GİRİ I. Roma Hukukunda Vekaletsiz İş Görme ( Negotiorum Gestio) Roma Hukukunda Negotiorum Gestionun şartı, Gestorun (işi üzerine alan) başkasına ait bir işi veya işleri (dominus negotio) görmüş olması idi. Ancak bunun yanında sübjektif bir unsur olan, başkasının işini onun menfaatine olarak yapma iradesinin bulunması hususu tartışmalı idi. Gestor hilesinden ve diğer bütün kusurlarından sorumlu tutuluyordu. Yani gestor dominusa( iş sahibi) karşı zarar verecek her türlü hareketten kaçınmakla yükümlü idi. Buna karşılık gestor iş görme dolayısıyla yaptığı bütün borçlardan kendisini kurtarmasını dominustan isteyebilirdi.. Dominusun menine rağmen işe giren gestor, bu tür bir talepte bulunamazdı. Masrafları isteyebilmesinin ön şartı da dominusa hiç olmazsa faydalı olması şartına bağlıydı. Kendi menfaatine olarak başkasının işini görme durumunda ise iki farklı husus vardır. Bunlardan ilki, işin başkasına ait olduğunu bilerek onu kendi menfaatine gören kimseden iş sahibinin gestiodan elde ettiği menfaatleri iade etmesi ve mesul tutulmasını isteyebilmesi, işi kendisinin zannederek başkasının işini görmeye ilişkin olarak ta iş sahibinin, işi yapandan (gestio) vekaletsiz iş görme vasıtasıyla elde ettiklerini talep edebilmesidir. II.Modern Hukuk Sistemlerinde Hal Tarzları A. İş Sahibinin Menfaatine Ait Olmak Üzere Vekaletsiz İş Görme. Modern hukuk sistemlerinde Roma hukukundan geniş ölçüde etkilenmişlerdir. Bu hususta genellikle vekilin borçları hakkındaki kaidelerin vekaleti olmadan başkasının işini görmenin mahiyetine uygunlukları ölçüsünde tatbiki gerektiği yönündedir. Bu kapsamda vekaletsiz iş görmede iş sahibinin hakiki ve tahmin olunan maksatlarına uygun olarak hareket etme borcu yüklenmektedir. İş görenin iş sahibine işi gördüğünü veya göreceğini bildirme, işin bitiminde hesap verme elde ettiklerini devretme borçları hemen hemen her hukuk nizamınca kabul edilmiştir. Avusturya kanunu vekaletsiz olarak iş görmenin ancak zaruret halinde uygulanabileceğini belirtmektedir. Diğer taraftan iş sahibinin açık iradesine ve menine 1
rağmen, işini gören kimse kazadan dahi mesul tutulmaktadır. Aynı zamanda iş görene iş görme dolayısıyla uğradığı zararların tazminini iş sahibinden talep etme hakkı tanınmaktadır. B.Vekalet Olmadan Başkasının İşini Kendi Menfaatine Görme İş sahibinin menfaatine vekaletsiz iş görme hususunda modern hukuktaki düzenlemeler paralellik gösterirken kendi menfaatine başkasının işini vekaletsiz görme konusunda farklı düzenlemeler mevcuttur. Fransız-Avusturya hukukunda başkasının işini kendi menfaatine gören kimseye karşı haksız fiil veya sebepsiz zenginleşmeye ilişkin hükümler kullanılarak dava açılmaktadır.alman medeni kanunu kapsamında vekaletsiz iş görmeye ilişkin hükümler uygulanmakta iken, İtalyan ve Polonya medeni kanunlarında iş sahibinin icazeti neticesinde vekalet hükümleri uygulanmaktadır. Türk İsviçre Borçlar kanununda ise İş görenin niyetinin iyi veya kötü olmasına bakılmaksızın iş sahibinin işten hasıl olan faydaları talep edebileceği iş görenin ise masrafları sağladığı faydalar oranında talep edeceği şeklinde düzenlenmiştir. VEKALETSİZ İ GÖRMENİN HUKUKİ MAHİYETİ I. Borçların Kaynaklarına Göre Vekaletsiz İş Görmenin Hukuki Mahiyeti: Romada en eski devirlerde hatırlanacağı üzere borç kaynakları suçlar ve akitler olarak ikiye ayrılıyordu. Daha sonra bunlara suç benzerleri ve akit benzerleri de dahil edilmiştir. Akit benzerlerine yer veren hukuk sistemlerinde vekaletsiz iş görme bu kısım içerinde yer almıştır. 18 nci yüzyılda hukuki muamele mefhumu ortaya çıkınca, hukuki muamele mefhumu kullanılmaya başlanmıştır. Hukuki muameleler akitlerin dışında tek taraflı hukuki muameleleri de kapsamaktadır. İsviçre Türk hukuku borçların teşekkülünde akitlerin yerine hukuki muameleleri ikame etmemiş olmasına rağmen, hukuki muamele mefhumu hukuki fiil ve vakıa mefhumuna uygulanmaktadır. Hukuki vakıalar ise haksız iktisaplar ile kendilerine hukuki sonuç bağlanan hukuka uygun ve hukuka aykırı fillerden oluşmaktadır. Hukuka uygun filler irade ihzarları ve his ihzarları olarak ikiye ayırarak irade ihzarlarını, hukuki muameleler, hukuki muamele benzerleri ve fiili muameleler olarak 2
ayırabiliriz. Borçlar kanunumuzda haksız fiillerden akitlerden ve haksız iktisaplardan bahsedilmektedir. Görüldüğü gibi burada hukuki muamele benzeri fiillere ve fiili muamelelere yer verilmemektedir. Bazı yazarlara göre vekaletsiz iş görme hükümlerine bakıldığında ortaya çıkan münasebet aslında içtimai tesanüt anlamında ortaya çıkan bir durumdur. Fakat bazı yazarlar bunu tek taraflı hukuki muamele olarak görmektedirler. Yukarıda da değinildiği gibi akit benzerleri Bizans hukukunda borç kaynağıdır..akit benzeri ne demektir, (şibih akit). Akit benzeri; kanunen müsaade edilen bir fiildir ki; bu hareketi ile bir şahıs diğer bir şahsa karşı aralarında anlaşma olmaksızın borç altına girer. Akitlerde borcu tarafların rızası meydana getirir. Oysa burada rıza yoktur. ibih akitler haksız fiillerden de farklıdır, çünkü hukuka uygundurlar. Türk hukukundan Arsebük bunun savunucusudur ve vekaletsiz iş görmeyi, mirasın kabulünü, vasiliği reddedebilecek bir şahsın vasiliği reddetmesini bu kategori de saymaktadır. İçtimai anlamda şibih akitler fertler arasındaki menfaat birliğinin neticesidir. Bu menfaat bazı hallerde bir kimseyi başkasının mameleki üzerinde tasarrufta bulunmaya yetkili kılar. Bir kimse borçlusunun muvafakati olmaksızın kendisini alacaklı duruma sokabilir. Bu durum BK 63 de istisnalardan sarfınazar edilerek tespit olunabilecektir. II. İş Sahibinin Menfaatine Vekaletsiz İş Görmenin Hukuki Mahiyeti: Bu konuda hukuka aykırı ve haksız iktisap nazariyesi, hukuki muamele nazariyesi, hukuka aykırı olmayan dar anlamda hukuka uygun fiil nazariyeleri mevcuttur. Vekaletsiz iş görme ile iş sahibinin rızası olmaksızın onun adına iş görülmesi, faaliyete girişilmesini isteyip istemeyeceği bilinmediğinden ve faaliyetin hal tarzı yönündeki şahsi hakları ihlal olunmakta olduğundan bu tür eylemlerin hukuka aykırı fiili oluşturacağı ifade edilmektedir. Oysa Türk İsviçre hukukunda bu tür filer iş sahibinin menfaatine ve iradesine uygun olduğu nispette hukuka uygun sayılmıştır. Burada netice göz önünde tutulmamaktadır. niyet önemlidir. Ahlakı anlamda kıymeti büyük olan birtakım eylemler buraya girebilir, başkasının hayatını kurtarma gibi bunu hukuka aykırı bir fiil olarak nitelemek, adalet hissini rencide eder. İş gören zaruri ve faydalı masrafların tazminini isteyebilecek, işi yarıda bırakamayacak ve sadece kusurundan sorumlu tutulacak kazadan sorumlu tutulamayacaktır. Ayrıca vekaletsiz iş görme kanunda hususi akit tipleri içinde yer 3
almıştır. Fakat iş sahibinin menfaati olmadığı bilindiği veya bilinmesi lazım geldiği halde girişilen iş görme hukuka aykırıdır. İş sahibinin menfaati iktiza etmeyen bir faaliyete giren kimse işin yapılması onun iradesine uygun olsa bile, BK 413 F 1 in tanıdığı haklardan istifade edememelidir. İş sahibinin menfaatine uygun fakat iş görence bilinen veya bilinmesi gereken iş sahibinin iradesine aykırı iş görme de hukuk nizamı tarafından korunmaz. İş gören hata ile iş sahibinin menfaatine aykırı bir işe girişmişse iş görme hukuka aykırıdır. Hukuki muamele nazariyeleri arasında bazı yazarlar vekaletsiz iş görmeyi vekalet akdine yaklaştırmaktadır. Başlangıçta vekalet yoktur ama menfaatine olduğu için bilseydi vekalet verecekti olarak düşünüldüğünden vekalet benzeridir. Bu nazariyeler bugün geçerli değildir çünkü, vekaletsiz iş görmede borçlar kanun icabıdır. İş sahibi ehil olsun almasın vekaletten farklı olarak borç altına girebilir.ç Vekaletsiz iş görmede iş sahibi icazet verirse vekalet hükümleri kıyasen uygulanır. Vekalette ve vekaletsiz iş görmede iş görenin borçları farklı hükümlere tabidir. Tek taraflı hukuki muamele nazariyesi Türk hukukunda çok revaçtadır. İş görenin tek taraflı faaliyeti ile borcun doğması, iş görenin akdi ehliyete sahip olmasının gerekmesi gerekçe olarak sunulmaktadır. Hususi hukukta kimse tek taraflı iradesi ile başkasını borç altına sokması kabul edilemez. Von Tuhr a göre iş görme iş görenin bir üçüncü şahısla hukuki muameleler yapmasından ibaret olabilir fakat böyle bir iş görme dahi iş sahibine karşı bir hukuki muamele değildir. Haluk Tandoğana göre vekaletsiz iş görme her zaman hukuka uygun bir fiil olmayacağından, iş sahibinin menfaatine iş görmenin tecviz edilen nevi hukuka uygun bir karaktere sahiptir. Burada failin iradesi daha ziyade hukuki neticeye yönelmiştir ve hukuk nizamı neticeyi değil iradeyi korumaktadır. Burada hukuki muamele benzeri bir fiil bulunmaktadır. 4
III. Kendi Menfaatine Vekaletsiz İş görmenin Hukuki Mahiyeti: Kendi menfaatine vekaletsiz iş görmeyi belişrleyen muhtelif nazariyeler mevcuttur. Bunlar vekaletsiz iş görmenin mevcudiyetini inkar eden nazariye, nakıs vekaletsiz iş görme nazariyesi, hakiki vekaletsiz iş görme nazariyesi, iş gaspı nazariyeleridir. Fransiz ve Avusturya hukukunda hakim telakkiye göre bir kimsenin kendi menfaatine başkasının işlerine müdahalesi vekaletsiz iş görme değildir. Bu durumda haksız fiil veya haksız iktisaba ilişkin hükümler uygulanmalıdır.bu nazariye vekaletsiz iş görmenin kendi menfaatine olduğu durumlarda vekaletsiz iş görmeyi inkar eder.. Nakıs vekaletsiz iş görme nazariyesi iş sahibinin menfaatine iş görmeyi zaruri unsur sayar kendi menfaatine başkasının işini görenin karının iş görenin muhafaza edememesini sağlamak maksadıyla vekaletsiz iş görme ye ilişkin kaidelerin burada da uygulanmasını uygun bulur. Diğer bir nazariye olan hakiki vekaletsiz iş görme nazariyesinde ise sadece kendi menfaatine bile olsa başkasının işlerini gören kimse hakiki manada vekaletsiz iş gören durumundadır. İş görenin iradesi şu veya bu yöne yönelse de onun vekaletsiz iş gören sayılıp sayılmamasına tesir etmez.iş gaspı nazariyesine göre ise bu durumda vekaletsiz iş görme yoktur fakat haksız fiil ve haksız iktisapta sorunu çözmez Haksız müdahaleden sağlanan karın iş sahibi tarafından istenebilmesi için en uygun tarz bunu bir gasp gibi görerek yazılı olmayan hukuktan da umumi bir prensip çıkarılabileceğine ilişkindir.haluk Tandoğana göre bir kimsenin kendi menfaatine başkası hesabına iş görmesi hakiki manada bir vekaletsiz iş görmedir. Vekaletsiz iş görmenin iki şekli mevcuttur, tecviz edilen ve tecviz edilemeyen. İşte burada bu durum tecviz edilemeyen vekaletsiz iş görmeye ilişkindir. Çünkü haksız fiil ve sebepsiz zenginleşmede karın iş sahibine devri mümkün olamamaktadır. İsviçre Türk BK. İş sahibinin objektif menfaati kıstasına istinaden vekaletsiz iş görmeyi ikiye ayırmıştır. Birisi tecviz edilen diğeri iş sahibinin menfaatine girişilen ve sonucunda iş sahibinin menfaatine sonuçlanmayan yada iş görenin kendi menfaatine ilişkin olandır.bk 414 de kendi menfaati için yapılmamış olsa bile tabiri kullanılmaktadır.haluk Tandoğan a göre iş görenin kendi menfaatine başkasının işlerine müdahalesi vekaletsiz iş görmenin tecviz edilmeyen nevini göstermektedir. 5
VEKALETSİZ İ GÖRMENİN UNSURLARI I.İş Görme: İş görme tabirinin tarifi kanunlarımızda yoktur. Bu konuda doktrinde muhtelif nazariyeler mevcuttur.hukukumuzda makul olan telakkiye göre her beşeri fiil iş görmenin konusunu teşkil edebilmektedir.iş görmenin mevzu sadece hukuki muamelelere yada hukuki bakımdan ehemmiyetli olan filelere hasredilemez.iş görmenin mutlaka mameleki mahiyette olmasına gerek yoktur. İş tabiri sadece iktisadi işleri de içermez.iş görmenin başkasının menfaatine yapılan veya hukuki varlıkların muhafazasına tazammum eden bir fiil yahut bir idari tasarruf olmasına şart değildir.iş görme tek bir fiilden ibaret olacağı gibi birden fazla fiilden de oluşabilir.bütün iş görme hallerinde iş gören iş sahibinin hukuki sahasına müdahale ederek onun yerine kaim olur.iş sahibinin şahsına sıkı surette bağlı hakların kullanılmasında böyle bir müdahaleyi tasavvur etmek mümkün değildir. Bu hakların kullanılması iş görmenin hudutları dışında kalır. Diğer taraftan sırf borçlu tarafından ifa edilmesinde alacaklının menfaati, bulunan borçları başkasının yerine getirmesi muteber değildir.iş sahibi ile aralarında vekalet bulunmayan ve yetkili olmayan bir kimse her nasılsa salahiyeti bulunmadığı usul ve takip hukukuna ilişkin bazı fiilleri yaptıklarında durum ne olacaktır. Bir anonim şirket hissedarının rey hakkının kullanılması, tapu siciline tescil yapılması vekaletsiz dava açılması gibi durumlarda Tandoğana göre vekaletsiz iş görme hükümlerinin tatbikinde bir sakınca bulunmamaktadır. Bazı haksız fiillerin ifası vekaletsiz iş görme sayılmamaktadır.mutlak şekilde bütün haksız fiillerin vekaletsiz iş görme mevzu olamayacağını iddia etmek doğru olmaz. Bazı haksız filelerde hakikaten vekaletsiz iş görmeden bahsedilemez. Bir dükkan sahibi Pazar günü çalışma yasağına aykırı olarak yardımcılarına satış yaptırıyor. Burada vekaletsiz iş görmeye istinaden satış bedellerini isteyebilir. II.İşin Başkasına Aidiyeti: İşin başkasına ait olduğunun tespitinin büyük önemi vardır. ünkü iş sahibi iş görenin masraflarından kaçınmak için işin kendisine ait olmadığını ileri sürebileceği gibi iş görende mesul tutulacağını meblağı düşünerek işin kendisine ait olduğunu 6
ileri sürebilir.işin başkasına ait olduğunu tespite yönelik değişik nazariyeler vardır.bunlar objektif bakımdan ve sübjektif bakımdan başkasına ait olduğunu tespit eden nazariyelerdir. A.Objektif Bakımdan Başkasına Ait İşler Bu nazariyelerden ilki, işin başkasının menfaatine uygun olması başkası hesabına yapılması ve rizikonun başkasına ait bulunduğu kıstasları içeren objektif kırı terdir. Bu durumda iş, işin yapılması kendisi için faydalı veya zaruri olana aittir. Objektif olarak işin yapılması ve görülmesi başkasının menfaatine ise işin sahibi de başkasıdır. Aynı kırı ter kapsamında riziko kime aitse iş sahibi de odur.bazı durumlarda işin başkasının menfaatine olduğu kıstası muallaktadır. Çünkü mali vaziyeti iyi olmayan birinin işlerinin bir başkası tarafından düzeltilmesinde alacaklıların menfaatine de bir sonuç doğmaktadır. Burada iş sahibi mali durumu kötü olandır. Alacaklılar ise dolaylı olarak bu işin görülmesinden menfaat sağlamışlardır.işin başkasının hesabına yapılması hususunda en önemli husus masrafların iş sahibi tarafından ödenmesi gerektiğidir. Masrafların kime ait olacağı hususu işin kime ait olduğunun tespitinden sonra belirlenir. Bu kapsamda işin kime ait olduğunun belirlenmesinde masrafların kime ait olduğu önceden belli olamayacağından masraf kriterinin kullanılmasının doğru olmayacağı yönünde tenkitler vardır. Rizikonun ait olduğu şahsın aynı zamanda işin sahibinin belirlenmesinde kıstas alınması hususunda da aynı yönde eleştiriler vardır. Başkasının menfaatinin hakim olduğu iş nazariyesi olarak adlandırılan bir nazariyeye göre işin yapılması kimin menfaatine ise iş ona aittir. Bu kıstasın daha çok ekonomik bir kıstas olduğu ve hakime iş sahibinin tespitinde rehber olmaktan uzak olduğu yönünde eleştirilmektedir. Örnek olarak gayrimenkulünü satan mülk sahibinin satışından çok para kazanarak iflastan kurtulan emlakçı ile mülk sahibi, arasındaki ilişki vekaletsiz iş görme değildir. Örnek olarak itimada müstenit olarak mülkiyeti başkasına nakledilen bir şey üzerinde üçüncü bir şahsın vekaletsiz tasarrufta bulunması ile ilgilidir. Başkasının haklarına tesir nazariyesi olarak adlandırılan diğer bir nazariye başkasının mülkiyetinde olan bir şeyin mülkiyetini nakletmek için yapılan tasarrufun, 7
herkes tarafından başkasına ait bir işi görme olarak düşünülmesi noktasından hareketle ortaya çıkmış bir nazariyedir.örnekte de görüleceği gibi işi yapan iş sahibinin mülkiyet hakkına tesir icra etmiştir.bu tesir tasarrufu yapanın salahiyeti bulunup bulunmamasına göre kati veya muallaktadır.yani malikin icazetine bağlıdır. B. Sübjektif Bakımdan Başkasına Ait İşler Sübjektif kıstas için işleri sürülen en yaygın görüş, esas itibariyle bu işlerin mahiyet ve muhtevaları bakımından başkasının hukuku sahasını ilgilendirmeyip nötr olduklarını ancak iş görenin iradesinin iş sahibine yönelmesi dolayısıyla sübjektif olduklarını ifade etmektedir. Başkasının faydasını sağlamak maksadıyla yapılan her iş mutlaka o şahsa ait olmaz Mesela A için Tablo alan B A nın işini görmemektedir. Tandoğana göre önce bir işin objektif kıstaslara göre bir şahsa ait olup olmadığı araştırılmalıdır bu yetersiz kalırsa sübjektif kıstas kullanılmalıdır. C. Bir İşin Başkası Namına Kendi Hesabına Yapılması Bir kimsenin A nın başkasının şahsına ait B kolaylık ve imkanlardan yararlanarak krediden istifade maksadıyla onun namına hareket ederek kazanç temin eylemesidir. Bu durumda B namına kendi hesabına muamelelere girişen A, B ye ait bir işi görmüş addedilmeli ve B vekaletsiz iş görmenin mevcudiyetini ileri sürebilmelidir.yanlız burada sadece objektif anlamdaki işler için bu kabul edilmelidir. III Vekaleti Olmama İş göreni iş sahibine karşı iş yapmaya mezun kılan bir hukuki münasebetin veya vaziyetin mevcut olmaması, iş sahibine karşı mükellefiyetinin olmaması gerekmektedir. Salahiyetsiz temsille vekaletsiz iş görmenin farkını burada vurgulamak gerekir İş gören dış münasebette temsile yetkiliyken iç münasebette böyle bir yetkisi yoktur.salahiyetsiz temsil sadece hukuki muamelelere ilişkinken vekaletsiz iş görmenin sahası daha geniştir.iş gören bazen mevcut olmayan bir mezuniyetin veya mükellefiyetin varlığına inanarak hareket etmiş olursa vekaletsiz iş görme hükümlerinin uygulanmasına engel teşkil etmez.bir kimse bir hukuki münasebet veya vaziyet dolayısıyla haiz olduğu mezuniyeti aşarak iş görürse bu 8
durumda vekaletsiz iş görmenin değil o münasebete ilişkin hükümlerin uygulanması gerektiği yönünde bir ittifak vardır. İ GÖRENİN BORÇLARI VE MESULUYETİ I. İş Görenin Borçları: A.İş Sahibinin Menfaatine ve Hakiki veya Tahmin Olunan Maksadına uygun Hareket Mükellefiyeti Vekaletsiz iş gören BK 410 mucibince iş sahibinin menfaatine ve tahmin olunan maksadına göre yapmağa mecburdur. Bu hüküm başkasının işlerine müdahale eden şahsın faaliyetinde tabi olacağı sınırları gösterir. Bu hüküm aynı zamanda iş görene yükümlülük yükler. Bu yükümlülüğe riayetsizlik BK 411 gereği mesul tutulması neticesini doğurur. İş gören her şeyden önce tasavvur ettiği faaliyeti bütünü itibariyle iş sahibinin menfaatine ve iradesine uygun olup olmadığını araştırmalıdır. Kendisi o işi yapmağa ehilmidir değimlidir ona bakmalıdır. Ehil değilse iş sahibinin işi bir üçüncü şahsa yaptırmaya tercih etme ihtimalini de düşünmelidir.iş gören iş sahibinin maksadını ve menfaatini tespit etmeli,bunu yaparken hataya düşerse BK 410 daki mükellefiyete aykırılıktan mesul tutulmamalıdır. Eğer iş sahibi hakları kullanma ehliyetine sahip değilse iş gören onun kanuni mümessilinin hakiki ve tahmin olunan maksadına uygun hareket etmelidir. B. Başlanan İşe Devam Borcu Bu konuda kanunda bir hüküm yoktur. Fakat Mahkeme içtihatları ve doktrin iş gören,in iş sahibinin menfaatine ve maksadına uygun şekilde yapmak mecburiyetinden işe devam ve işi bitirme borcunu çıkarmaktadırlar. İş sahibi ölünce mirasçıları iş sahibi durumuna gireceğinden iş gören onların menfaati ve maksadı icabı olan bütün işleri yapmaya mecburdur.iş sahibi ehliyetini kaybederse işe devam edecektir. İş sahibinin iflası durumunda iş gören işi bırakabilir. BK 397 f 2 kıyasen uygulanabilir. İş görmenin durması iş sahibinin 9
menfaatlerini tehlikeye sokuyorsa, mümessilleri işe devamla mükelleftir. iş gören veya mirasçıları veya kanuni Vekaletsiz olarak başkasının işini gören o işi bir bütün olarak görmektedir. Bir alacağı başkası adına tahsil eden onun faizlerini de almalıdır işi bir bütün olarak yerine getirmelidir. C. İş Sahibine Haber Ve Hesap Verme Borçları Bu konuda BK da sarih bir hüküm olmasa da doktrin ve mahkeme içtihatları bunun varlığını kabul etmektedir. İş gören işe başladığını halin icapları müsaade eder etmez iş sahibine bildirmek ve gecikmede tehlike olmadığı hallerde onun kararını beklemekle mükelleftir. İhtar mükellefiyetinin yerine getirilmemesi iş göreni bundan mütevellit meydana gelen zararı tazmine mecbur kılacaktır. Hüsnüniyetle başkasının işini kendi işi gibi görme bu ihbar söz konusu olmaz. Ç. Hesap Verme Borcu B.K 392 f 1 vekilin her zaman mükellefin talebi üzerine yapmış olduğu iş hesabını vermeye mecbur olduğu belirtilmektedir. Bu hükmün kıyasen vekaletsiz iş görmede de uygulamak olanaklıdır.önemli olan her türlü fiili veya hususi durum açıklanmalıdır. Harcanan malzeme başkasıyla yapılan muamele vb. Tecviz edilen iş görmenin her şeklinde ve hatta hüsnüniyetle başkasının işini kendi iş imiş gibi yapmak halinde dahi iş gören hesap vermekle mükelleftir. İş görenin iş sahibine ait ve devri lazım gelen parayı kullanması durumunda faiz vermekle yükümlüdür.bk 392 nin kıyasla tatbiki buna imkan tanımaktadır. D. İş Görme Dolayısıyla Ele Geçen eyleri ve Faydaları Devir Borcu BK 414 İş sahibinin menfaati iktizası olmayan bir iş görmeden husule gelen faydaları temellük etmek hakkına sahip olduğunu belirtmiştir. Aynı borç menfaat iktizası olan vekaletsiz iş görmede evveliyatla vardır.iş gören prensip itibariyle işten hasıl olan her türlü mameleki devirle mükelleftir. İşten elde edilen faydalar 10
mefhumuna medeni ve tabii semerelerin hatta şeyin cevherini tüketmek suretiyle temin olunan hasılatın hepsi girer İş görenin karı devir borcu, Bilhassa işin safi hasılatıdır. Yani masraflar çıktıktan sonra geriye kalan kısmıdır.bk 414 de iş görenin masrafları isteyebileceği belirtilmiştir. İş görmede devri lazım gelen karın iş görmeden husule gelmiş olması illiyet rabıtası şarttır. Kar işle iş görme arasında illiyet rabıtası uygun illiyet nazariyesine göre tespit edilir. Buna gör zararın doğması için gerekli olan zaruri şartlar arasından umumi hayat tecrübesine göre böyle bir zararı doğuracak vasıfta olanlar o zararın aiilleti sayılır aynı yöntem kar içinde uygulanacaktır. Çaldığı para ile bilet alan büyük ikramiyeyi kazanan bir hırsız olayını düşünelim Hırsız ikramiyeyi de mi ödeyecektir. Yoksa çaldığı parayı faiziyle mi ödeyecektir. Burada çalınan paranın faiziyle ödenmesi doğru görünmektedir. Para mübadele aracı olduğu için Mübadele aracı olmayan diğer şeyler içinse diğer bütün karların ödenmesi bk 414 ün maksadına daha uygun düşmektedir. İş görenin ehil olmaması durumunda karı devretme borcunun tahdidi konusunda ehil olmayan kimsenin faaliyeti değerlendirilmeyecektir.hüsnüniyetle başkasının işini kendi işi imiş gibi değerlendirenin işten temin ettiği kardan sadece elinde kalanı vermesinin hakkaniyete uygun olduğu değerlendirilmektedir. Eğer iş gören hüsnüniyetini ileri sürerek karı devir borcunun tahdidini isterse karın tamamı veya bir kısmını karşılık olmaksızın elden çıkardığını ispat etmelidir. Burada MK. da bulunan iyi niyet karinesinden yararlanır. İş görenin iş nedeniyle eline geçen şeyleri ve faydaları devir borcu kapsamında iş sahibinin alacak hakkı mahiyetinde bir hakkı meydana gelmektedir. İş gören iş sahibi namına iktisap ettiği şeyler hakkında ayrıca istihkak davası da açabilir. İş görenin kendi namına ve iş sahibi hesabına yaptığı işlerden BK 393 ÜN uygulanacağı belirtilmektedir. Kendi menfaatine başkasının yararına da BK 393 uygulanamaz. İş görenin iş sahibi namına kendi hesabına muamelelere girmesinde iş sahibi icazet vermekle yapılan hukuki muamelelerden doğan haklara vasıtasız sahip olacaktır. 11
E. Müruruzaman. Tecviz edilen vekaletsiz iş görme sebebiyle ele gecen hasılayı devir borcu 10 senelik müruruzaman tabidir. Tecviz edilmeyenler içinde müruruzamanı 10 sene olarak uygun görenler varsa da bu hukuka aykırı bir fiildir ve bu durumda iş görenin kim olduğunun tespitinden itibaren 1 ve her halükarda 10 sene kabul edilmesi daha uygun olacaktır. II. İş Görenin Mesuliyeti İş görenin iş sahibinin menfaatine ve maksadına uygun hareket mükellefiyeti kapsamında,her türlü ihmal ve kayıtsızlıktan mesuldur,.bk 411 F 1 Bu hüküm B.K 98 in tekrarından ibarettir.iş görenin göstereceği ihtimamın ölçüsü ise iyi bir aile babasının göstereceği ölçü olmalıdır. İş gören işi bizzat yapmaya ehil değilse yerine bir şahıs seçmelidir.bu durumda sadece seçme ve talimat vermede yönünden mesul olur. Tecviz edilmeyen vekaletsiz iş görmede ikame şahıs seçmek mümkün değildi.r.birden fazla iş görenin mevcudiyetinde mesuliyet müteselsil değildir.tecviz edilmeyen iş görmede ise B.K 50 f 1. gereği müteselsil mesuliyet geçerlidir. Tazminatın muhtevası belirlenirken B.K 43 ve 44 uygulanacaktır. Tazminatın tarzı ve şümulü hal ve mevkiin icabına ve kusurun ağırlığına göre tayin edilecektir. İş gören B.K 411 f.2 ye göre iş sahibinin maruz kaldığı bir zararı bertaraf etmek maksadıyla faaliyette bulunursa mesuliyeti hafifleyecektir.hakim bu durumda tazminat borcunu tenkis edebileceği gibi iş göreni bu borçtan kurtarabilecektir de. Alman hukukunda böyle durumlarda ağır ihmal ve kasıt durumunda sorumluluk mevcuttur. İş görenin akdi ehliyeti yoksa ve başkalarının hukuk sahasına müdahale etmişse BK 54 iktisaden iş sahibi tarafından haksız iktisap kaideleri ileri sürülecektir. 12
İş gören B.K 411 F 3 gereği kazadan dahi mesul tutulabilmesi için iş sahibinin menine rağmen işe girmesi gerekmektedir. İş sahibinin meni muteber olmalıdır. Sonradan icazet bu şartı ortadan kaldırır. Eğer iş gören iş sahibinin menini gereken dikkat ve özeni gösterseydi bilecek durumda ise gene menin varlığı kabul edilir. İş sahibinin menine rağmen girişilen işle zarar arasında illiyet bağı olmalıdır. İş gören işe girişmekte kusuru olmadığını gerekli özeni sarf etmesine rağmen bu mene itila olmadığını ispat ederse mesul tutulmaz. Kanuna göre iş sahibinin kanuna veya adaba aykırı bir meni dikkate alınmayacaktır. İ GÖRENİN HAKLARI I. Tecviz edilen İş Görmede İş Görenin Haklarının artları: İş görenin borçlarının doğması için vekaletsiz iş görme kafi iken haklarının doğması için bazı şartlar gereklidir.tecviz edilen iş görmede işe girişmenin iş sahibinin menfaatine uygun olması gerekmektedir.b.k 413 f 1. İşe girişmenin iş sahibinin menfaatine uygun olup olmadığı objektif olarak belirlenecektir. Cari telakki ve hüsnüniyet dikkate alınacaktır. Bu durumda işe girişme iş sahibinin menfaatine aykırı iradesine uygunsa 413 f 1 den yararlanılamayacaktır. İş görenin iş sahibinin menfaatini tespitte hataya düşmesi durumunda iş sahibinin yapılmasını arzu etmediği bir işini kusuru olmaksızın ıttıla etmeden yaparsa masrafların ödenmesini isteyebilir. İş gören kusuru olmadan iş sahibinin menfaatini tayinde hataya düşerse bun konuda hüküm bulunmadığında lega feranda anlamında riskin paylaştırılmasının uygun hareket tarzı olacağı ifade edilmektedir. İş sahibinin icazeti tek taraflı hukuki bir işlemdir. İcazet sahibi icazet vermekle kendine ait inşai bir hakkı kullanmış olur. İş sahibi bu hakkı kullanıp kullanmamakta serbesttir. İcazet zımni veya sarih olabilir. ekle bağlı değildir. İş sahibinin iş görenden hesap vermesini istemesi veya elde ettiği karı kendisine geçirmesini talep etmesi zımni icazet veya icazete karine teşkil etmez. İcazetin mevcudiyetini ispat külfeti iş görene aittir. Vekaletsiz iş gören BK. 413 f 1 ve 2 mucibince zaruri ve halin icaplarının haklı gösterdiği faydalı masraflarını gerekli ihtimamı göstermesine rağmen netice hasıl olmasa bile istemeye yetkilidir. Tecviz edilen vekaletsiz iş görmeye icazet verilebilecek midir? İcazet iş göreni iş yapmanın iş sahibinin 13
menfaatine olduğunu ispat yükünden kurtarır. Tecviz edilmeyen iş görmede de icazet mümkündür İş sahibi yapılan işe icazet verirse vekalet hükümleri uygulanacaktır. Vekalet akdi geleceğe yöneliktir. Oysa burada geçmişe yönelik işlem vardır. Makable şamil kabul edilse bile bu suni olur. Hal böyle olunca BK 415 vekalet hükümlerinin kıyasen uygulanacağı sonucu çıkar İş sahibinin menfaatinin bulunduğunu iktiza eder. BK.239 f3 ahlakı bir vazifenin ifası bağışlama sayılamaz demiştir. B.K 62 gereği ahlaki bir vecibenin ifası için verilen şey geri alınamayacaktır. Yadım için girişilen bir iş geniş anlamda bir ahlakı vazifedir. Yargıtay büyükbabanın torunu için yaptığı masrafları mutad yardım olarak görmüş ve geri alınmasını uygun bulmamıştır. Vekaletsiz iş görme bir akit olmadığı için iş sahibinin ehliyetsizliği iş görenin haklarının doğmasına tesir etmez. İş sahibi gayri mümeyyiz ise onun iş göreni işin başlangıcında menetmesi nazara alınmaz. İş gören birden fazla iş sahibinin işini gördüğü zaman iş sahipleri masraflarda hissesine düşen oranda mesuldür. Birden fazla iş sahibi BK 395 f 1 e göre kıyasen icazet verirse müteselsil,l sorumluluğu cihetine gidilir. II. Tecviz edilen İş Görmede İş Görenin Haklarının Muhtevası; İş gören masrafların ödenmesini talep edebilir. Masraf olarak kabul edilen kalemlerin içine para tediyesi, paradan gayrı şeylerin ödenmesi, eşyanın temliki, hizmetin edası iş sahibi lehine üçüncü şahıslara karşı borç altına girilmesi masraf vasfını taşır Masraflar kaide olarak yapıldıkları zamanki kıymetine göre nakden ödenir. Masraf kavramı içine faiz de girer İş sahibi hesabına borç altına girme de masraf olduğu için bunları ifaya mecburdur.b.k 413 f 1 e göre iş sahibi iş görene halin icaplarının yapılmasını haklı gösterdiği zaruri ve faydalı masraflarını ödemekle mükelleftir. Kanunda vekaletsiz iş görmeyle ilgili ücret ödeneceğine dair herhangi bir düzenleme yoktur. Yargıtayın Ticaret Dairesi bu konu üzerinde durmuştur. TK 463 marifetiyle ücret ödenebileceğine hükmetmiştir. İş gören işin görülmesi sebebiyle uğradığı zararın tazminini talep edebilir. BK.413f 1 mucibince iş sahibi iş görenin masraflarından mada hakim tarafından 14
serbestçe tayin edilecek zararı da tazmine mecburdur. Hakim bu zararın mahiyetini hakkaniyete uygun olarak tespit eder. BK 413 f 3 e göre işi yapan kimse yaptığı masrafları istifade edemediği taktirde Haksız fiil hükümlerine göre yaptığı şeyi ref ettirebilir. Buradaki iş görenin ref i hakkı zilliyetliğe sahip olmasına bağlıdır. İş sahibi masrafların bedelini teklif ettiği zaman bu ref i hakkı kullanılamaz. Burada zorunlu faydalı halin icaplarına göre haklı gösterdiği kısımdan fazlasını BK 413 F 1 e göre talep edemeyecektir. Bu durumda haksız zenginleşme hükümlerine göre talepte bulunacaktır. İş görenin iş görme dolayısıyla eline geçen ve iş sahibine iade ile mükellef olduğu şeyler üzerinde iş görmeden mütevellit alacakları için bir hapis hakkı da mevcuttur. II. Tecviz Edilmeyen İş Görmede İş Görenin Hakları: İş sahibinin menfaatine hizmet maksadıyla girişilen fakat menfaatin meydana gelmediği veya iş sahibinin menine aykırı iş görme,iş görenin başkasına ait bir işi kendi menfaatine istismar etmesi, tecviz edilmeyen iş görmedir. İş gören kendisine ait bir işi kendisininmiş gibi düşünerek kendi menfaatine yaparsa bu da tecviz edilmeyen vekaletsiz iş görmedir. Başkasına ait bir işin kendi menfaatine istismar edilmesi en yaygın çeşididir. Bu konuda çoğunluk haksız zenginleşmenin hükümlerinin uygulanacağını düşünmektedir. BK414 f. 1 e göre iş görenin masraflarının ödenmesi ve deruhte ettiği borçlardan kurtulması talebinde bulunabileceğini açıklamıştır. Bazı müelliflere göre iş gören asla ücret isteyemez Ona bu hakkı tanı8mak onu mükafatlandırmak olur Tecviz edilmeyen iş görmede iş gören iş sahibine ait eşyaya başka şeyler eklemek suretiyle sarfiyatta bulunmuşsa eşyayı iade etmeden önce eklediği kısım hakkında ref i salahiyetini kullanır. Diğer taraftan hüsnüniyetli iş gören masraflar için iş sahibine ait şey üzerinde hapis hakkı dermeyan edebilir. 1 1 Bu çalışma Prof. Dr. Haluk GÜNDOĞAN IN Vekaletsiz Đşgörme Eserinin önemli noktalarının özetinden oluşan bir çalışmadır. 15
16