkinin var olduğuna karar verilir. Engle ve Granger (1986), değişkenler arasında eş büünleşme ilişkisinin varlığı durumunda en az bir yönlü nedensellik ilişkisinin olması gerekiğini vurgulamışlardır. Çalışmada Engle ve Granger (1987) izlenerek eş büünleşik seriler arasında aşağıda göserilen haa düzelme modelleri ahmin edilmişir. y p k 1 res1 1 i y i i i 1 i 1 x v (8) i x m n 2 res2 1 i x i i i 1 i 1 y u (9) i (8) ve (9) numaralı denklemlerde p, k, m ve n, opimal gecikme uzunluklarını; y ve x, aralarında eş büünleşme ilişkisi olan değişkenleri; φ ve, haa düzelme erimlerini;,, ve, kasayıları; ise sabi erimi gösermekedir. Eğer i ve i ler isaisiksel olarak anlamlı ise veya res -1 lerin kasayısı negaif, birden küçük ve isaisiksel olarak anlamlı ise seriler arasında nedensellik ilişkisi olduğuna karar verilir. Çalışmada kullanılan üm serilerin durağanlık analizleri yapıldıkan sonra rasyonel bekleniler hipoezinin esine geçilmişir. Rasyonel bekleniler hipoezi çalışmada yansızlık, ekinlik, ookorelasyon, orogonallik ve uarlılık esleri ile sınanmışır. 24

9 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Yansızlık Tesi Rasyonellik için gerekli koşullardan bir anesi beklenilerin yansız olmasıdır. Yansız bekleniler, uzun dönemde ükeicilerin oralama olarak eksik veya fazla ahmin yapmalarına engel olmakadır. Bu çalışmada kullanılan yansızlık esi ile ele alınan serilerin beklenen ve gerçekleşen değerleri arasında sisemaik bir ilişki olup olmadığının incelenmesi amaçlanmışır. Bu amaçla (10) numaralı denklem enflasyon, faiz ve döviz kuru için ahmin edilmişir. X e X u (10) e (10) numaralı denklemde X, değişkenin gerçekleşen değerini; X, değişkenin beklenen değerini; α ve β, kasayıları; u, haa erimini emsil emekedir. Beklenilerin yansız olması için isaisiksel olarak (10) numaralı denklemdeki sabi eriminin sıfıra, değişken kasayısının ise 1 e eşi olması gerekmekedir. Beklenilerin yansız olup olmadığı H 0 : α = 0, β = 1 hipoezi ile sınanmışır. İlgili hipoezin kabul edilmesi beklenilerin yansız olduğu anlamına gelmekedir. Tahmin sonucunda elde edilen kasayıların birlike anlamlılığı ise Wald esi ile araşırılmışır Ookorelasyon Tesi Rasyonellik için uygulanması gereken bir diğer es ise ookorelasyon esidir. Ookorelasyon esi ile ele alınan üm seriler için ahmin haalarının kendi geçmiş değerleri ile ilişkili olup olmadığı araşırılmışır. Bunun için aşağıdaki (11) numaralı denklem ahmin edilmişir. k i i 1 i u (11) Burada ahmin haasını, k gecikme uzunluğunu ifade emekedir ve her i=1,2,..,k için sıfır hipoezi H 0 : i 0 şeklindedir. Bekleni haaları arasında ilişki olup olmadığı EKK yönemi ile ahmin edilen (11) numaralı denklemin kasayılarının isaisiksel olarak anlamlılığı dikkae alınarak diğer bir ifadeyle kasayılara ilişkin isaisiklerine bakılarak belirlenmişir Ekinlik esi Rasyonel bekleniler hipoezinin bir diğer koşulu beklenilerin ekin olmasıdır. Bu çalışmada ekinlik esi ile ele alınan üm değişkenlerin gerçekleşen değerleri ile ahmin 25

10 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur haalarının ilişkili olup olmadığının belirlenmesi amaçlanmışır. Bunun için aşağıdaki (12) numaralı denklem ahmin edilmişir. k i 1 i X u (12) i (12) numaralı denklemde, X i değişkenler için gerçekleşen geçmiş dönem değerlerini gösermekedir. Bekleni haalarının minimum varyanslı olup olmadığına karar verirken EKK yönemiyle ahmin edilmiş olan (12) numaralı denklemin kasayılarının bireysel isaisiklerine bakılmışır. Her i=1,2,..,k için sıfır hipoezi H 0 : 0 şeklindedir Orogonallik esi Orogonallik esi ile ahmin haalarının açıklanmasında mevcu üm bilgi seinin kullanılıp kullanılmadığı es edilmekedir. Bu çalışmada uygulanan orogonallik esi ile ahmin haalarının diğer makroekonomik değişkenler arafından açıklanıp açıklanmadığı araşırılmışır. S u (13) i (13) numaralı denklemde S i kullanılan bilgi seini ifade emekedir. (13) numaralı denklem EKK yönemi ile ahmin edilerek H 0 : 0 hipoezi çerçevesinde bağımsız değişken gecikmelerinin kasayılarının birlike sıfıra eşi olup olmadığı Wald esi ile es edilmişir. Sıfır hipoezinin kabul edilmesi ahmin haalarının orogonal olduğu anlamına gelmekedir Tuarlılık esi Tuarlılık, rasyonellik için gerek bir şar olsa da rasyonelliken daha zayıfır. Diğer bir ifadeyle rasyonellik için yeer bir şar değildir. Çünkü uarlılık, bekleni sürecinin gerçekleşen değişkenin yaraığı sokasik sürece uymasını gerekirmez (Froo ve Io, 1988: 4). Çalışmada uarlılığın es edilmesi amacıyla aynı dereceden enegre olan gerçekleşen ve beklenen seriler arasında uzun dönem ilişki olup olmadığı es edilmişir. Uzun dönem ilişkinin varlığı espi edildiken sonra beklenilerin uarlı olduğuna diğer bir ifadeyle zayıf rasyonel olduğuna karar verebilmek için gerçekleşen ve beklenen seriler arasında karşılıklı nedensellik ilişkisi olup olmadığı (8) ve (9) numaralı denklemlerde göserilen haa düzelme modeli ile sınanmışır. Beklenen ve gerçekleşen seriler arasında karşılıklı nedensellik ilişkisinin olması beklenilerin uarlı olduğunu gösermekedir. 3.2.Veri Sei Çalışmada enflasyon, faiz ve döviz kuru değişkenleri iibariyle rasyonel bekleniler hipoezinin geçerli olup olmadığı es edilmişir. Bu amaçla TCMB Bekleni Ankelerinden yararlanılarak ilgili değişkenlere ai bekleni serileri kullanılmışır. Bekleni i 26

11 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Ankei nin amacı, ükeici enflasyonu, faiz oranları, döviz kuru, cari işlemler dengesi ve GSYİH büyüme hızına ilişkin mali ve reel sekörde karar alıcı ve uzman kişilerle, profesyonellerin beklenilerini sapamakır. Anke her ayın birinci ve üçüncü hafalarında olmak üzere ayda iki kez uygulanmakadır. Yayımlanan oplu sonuçlarda her soru için gözlem sayısı, en küçük, en büyük değerler, sandar sapma, arimeik oralama, medyan, mod ve uygun oralama gibi anımsal isaisikler kullanıcılara sunulmakadır yılında başlaılan açık enflasyon hedeflemesi uygulamasının gereksinimlerini de dikkae alarak yapılan gözden geçirme sonucunda, anke sorularında 2006 yılı Nisan ayında daha uzun döneme ilişkin beklenileri yansıacak şekilde değişiklikler yapılmışır (TCMB). Çalışmada kullanılan veri seinin amamı TCMB Elekronik Veri Dağıım Siseminden derlenmişir. Kullanılan serilere ilişkin açıklayıcı bilgiler aşağıda sunulmuşur. Gerçekleşen enflasyon (GENF); ükeici fiya endeksinin (TÜFE, 2003=100) yüzdelik değişimi, beklenen enflasyon (BENF); cari ayın TÜFE beklenisi (% değişim), gerçekleşen faiz (GFAİZ); İMKB repo-ers repo pazarındaki ağırlıklı oralama faiz, beklenen faiz (BFAİZ); cari ay sonu İMKB repo-ers repo pazarındaki gecelik faiz beklenisi, gerçekleşen döviz kuru (GKUR); bankalar arası para piyasasındaki dolar kuru, beklenen döviz kuru (BKUR); cari ay sonu bankalar arası para piyasasındaki dolar kuru, sanayi üreim endeksi (SUE, 2005=100) ve M1 para arzı. 4.BULGULAR İlk olarak çalışmada kullanılan değişkenlerin enegrasyon dereceleri ADF ve PP esleri kapsamında belirlenmişir. Tablo 3, serilere ai birim kök esi sonuçlarını gösermekedir. Tablodan gözlemleneceği üzere gerçekleşen ve beklenen enflasyon serileri ile sanayi üreim endeksi seviyesinde durağan iken faiz ve döviz kuru serilerinin hem gerçekleşen hem de beklenen değerleri 1. farkında durağan bulunmuşur. M1 para arzının 1. farkında durağan olduğu belirlenmişir. 27

12 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Tablo 3: ADF ve PP Durağanlık Tesleri Seriler ADF PP Sabili Sabili Trendli Sabili Sabili Trendli GENF (0) a (0) a a a GFAİZ (1) (1) ΔGFAİZ (8) a (8) a a a GKUR (0) (0) ΔGKUR (0) a (0) a a a BENF (1) a (1) a a a BFAİZ (2) (1) ΔBFAİZ (0) a (0) a a a BKUR (1) (1) ΔBKUR (1) a (1) a a a LM (0) (0) b c ΔLM (0) a (0) a a a LSUE (1) b (0) a a a Paranez içindeki değerler opimal gecikme uzunluklarıdır. Opimal gecikme uzunluğu Schwarz krierine göre belirlenmişir. Kriik değerler, MacKinnon (1991) a aiir. Uyarlama gecikmesi (runcaion lag), q = 4(N/100) 2/9 =4 olarak hesaplanmışır (Newey-Wes, 1987). L; serinin logarimasının, Δ ise birinci farkının alındığını gösermekedir. a ve b sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık seviyesinde serinin durağan olduğunu ifade emekedir. Gerçekleşen ve beklenen faiz ve döviz kuru serileri 1. farklarında durağan oldukları için yansızlık esinin serilerin seviyeleri ya da 1. farkları üzerinden yapılıp yapılmayacağını belirlemek amacıyla faiz ve kur serilerinin beklenen ve gerçekleşen değerleri arasında uzun dönem ilişkisi olup olmadığına bakılmışır. Bu amaçla çalışmada Johansen eş büünleşme yönemi kullanılarak elde edilen bulgular Tablo 4 ve 5 de sunulmuşur. Tablo 4, gerçekleşen ve beklenen döviz kuru serileri arasında hem maksimum öz değer hem de iz isaisiklerine göre %5 anlamlılık düzeyinde uzun dönemli ilişki olduğunu gösermekedir. Tablo 5, gerçekleşen ve beklenen faiz serilerinin uzun dönemde birlike hareke emediğini ifade emekedir. Tablo 4: Johansen Eş Büünleşme Tesi: GKUR-BKUR H 0 İz İsaisiği 0.05 Kriik Değeri Prob. r a r Max-Öz değer İsaisiği H Kriik Değeri Prob. r a r VAR modelinde opimal gecikme uzunluğu Schwarz bilgi krierine göre 1 olarak belirlenmişir. a, %1 düzeyinde seriler arasında uzun dönem ilişki olduğunu ifade emekedir. 28

13 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Tablo 5: Johansen Eş Büünleşme Tesi: GFAİZ-BFAİZ H 0 İz İsaisiği 0.05 Kriik Değeri Prob. r r Max-Öz değer İsaisiği H Kriik Değeri Prob. r r VAR modelinde opimal gecikme uzunluğu Schwarz bilgi krierine göre 4 olarak belirlenmişir. Johansen eş büünleşme eslerinin sonuçları hem yansızlık hem de uarlılık esleri açısından son derece önem arz emekedir. Şöyle ki, seviyesinde durağan olmayan beklenen ve gerçekleşen serilerin uzun dönem ilişkiye sahip olması serilerin seviyeleri üzerinden yansızlığı es emek için ahmin edilecek olan regresyonlarda sahe regresyon problemini oradan kaldıracakır. Dolayısıyla yansızlık esi döviz kuru için serilerin seviyeleri üzerinden faiz için ise 1. farkları üzerinden yapılacakır. Enflasyon serileri zaen seviyesinde durağan bulunmuşur. Tuarlılık eslerinde uzun dönem ilişki uarlılığın ilk şarını gösermekedir. Diğer bir ifadeyle aralarında uzun dönem ilişki belirlenemeyen beklenen ve gerçekleşen seriler için uarlılık es edilememekedir. Tablo 6, enflasyon, faiz ve kur serileri için yansızlık esi sonuçlarını gösermekedir. Wald esine göre yansızlık için es edilen sıfır hipoezi sadece enflasyon serisi için reddedilmişir. Bu sonuç enflasyon beklenilerinin yanlı, faiz ve döviz kuru beklenilerinin ise yansız olduğunu ifade emekedir. Diğer bir deyişle, faiz ve kur serileri iibariyle yansızlık denklemindeki paramere kısıları doğrulanmışır. Tablo 6: Yansızlık Tesi Bağımlı Değişken α β R 2 2 (Wald) LM GENF a a a (0.0013) (0.1873) Δ GFAİZ (0.0296) (0.4713) GKUR a * (0.0542) (0.0370) GKUR ± a (0.0933) (0.0627) a; %1 anlamlılık düzeyinde kasayının anlamlı olduğunu, * ise denklemin ookorelasyon problemi içerdiğini gösermekedir. isaisiği H 0:α=0, β=1 hipoezini es emekedir. ± Ookorelasyon sorunu Cochrane-Orcu yönemi ile giderilmişir. r= (prob: ) Rasyonel bekleniler hipoezinin esi için ikinci olarak enflasyon, faiz ve döviz kuru serileri iibariyle dönemi bekleni haasının -i dönemi bekleni haasıyla ilişkili olup olmadığı es edilmişir. Tablo 7, ookorelasyon esi sonuçlarını gösermekedir. Tablo 7 den gözleneceği üzere faiz ve kur serileri için bekleni haaları ilişkili iken enflasyon serisi için bekleni haası geçmiş dönem değerleri ile herhangi bir ilişki sergi- 29

14 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur lememekedir. Diğer bir ifadeyle sadece enflasyon serisi için bekleni haası ookorelasyon içermemekedir. Tablo 7: Ookorelasyon Tesi Bağımlı Değişken 1 2 Haa ENF (0.1093) Haa FAİZ a (0.1052) Haa KUR a (0.0795) a (0.1118) Gecikme uzunluğunun espiinde Schwarz krieri kullanılmışır. a, ilgili kasayının %1 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğunu ifade emekedir. Rasyonel bekleniler hipoezinin es edilmesi amacıyla üçüncü olarak ekinlik esine başvurulmuş ve bulgular Tablo 8 de sunulmuşur. Tablodan izleneceği gibi enflasyon, faiz ve kur seriler için bekleni haaları ekindir. Diğer bir ifadeyle geçmiş dönem gerçekleşen enflasyon, faiz ve döviz kurunun içerdiği mevcu üm bilgi beklenilerin ahmininde kullanılmışır. Tablo 8: Ekinlik Tesi Bağımlı Değişken X 1 Haa ENF (0.0644) Haa FAİZ (0.0078) Haa KUR (0.1280) Gecikme uzunluğunun espiinde Schwarz krieri kullanılmışır. Rasyonel bekleniler hipoezinin es edilmesine yönelik bir diğer yaklaşım orogonallik esidir. Orogonallik esi ile piyasadaki mevcu üm bilginin ahmin aşamasında kullanılıp kullanılmadığı es edilmekedir. Bu amaçla ilk olarak enflasyon için bekleni haasının döviz kuru, faiz, para arzı ve SUE ile ilişkili olup olmadığı es edilmişir. Aynı şekilde faiz bekleni haasının enflasyon, döviz kuru, para arzı ve SUE ile ilişkisi incelenmişir. Son olarak da döviz kuru bekleni haasının enflasyon, faiz, para arzı ve SUE ile ilişkisi araşırılmışır. Orogonallik esi sonuçları Tablo 9 da sunulmuşur. Wald esi sonuçları sadece faiz bekleni haasının orogonal olmadığını ifade emekedir. Enflasyon ve döviz kuru için bekleni haaları ile diğer makro ekonomik değişkenler arasında herhangi bir ilişki olmadığını söylemek mümkündür. 30

15 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Tablo 9: Orogonallik Tesi Bağımlı Değişken Haa ENF Haa FAİZ Haa KUR KUR (0.0152) (0.0363) FAIZ (0.0025) (0.0222) FAIZ a (0.0025) M c (0.0160) (0.0381) (0.1368) SUE a (0.0067) (0.0157) (0.0571) ENF (0.2006) (0.7261) R (Wald) a Gecikme uzunluğunun espiinde Schwarz krieri kullanılmışır. a ve c sırasıyla ilgili kasayının %1 ve %10 anlamlılık düzeyinde anlamlı olduğunu ifade emekedir. Tablo 10: Tuarlılık Tesi: Haa Düzelme Modeli Bağımlı Değişken ΔGKUR ΔBKUR a ( ) ( ) [ ] [ ] ΔGKUR ( ) ( ) [ ] [ ] ΔBKUR ( ) ( ) [ ] [ ] Sabi ( ) ( ) [ ] [ ] R F-İsaisiği b VAR sisemi için LM(1)= (prob:0.4261), LM(12)= (prob: ) Paranez içindeki değerler sandar haaları, köşeli paranez içindeki değerler ise isaisiklerini gösermekedir. a ve b sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde anlamlılığı ifade emekedir. Beklenilerin uarlı olup olmadığını es emek için beklenen ve gerçekleşen enflasyon, faiz ve döviz kuru serilerinin aynı dereceden enegre olmaları gerekmekedir. Gerçekleşirilen durağanlık analizleri neicesinde döviz kuru ve faiz serilerinin gerçek ve beklenen değerlerinin 1. farklarında, beklenen ve gerçekleşen enflasyon serilerinin ise seviyesinde durağan olduğu belirlenmişir. Dolayısıyla sadece faiz ve döviz kuru serileri iibariyle beklenilerin uarlı olup olmadığı es edilebilmişir. Beklenilerin uarlılık analizlerinin ilk ayağı seriler arasında uzun dönem ilişki olup olma- 31

16 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur dığının belirlenmesidir. Tablo 4 ve 5 de sunulan Johansen eş büünleşme esi sonuçlarına göre sadece beklenen ve gerçekleşen döviz kuru serileri arasında uzun dönem ilişki söz konusudur. Tuarlılık analizinin ikinci ayağı aralarında uzun dönem ilişki bulunan serilerin kısa dönem iibariyle en az bir yönlü nedensellik ilişkisinin bulunup bulunmadığının es edilmesidir. Bu amaçla gerçekleşen ve beklenen döviz kuru serileri için haa düzelme mekanizması çalışırılarak nedenselliğin yönü belirlenmeye çalışılmışır. Döviz kuru serileri için haa düzelme modeli sonuçları Tablo 10 da sunulmuşur. Elde edilen sonuçlara göre haa düzelme eriminin kasayısı negaif ve isaisiksel olarak anlamlı olduğundan sadece döviz kurunun beklenen değerinden gerçekleşen değerine doğru bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Gerçekleşen kur serisinden beklenen kur serisine doğru herhangi bir nedensellik ilişkisi yokur. Bu sonuç rasyonellik açısından değerlendirildiğinde beklenen ve gerçekleşen seriler arasındaki ek yönlü nedenselliğin zayıf bir rasyonelliği ifade eiği söylenebilir. Yine de gerçekleşen değişkenin beklenen değişkenle aynı uzun dönem davranışı sergilemiş olması para poliikası açısından önem arz emekedir. 5.SONUÇ Bu çalışmada bekleni ankelerinden yararlanılarak Türkiye için dönemi iibariyle para ooriesinin poliika amaçları doğrulusunda müdahale eiği enflasyon, faiz ve döviz kuru serileri için rasyonel bekleniler hipoezi; yansızlık, ekinlik, ookorelasyon, orogonallik ve uarlılık varsayımları alında es edilmişir. Edinilen bulgulara göre enflasyon yanlı iken faiz ve döviz kuru serileri için yansızlık şarı sağlanmışır. Enflasyon serisi için bekleni haası geçmiş dönem değerleri ile ilişkili değilken, faiz ve döviz kuru serilerinin bekleni haaları geçmiş dönem bekleni haalarıyla ilişki sergilemekedir. Ekinlik esi kapsamında geçmiş dönem enflasyon, faiz ve döviz kurunun içerdiği mevcu üm bilginin ilgili değişkenlerin beklenilerinin ahmininde kullanıldığı belirlenmişir. Bunun yanı sıra enflasyon ve döviz kuru değişkenleri için bekleni haalarının diğer makro ekonomik değişkenler ile herhangi bir ilişki içinde olmadığı, faiz için bekleni haasının orogonal olmadığı espi edilmişir. Son olarak uarlılık analizi ile sadece döviz kurunun gerçekleşen ve beklenen değerlerinin uzun dönemde birlikelik sergilediği ve kısa dönem iibariyle yalnızca beklenen döviz kurundan gerçekleşen döviz kuruna doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu espi edilmişir. Çalışma kapsamında ele alınan seriler için beklenilerin rasyonel olup olmadığına seriler iibariyle gerçekleşirilen yansızlık, ookorelasyon, ekinlik, orogonallik ve uarlılık şarlarının hepsinin bir arada sağlanıp sağlanmadığına bakılarak karar verilmişir. Enflasyon, yansızlık ve uarlılık şarlarını sağlamazken, döviz kuru ookorelasyon şarını yerine geirmemişir. Faiz ise ookorelasyon, orogonallik ve uarlılık şarlarını sağlamamışır. Bu kapsamda enflasyon, döviz kuru ve faiz beş şarın amamını birden sağlayamadıkları için beklenilerin rasyonel olmadığını söyleyebiliriz. Ancak uarlılık yaklaşımı çerçevesinde döviz kurunun beklenen ve gerçekleşen değerleri arasındaki uzun dönem birlikeliğin sapanması ve kısa dönemde beklenen kurdan 32

17 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur gerçekleşen kura doğru ek yönlü bir nedenselliğin belirlenmesi para poliikası açısından önemli bir bulgu olarak görülebilir. Çalışmadan edinilen bulgulara göre özellikle de para poliikası açısından son derece önemli olan enflasyon, faiz ve kur için bekleniler rasyonel değildir. Beklenilerin rasyonel olmaması ilk olarak merkez bankasının uygulayacağı para poliikasının sonuçlarının önceden ahmin edilirliğini oradan kaldırmakadır. İkinci olarak ekonomik birimler arafından doğru öngörülemeyen poliika uygulamaları merkez bankası arafından izlenen para poliikasının ekonominin reel değişkenleri üzerindeki ekisini arırmakadır. Buna göre ekonomik birimlerin rasyonel olmayan davranışları dolayısıyla Türkiye de poliika ekisizliği hipoezinin geçerli olmadığını da söyleyebiliriz. Çalışmada ele alınan seriler bekleni ankelerinden derlenmişir. Bekleni ankeleri mali ve reel sekörde karar alıcı ve uzman kişilerle gerçekleşirilen ankeler olmakla birlike TCMB de bekleni verileri arimeik oralama gibi merkezi eğilim ölçüleri kapsamında verilmekedir. Çalışma kapsamında ele alınan veri sei oplulaşırılmış bir veri seidir. Rasyonel bekleni hipoezinin geçerliliğini es emek amacıyla oplulaşırılmış verilerden ziyade bireysel anke verilenin kullanılmasının edinilecek bulguların güvenilirliği açısından daha uygun olduğunu söylemek mümkündür. KAYNAKÇA Arora, H. K. ve Du, S. D. (2006), Exchange Rae Expecaion Formaion Process: A Consisency Tes Applied Economics, 25(6): Baillie, R. T., Lippens, R. E. ve McMahon, P. C. (1983), Tesing Raional Expecaions and Efficiency in he Foreign Exchange Marke" Economerica, 51(3): Bakhshi, H., Kapeanios, G. ve Yaes, A. (2005), Raional Expecaions and Fixed- Even Forecass: An Applicaion o UK Inflaion Empirical Economics, 30(3): Barlas-Özer, Y. ve Muluer, D. (2005), Inflaion Expecaions in Turkey: Saisical Evidence from he Business Tendency Survey Cenral Bank Review, 5(2): Beach, E. D., Fernandez-Cornej, J. ve Uri, N. D. (1995), Tesing he Raional Expecaion Hypohesis Using Survey Daa from Vegeable Growers in he USA Journal of Economic Sudies, 22(6): Bilgili, F. (2001), The Unbiasedness and Efficiency Tess of he Raional Expecaions Hypohesis MPRA Paper, 24114:

18 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Dabbs, R. E., Smih, K. L. ve Brocao, J. (1991), Tess on he Raionaliy of Professional Business Forecasers wih Changing Forecas Horizons Quarerly Journal of Business and Economics, 30(2): Dickey, D. ve Fuller, W. (1979), Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo Journal of he American Saisical Associaion, 74: Engle, R. F. ve Granger, C. W. J. (1987), Co-inegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion and Tesing Economerica, 55 (2): Foresells, M. ve Kenny, G. (2002), The Raionaliy of Consumer Inflaion Expecaions: Survey-Based Evidence for he EURO Area European Cenral Bank Working Paper, 163: Friedman, B. M. (1980), Survey Evidence on he Raionaliy of Ineres Rae Expecaions Journal of Moneary Economics, 6(4): Froo, K. A. ve Io, T. (1988), On he Consisency of Shor-run and Long-run Exchange Rae Expecaions NBER Working Paper Series, 2577: Johansen, S. (1988), Saisical Analysis of Co-inegraion Vecors Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12: Johansen, S. ve Juselius, K. (1990), Maximum Likelihood Esimaion and Inferences on Co-inegraion wih Applicaions o he Demand for Money Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52: Jonsson, T. ve Oserholm, P. (2012), The Properies of Survey-Based Inflaion Expecaions in Sweden Empirical Economics, 42: Kara, H. ve Küçük-Tuğer, H. (2005), Some Evidence on he (Ir)Raionaliy of Inflaion Expecaions in Turkey The Cenral Bank of The Republic of Turkey Working Papers, 12: Karadaş, E. ve Öğünç, F. (2003), An Analysis of Inflaion Expecaions of Turkish Privae Manufacuring Indusry Cenral Bank Review, 3(2): Liu, P. C. (1994), Are Money Announcemen Forecass Raional? Oxford Bullein of Economics and Saisics, 56(4): Lyziak, T. (2003), Consumer Inflaion Expecaions in Poland European Cenral Bank Working Paper Series, 287:

19 Rasyonel Bekleniler Hipoezinin Tesi: Enflasyon, Faiz ve Kur Mein, K. ve Muslu, İ. (1999), Money Demand, he Cagan Model, Tesing Raional Expecaions vs Adapive Expecaions: The Case of Turkey Empirical Economics, 24: Newey,W.K. and K.D.Wes, (1987), A Simple, Posiive Semi-Definie, Heeroskedasiciy and Auo-correlaed Consisen Covariance Marix, Economerica, 55: Nielsen, H. (2003), Inflaion Expecaions in he EU- Raional? hp:// Oral, E. (2002), Inflaion Expecaions Derived from Business Tendency Survey of he Cenral Bank ERC/METU VI. Inernaional Conference in Economics, Eylül, Ankara. Oral, E., Saygılı, H., Saygılı, M. ve Tuncel, S. Ö. (2009), An Assessmen of he Cenral Bank of he Republic of Turkey s Survey of Expecaions İkisa İşleme ve Finans Dergisi, 24(276): Phillips, P. ve Peron, P. (1988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regressions Biomerika, 75(2): Razzak, W. A. (1997), Tesing he Raionaliy of he Naional Bank of New Zealand s Survey Daa Reserve Bank of New Zealand Discussion Paper, G97/5: Riaz, M. (2012), Forecas Analysis of Food Price Inflaion in Pakisan: Applying Raionaliy Crierion for VAR Forecas Developing Counry Sudies, 2(1): TCMB (2012), hp:// 35