T. C. ORMAN GENEL MÜDÜRLĞÜ PROJE SONUÇ RAPORU PROJE ADI Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğü Kızılçam Ağaçlandırma Sahalarında Akdeniz Orman Bahçıvanı [Tomicus destruens (Wollaston) (Col., Curculionidae)] nın Hayat Döngüsünün Belirlenmesi PROJE NUMARASI 15.4408 PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Dr. Saide NAFİSİ BALAY ARAŞTIRMACI İbrahim KARAŞAHİN DANIŞMAN Prof. Dr. Mustafa AVCI YÜRÜTÜCÜ KURULUŞ Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Kasım / 2013 İZMİR/TÜRKİYE I
ÖNSÖZ Balıkesir Orman Bölge Müdürlüğü talebi doğrultusunda hazırlanan Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğü Kızılçam ağaçlandırma sahalarında Akdeniz orman bahçıvanı [Tomicus destruens (Wollaston) (Col., Curculionidae)] nın hayat döngüsünün belirlenmesi araştırma projesinin arazi çalışmaları 2010-2013 yılları arasında Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğü ormanlarında bu kabuk böceği zararının yoğun olduğu Konakpınar ve Balya Orman İşletme Şefliklerinde yürütülmüştür. Dünya ve ülkemiz literatüründe T. destruens in hayat döngüsü hakkında az sayıda çalışmaya rastlanmıştır. Bölgemizde ise, sınırlı sayıdaki kayıt dışında herhangi bir araştırma ve çalışma yapılmamıştır. Zararlı böceklerle mücadelede tuzak odunları, tuzak ağaçları ve feromon tuzakları kullanılmaktadır. Bu araçlar, böceğin uçma zamanından önce, zararlı böceğin arız olduğu sahalarda kurulur. Ancak, böceğin hayat döngüsü ve özellikle uçma zamanı bilinmediği taktirde, bu mücadeleler başarısızlıkla sonuçlanıp, ciddi kayıplara neden olmaktadır. Bu nedenle bu zararlı böcekle mücadele edebilmek için, ilk önce yaşam evrelerinin bilinmesi gerekmektedir. Sonuçlanan bu çalışma ile, Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğü nde söz konusu kabuk böceğinin hayat döngüsü ve uçma zamanı tespit edilmiştir. Bu bağlamda, elde edilen verilerin, özellikle de uygulamacı birimleri için faydalı olmasını temenni ediyoruz. Çalışma süresince her türlü desteğini esirgemeyen Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Müdürü Sayın Dr. Salih PARLAK a, data loggerlerin verilerini sayısallaştırmada yardımcı olan Sayın M. Emin AKKAŞ a, deneme alanlarının belirlenmesine katkıda bulunan Balıkesir Orman Bölge Müdürlüğü nde Bilgi Teknolojileri ve İletişim Şube Müdürü Sayın Metin KASAR a, T. desturens erginlerinin teşhisini yapan Dr. Massimo FACCOLI (University of Padua, İtalya), hedef böceğin erginleri ve avcı türlerinin teşhisini yapan Dr. Mikhail Yu MANDELSHTAM (Zoological Institute RAS, St. Petersburg, Rusya) a ve enstitümüzün personeli Sayın Recep ÇELİK e teşekkürlerimizi sunarız. Bu çalışmanın ülkemiz ormancılığına yararlı olmasını umut ederiz. Dr. Saide NAFİSİ BALAY İbrahim KARAŞAHİN II
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... II İÇİNDEKİLER... III ŞEKİLLER LİSTESİ... IV ÇİZELGELER LİSTESİ... V ÖZ... VI ABSTRACT... VII 1. GİRİŞ... 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ... 2 3. MATERYAL VE METOT... 4 3.1 Materyal... 4 3.1.1 Arazi ile ilgili materyal... 4 3.1.2. Hedef böcek ile ilgili materyal... 4 3.2. Metot... 4 3.2.1. Arazi çalışmaları... 4 3.2.2. Laboratuar çalışmaları:... 8 4. BULGULAR... 9 4.1. Hedef böcekle ilgili bulgular... 9 4.1.1. Morfolojisi... 9 4.1.2. Arazi sonuçları... 12 4.1.3. Biyolojisi... 25 4.2. Laboratuarda elde edilen bulgular... 33 5. TARTIŞMA, SONUCÇLAR VE ÖNERİLER... 34 5.1. Tartışma ve sonuçlar... 34 5.2. Öneriler... 35 ÖZET... 36 SUMMARY... 37 KAYNAKÇA... 38 EKLER... 40 III
ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Tuzak odunu kümesi... 5 Şekil 2. Feromon tuzağı... 6 Şekil 3. Data logger ve ağaç üzerindeki konumu... 7 Şekil 4. Tomicus destruens (Woll.) in yumurtaları... 9 Şekil 5. Tomicus destruens (Woll.) in genç larvaları... 10 Şekil 6. Tomicus destruens (Woll.) in yenik şekli... 10 Şekil 7. Tomicus destruens (Woll.) in pre-pupası... 11 Şekil 8. Tomicus destruens (Woll.) in pupası... 11 Şekil 9. Tomicus destruens in a) olgun ergini ve b) genç ergini... 12 Şekil 10. Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğünde T. destruens in biyolojisi... 32 IV
ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge 1. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 13 Çizelge 2. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 14 Çizelge 3. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 15 Çizelge 4. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 16 Çizelge 5. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 17 Çizelge 6. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 18 Çizelge 7. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 19 Çizelge 8. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 20 Çizelge 9. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 21 Çizelge 10. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 22 Çizelge 11. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri... 23 Çizelge 12. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-nem değerleri... 24 Çizelge 13. Deneme alanlarında feromon tuzaklarından elde edilen faunistik veriler... 32 V
ÖZ 2010-2013 yılları arasında yürütülen bu çalışma ile, asli ağaç türlerimizden ve ağaçlandırma çalışmalarında sıkça kullanılan Kızılçam ın önemli zararlı kabuk böceklerinden biri olan Tomicus destruens (Wollaston) in hayat döngüsünün tespiti hedeflenmiştir. Çalışma, Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğüne bağlı, zararın yoğun olduğu Konakpınar ve Balya Orman İşletme Şeflikleri ve Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Entomoloji Laboratuarında yürütülmüştür. Deneme alanları iki işletme şefliğinde, ikişer yükselti basamağında (200-218 m ve 421-457 m) belirlenmiştir. Kabuk böceğinin hayat döngüsünün tespitinde, tuzak odunları ve feromon tuzaklarından yararlanılmıştır. Her deneme alanında birbirinden en az 50 m mesafede olacak şekilde, 10 tuzak odunu kümesi ve 5 feromon tuzağı kurulmuş (çalışma süresinde toplam 120 tuzak odunu kümesi ve 60 feromon tuzağı) ve hedef böceğin geçirdiği evrelerine uygun, belirli aralıklarla kontrol edilmiştir. Böceğin farklı hayat evreleri ve sıcaklık-nem ilişkilerini tepit etmek amacıyla deneme alanlarında elektronik sıcaklık ve nem ölçerler yerleştirilmiş ve günde 24 kez sıcaklık ve nem değerlerini (3 yıl boyunca) kaydedecek şekilde programlanmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğünde zararlı türün yılda bir generasyon verdiği ve kış öncesi ve kış sonu olmak üzere iki uçma periyodu olduğu tespit edilmiştir. Böceğin arazi şartlarındaki biyolojisi ve uçma zamanı ile yükselti ve nem-sıcaklık değerleri arasındaki ilişkisi ve tespit edilen predatörleri sunulmuştur. Anahtar sözcükler: Kızılçam, Tomicus destruens, kabuk böcekleri, biyolojik döngüler VI
ABSTRACT The aim of this study constituted between 2010-2013 was to determine the life cycle of Tomicus destruens (Wollaston), one of the important bark beetles of Pinus brutia (Ten.) which has a widely spread area in Turkiye s forests and in afforestation activities. In Konakpınar and Balya Enterprises in Balıkesir, 4 research areas with 2 different altitudes (200-218 m and 421-457 m) were established. In each area 10 trap wood heaps and 5 pheromon traps at least 50 m far from each other- were used to determine the biology of T. destruens in each year of the research. The traps were checked in appropriate intervals along the beetle s life period. This was repeated 3 times in the field. To prove the relation between temperature-humidity and bark beetle s life span, in all research areas data loggers were in service, measuring these two factors 24 times a day for 3 years. According to the results, T. destruens has one generation per year and it has two flying periods, one before winter and the second in last winter. The bark beetle s life span under field conditions and the relations between altitude, temperature and humidity are widely discussed and the predators found listed. Key Words: Pinus brutia, Tomicus destruens, bark beetles, life span VII
1. GİRİŞ Kızılçam, 3 milyon hektarı aşan yayılışı ile, ülkemiz ormanlarında en geniş alanı kaplayan bir ağaç türümüzdür. Bu yayılış alanı içerisinde, 161 milyon m 3 ü aşan serveti, 5 milyon m 3 den fazla artımı ve 4 milyon m 3 e yaklaşan eta sı ile, Kızılçam meşcereleri ormancılığımızda ayrı bir yer ve öneme sahiptir (Anonymous, 1987). Orman ağaçları ve özellikle iğne yapraklı ağaçları için önemli tehditlerden biri, böceklerdir. Bu tehdit faktörü içinde kabuk ve sürgün zararlısı böcekler önemli bir yer tutmaktadır. Bunlar yapısal olarak küçük boyutlu olmaları ve gözden uzak, bitki dokusunda yaşamaları nedeniyle varlıkları ve zararları zor fark edilen böceklerdir. Ülkemizde görülen kabuk böceklerinin çoğu sekonder zararlıdır. Bu nedenle başlangıçta fizyolojik bakımdan zayıf düşmüş olan ağaçları tercih etmektedirler. Bunlar ormanlarda ancak fırtına kırma ve devirmeleri, kar kırmaları, orman yangını, yaprakların diğer böcekler tarafından büyük ölçüde yenmesi, kuraklık ve özellikle temiz bir işletme uygulanmaması sonucu böceklerin arız olmasına uygun çok sayıda ağaçların bulunması gibi durumlarda ormanlar için büyük tehlike oluşturmaktadır (Defne, 1954). Bu durumlarda yazlar sıcak ve kurak geçerse kabuk böcekleri kitle üremesi yapabilmektedir. Uygun ortamı bulduklarında ise sağlıklı ağaçlara da giderek primer zararlı gibi davranmaya başlar. Sık sık tekrar eden saldırılarla da sağlıklı ağaçları zarara elverişli bir duruma getirirler (Sarıkaya ve Avcı, 2006). Dünya da sekiz Tomicus türü (Tomicus piniperda (Linnaeus, 1758), T. minor (Hartig, 1834), T. destruens (Wollaston, 1865), T. puellus (Reitter, 1894), T. pilifer (Spessivtsev, 1919), T. brevipilosus (Eggers, 1929), T. yunnanensis (Kirkendall ve Faccoli, 2008) ve T. armandii (Li and Zhang, 2010)) bilinmektedir (Kirkendall ve ark., 2008, Li ve ark., 2010). Bunlardan T. destruens Türkiye ormanlarında varlığı ilk kez Lekander (1971) tarafından Marmaris te tespit edilmiştir. Ancak hayat döngüsü hakkında, dünya literatüründe az sayıda çalışma mevcuttur. Ülkemizde ise sınırlı sayıda çalışma ve kayıt bulunmaktadır. Bölgemizde ise bu zararlı türle ilgili herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Ormanlarımızdaki zararlı böcek tehdidi her zaman olacaktır. Söz konusu böceklerle mücadelede başarıyı artırmak, ancak bu zararlıların biyolojilerini ortaya koymakla mümkün olacaktır. Bu çalışmadan elde edilen sonuçlar doğrultusunda, özellikle de uçma zamanın bilinmesiyle, bahse konu olan kabuk böceği ile mücadele çalışmalarından, daha iyi ve etkili sonuç alma olanağı elde edilecektir. 1
2. LİTERATÜR ÖZETİ Faccoli ve ark. (2008), Tomicus destruens in hayat döngüsünde 2 dağılım gösterdiğini belirterek, ilkinde, olgun erginler yumurta koymak için gövdeye, ikincisinde ise genç erginler olgunluk yiyimi için sağlıklı çamların sürgünlerine yöneldiklerini gözlemlemiştir. Sarıkaya (2008) nın yürüttüğü çalışmanın sonuçlarına göre, Batı Akdeniz Bölgesinde Tomicus destruens in yılda bir döle sahip olduğu anlaşılmaktadır. Alt yükselti basamaklarında (0-300 m) böceğin kasım ayında yumurta bırakmaya başladığı belirlenmiş, nisan ayından itibaren ise genç erginler görülmeye başlamıştır. 300-600 m arasındaki orta yükselti basamağında ise ilk yumurtalar ocak ayının ikinci yarısından itibaren görülmekte ve bu yükseltide böcek mayıs ayının ikinci yarısında genç ergin dönemine ulaşmaktadır. 600 m ve üstü rakımları kapsayan yükselti basamağında ise erginler şubat ayından itibaren yumurta bırakmaya başlamakta ve ilk erginler haziran ayında görülmektedir. Tomicus destruens (Wollaston) (Coeloptera, Curculionidae) Akdeniz Bölgesi ve Portekiz, İspanya ve Fransa nın çam ormanlarında ciddi zararlara neden olan bir böcektir. Bu kabuk böceğinin hayat döngüsü hakkında bazı belirsizlikler mevcuttur. İtalya merkezindeki çam ormanlarında yürütülen bu çalışmada ergin böceğin çıkış tarihini belirtmek amacıyla (-)-α-pinen içeren tuzaklar kullanılmıştır. Ayrıca, hayat döngüsünün tespitinde tuzak ağaçlarından da yararlanılmıştır. Çalışma alanında, ergin uçuşları, o yılın sonbaharından bir sonraki yılın ilkbaharının ortasına kadar sürdüğü ve bunun en yoğunu sonbahar ortasında gerçekleştiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla, ergin, larva ve pupaların bir bölümü kabuk altında, erginlerin diğer bir bölümünün de sürgünlerde kışladığı belirlenmiştir. Yaz döneminde ergin uçuşu ve üremesi hiç tespit edilmemiştir. Bu çalışmanın sonuçlarına göre, T. destruens in bu alanda yılda bir generasyon vermektedir. Ancak ilkbaharda ortaya çıkan erginlerin yazın ikinci generasyona başlayabileceği araştırılması gereken bir konudur (Peverieri ve ark., 2008). Chakali (2007) nin gerçekleştirdiği bir çalışmanın sonuçları, Tomicus destruens in dişi erginlerinin kabuk altında yumurta koymak için açtıkarı galerilerden dolayı çamlarda ciddi tahribatlara neden olduklarını, bu saldırı yoğun bir şekilde meydana geldiğinde ağacın ölümünü ve dolayısıyla ormanların tahribatına sebep olduğunu, böcek tarafından tercih edilmenin ağaçtan ağaca değiştiğini göstermiştir. Dişi böcekler dağlık bölgelerin kuzey yamaçlarında olan çamları tercih ettikleri ve orada daha çok beslenip, daha çok yumurta bıraktıkları tespit edilmiştir. Güney yamaçlarda ise dişilerin, ağacın kuzeye bakan tarafına yöneldiklerini gözlemlemiştir. Faccoli (2007) nin bir çalışmasına göre Tomicus destruens, Akdeniz bölgesi çam ormanlarının en önemli zararlı böceklerinden biridir. Ancak, muhtemel küresel ısınmadan dolayı daha geniş alanlara yayılmak ve diğer çam türlerine de yönelmesi olasıdır. Bu çalışma ile, konukçu olan ve olmayan ağaç türlerinde böceğin beslenme tercihleri araştırılmıştır. Böceğin beslenme davranışları beş çam türünde (P. pinea, P. pinaster, P. halepensis, P. nigra ve P. sylvestris) gözlemlenmiştir. Çalışmanın sonuçları T. destruens in tüm ağaç türlerinde beslendiğini, ancak P. sylvestris te üremediğini, en yoğun beslenmeyi (dişilerin doğurganlık ve ergin ortaya çıkmasına dayanarak) P. halepensis te, en azı ise P. pinaster de olduğunu göstermiştir. Doğal konukçusu olmayan P. nigra daki böceğin gelişimi ve ergin üremesi, P. pinea ve P. pinaster ile benzer sonuçlar göstermiştir. Sarıkaya ve Avcı (2007) nın bir çalışmasına göre, ülkemiz orman ağaçlarında zarara neden olan kabuk böcekleri her yıl küçümsenmeyecek boyutta ekonomik kayıplara neden olduğu ifade edilmektedir. Tomicus türleri ülkemiz ormanlarında son derece önemli kayıplara yol açan kabuk böceklerindendir. Bugüne kadar T. minor ve T. piniperda türleri ile ilgili araştırmalar yapılmasına ve bu iki türe karşı mücadele yöntemleri geliştirilmesine rağmen, diğer bir Tomicus türü olan T. destruens ile ilgili sınırlı sayıdaki kayıt dışında herhangi bir çalışma gerçekleştirilmemiştir. Yurtdışında yapılan araştırmalar bu türün morfolojik olarak T. piniperda ya benzese de biyolojik olarak önemli farklılıklar taşıdığını ortaya koymuştur. Son zamanlarda Batı Akdeniz ormanlarında yapılan çalışmalarda, Kızılçam ormanlarında esas zarara neden olan türün T. destruens olduğu tespit edilmiştir. Faccoli ve ark. (2005) Akdeniz ormanlarında geçmişte Tomicus piniperda üzerinde yapılan tüm İtalyan çalışmaları, T. destruens ile ilgili bilgi verdiğini bildirmektedir. 2
Chakali (2005) ye göre Pinus halepensis sıkça Tomicus destruens in istilasına ve dolayısıyla çam ormanları bu böceğin yoğun zararına maruz kaldıklarına, doğal ortamında T. destruens in yılda bir generasyon verdiğini, hayat döngülerinde, genç erginlerin sürgünlerde beslenerek ve dişi böceklerin yumurta koymak için kabuk altında galeriler açarak ciddi zararlara neden oldukları bildirilmektedir. Gallego ve ark. (2004) ın bir yayınına göre İspanya da üç Tomicus türünden (Tomicus destruens, T. piniperda ve T. minor), Tomicus destruens in en fazla yoğunluğa sahip olup alçak rakım ve sıcak alanlarında bulunduğunu, T. piniperda nın daha az yoğunlukta olup nemli-soğuk bölgelerde bulunduğunu ve her ikisinin de en çok P. pinaster de tahribata neden oldukları tespit edilmiştir. T. minor un ise en az bulunan Tomicus türü olup daha yüksek rakım ve nemli alanlarda gözlemlenmiştir. Vasconcelos ve ark. (2003) tarafından yapılan bir çalışmada, T. piniperda ve T. destruens in konukçu tercihi araştırılmıştır. Çalışmada Pinus pinaster, P. halepensis ve P. pinea kullanılmıştır. Sonuçlar P. pinaster in, P. halepensis ve P. pinea ya tercih edildiğini göstermektedir. P. halepensis ve P. pinea karşılaştırıldığında ise Portekiz in kuzeyinden olan iki Tomicus populasyonu, P. halepensis, güneyinden olan diğer iki Tomicus populasyonu ise P. pinea yı tercih ettikleri gözlenmiştir. Bu çalışmada ayrıca, normalde sonbaharda yumurta koydukları görülen T. destruens in erginlerine, ocak ayında da rastlanmış olup böylece böceğin kardeş generasyon verdiği ifade edilmektedir. Tomicus cinsine bağlı sürgün böcekleri Avrupa ve Asya nın çam ormanlarının en önemli orman zararlısıdır. Ancak, tüm Akdeniz ülkelerinde Tomicus türünün en yaygını olan Tomicus destruens in biyoloji ve kontrolu hakkında çok az bilgi mevcuttur. Kuzey İtalya da kışı ergin döneminde geçiren bu böcek, ilkbaharda sıcaklıkların 12 C ye ulaştığı zaman faaliyete geçmektedir. İlkbaharda erginlerin %42.2 si, mart ayının üçüncü haftasında faal oldukları, bu oran mart ayının son iki haftasında ise %64.4 e ulaşmaktadır. Ergin dişiler yumurtalarını ağacın iletim demetlerine paralel bir şekilde açtıkları galerilerde bırakırlar. Yumurta dönemi 7-8 hafta sürmekte ve daha sonra pupa dönemi başlar. Yeni erginler yazın başında ortaya çıkmakta olup eşeysel olgunluğa ulaşmak ve kışlamak için sürgünlere geçerler. Sürgünlerde meydana gelen tahribat, ağaçları bir sonraki yılda gövdelerde oluşan zarara karşın daha da hassas olmasına sebep olmaktadır (Faccoli ve ark., 2001). Nanni ve Tiberi (1997) ye göre İtalya nın sahil bölgesindeki çam ormanlarında meydana gelen zararlar, abiyotik ve biyotik faktörlerin (başta T. destruens olmak üzere) etkisinden kaynaklanmaktadır. Sık ve tekrarlanan kuraklık, klimatik ve toprak suyu anormalitileri, böcek ve fungal enfeksiyonları gibi fizyolojik stresler, bu endemik böceğin çoğalmasını kolaylaştırıyor. Diğer Tomicus türleri gibi, T. destruens in de olgun dönemine ulaşırken yaptığı olgunluk yiyimi çamlarda böcek zararının yoğunlaşmasına neden olur. Sürgün ölümleri, fizyolojik anormalitiler oluşturmakta ve bitkiyi daha sonraki salgınlar için daha hassas hale getirmektedir. İtalya nın kuzey ve iç kesimlerinde böceğin kışlama döneminde ergin, pupa, larva ve bazen de yumurtalarına aynı zamanda rastlanmak mümkün olup bu da T. destruens in yılda iki katlı bir generasyona sahip olduğunu göstermektedir. İtalya nın kuzey ve merkezi orman alanlarında, böceğin biyolojisinde belirgin bir farklılık gözlenmemiştir. Ancak, Kuzey Adriyatik bölgesinde erginlerin çoğu kışı sürgünlerde geçirdiği ifade edilmektedir. Bu da doğal alanlarda böcekle mücadeleyi daha da komplike bir hale getirmektedir. Bu da doğal alanlarda böcekle mücadeleyi daha da komplike bir hale getirmektedir. Kansu (1991) hortumlu böceklerin ağz yapısı ile ilgili şu ifadeyi kullanmıştır: Curculionidae tipik hortumlu böceklerin meydana getirdiği bir familyadır. Fakat burada kullanılan hortum kelimesi sadece başın öne doğru uzamış olduğunu belirtir; yoksa, ağız parçaları hortum şeklinde anlamına gelmez. Ağız yapısı, bütün diğer Coleopterlerde olduğu gibi çiğneyicidir. Braqushais (1973) tarafından yapılan bir çalışmada Tomicus destruens in mücadelesinde tuzak ağaçlarının etkisi araştırılmıştır. Araştırmada, bu türün mücadelesinde tuzak ağaçlarının etkili olduğu ve tuzak için kullanılan ağaçların 25 cm çapında olmaları gerektiği belirtilmiştir. Araştırmacı tuzakların eylül ayının başında kurulup, mart ayına kadar da yenilerinin ilave edilmesi, sonbaharda kurulan tuzakların, şubat ayında ve kalan tuzaklar da mart ın sonunda yakılması gerektiğini ifade etmektedir. 3
3. MATERYAL VE METOT 3.1 Materyal 3.1.1 Arazi ile ilgili materyal Çalışmanın materyalini deneme alanlarında kurulan tuzak odunları, feromon tuzakları (üç hunili İskandinav tipi) ve bu tuzaklardan elde edilen böcek türleri, hedef kabuk böceğinin tahribatına maruz kalmış ağaçlardan elde edilen böceğin farklı biyolojik dönemlerindeki bireyleri, amenajman planları ve bu alanlara yerleştirilen data loggerlerinin kaydettiği sıcaklık ve nem verileri oluşturmuştur. -Deneme alanları: Tuzak odunları ve feromon tuzaklarının kurulduğu ormanlık alanları tamamen ağaçlandırma sahaları (tesis yılı: 1985-1987) olup hakim ağaç türü Kızılçam (Pinus brutia Ten.) dır. Alanda Kızılçamdan başka, Karaçam (Pinus nigra Arnold.) ve meşe türleri (Quercus spp.) bulunmaktadır. Alanda Çam kese böceği (Thaumetopoea pityocampa (Schiff.)), Kırmızımtrak sarı çalı antenli yaprak arısı (Neodiprion sertifer (Geoff.)), Sünger örücüsü (Lymantria dispar (L.)) ve Akdeniz çam kabuk böceği (Orthotomicus erosus (Woll.)) gibi bazı zararlı böcek türleri mevcuttur. Deneme alanları ve data loggerlerin konumu: Konakpınar Alt: 39 27'50.56"K 27 53'56.63"D Konakpınar Üst: 39 24'13.07"K 27 57'16.79"D Balya Alt: 39 43'51.83"K 27 40'10.70"D Balya Üst: 39 43'58.84"K 27 38'31.79"D 1971) 3.1.2. Hedef böcek ile ilgili materyal Tomicus destruens in sistematikteki yeri ve sinonimleri: Sınıf: Insecta Takım: Coleoptera Linnaeus, 1758 Üst familya: Curculionidae Latreille, 1802 Familya: Curculionidae Latreille, 1802 Alt familya: Scolytinae Latreille, 1807 Tribe: Hylesinini Erichson, 1836 Alt tribe: Tomicina Shuckard, 1840 Cins: Tomicus Latreille, 1803 Tür: Tomicus destruens Wollaston, 1865 Sinonimleri: Blastophagus destruens, Hylurgus destruens, Myelophilus destruens (Lekander, - Coğrafi yayılışı: T. destruens türü Afrika (El-Cezire, Fas, Tunus), Asya (Kıbrıs, İsrail, Lübnan, Türkiye), Avrupa (Hırvatistan, Fransa, Yunanistan, İtalya, Portekiz, İspanya) ve Atlantik Adalarında (Kanarya Adaları, Mader Adası) tespit edilmiştir (Venette, 2013). - Konukçu ağaç türleri: Pinus brutia, P. canariensis, P. halepensis, P. pinaster, P. pinea ve P. radiata tespit edilen konukçu ağaç türleridir (Venette, 2013). 3.2. Metot 3.2.1. Arazi çalışmaları Arazi çalışmaları Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğüne bağlı, zararın yoğun olduğu Konakpınar ve Balya Orman İşletme Şefliklerinde yürütülmüştür. Konakpınar Orman İşletme Şefliği sahasında, 200 m ve 420 m rakımlarda iki alan belirlenmiş ve sırasıyla Konakpınar Alt ve Konakpınar 4
Üst olarak adlandırılmıştır. Aynı şekilde, Balya Orman İşletme Şefliği sahasında da 220 m ve 455 m rakımlarda Balya Alt ve Balya Üst olarak iki alan belirlenmiştir. Belirlenen dört alande tuzak odunu kümeleri, feromon tuzakları ve sıcaklık nem ölçerler yerleştirilmiştir. Tuzak odunu kümesi: Her deneme alanında birbirinden en az 50 m mesafede olacak şekilde 10 tuzak odunu kümesi (Şekil 1) kurulmuştur. Bu amaçla kesilen ağaçlarının gövde ve kabuk yapısının düzgün olmasına özen gösterilmiştir. Odunlar 1,0-1,30 metre uzunluğunda kesilmiştir. Her tuzak için 12-15 odun kullanılmıştır. Tuzak odunları direkt güneş ışığına maruz kalmayacak yerlerde kurulmuş ve hem gövde hem de kabuk böceğin hayat dönemini takip etmek için açılan kabuklu kısmın kurumasını engellemek için, kabuk böceğin üremesini engellemeyecek şekilde, üzerleri ibreli dallarla örtülmüştür. Daha önceden hazırlanmış ve bir den on a kadar numaralandırılmış alüminyum plakalar, tuzak odununun kurulmuş olduğu yerdeki yakın bir ağaca çakılmıştır. Tuzak odunları, çalışmanın birinci yılında 29-30/09/2010, ikinci yılında 21-22/09/2011, üçüncü yılında 19-20/09/2012 tarihlerinde, Konakpınar ve Balya şefliklerinin ekiplerinin yardımıyla kurulmuştur. Arazi çalışmaları süresince, kabuk üzerinde ergin hedef böceğinin giriş deliği tespit edildiği tarihten itibaren, tuzağın odunlarının kabukları, altında bulunabilecek böceklere zarar verilmeyecek şekilde kaldırılmış ve tespit edilen böceklerle ilgili bilgiler daha önceden hazırlanmış tablolara kaydedilmiştir. Yapılan işlemlerin sonucunda dört deneme alanında her yıl 40 tuzak odunu kümesi (çalışma süresince toplam 120) hazırlanmıştır. Tuzaklar ergin hedef böceğinin odunlara yumurta bırakmak için girdiği tarihten yeni nesil erginlerinin çıktığı tarihe kadar belirli aralıklarla kontrol edilmiştir. Şekil1. Tuzak odunu kümesi 5
Feromon tuzakları: Feromon tuzakları 5X5 cm lik sırıkların ters L şekli oluşturduğu askılara ve yerden 1,0-1,5 metre yüksekliğe asılmıştır (Şekil 2). Her deneme alanına, aralarında 35-50 m mesafe olacak şekilde 5 feromon tuzağı asılmıştır. Feromon tuzakları bir den beş e kadar numaralandırılmıştır. Feromon tuzakları, çalışmanın birinci yılında 6-7/10/2010, ikinci yılında 28-29/09/2011, üçüncü yılında 3-4/10/2012 tarihlerinde, iki şefliğin ekiplerinin yardımıyla deneme alanlarında kurulmuştur. Feromon tuzaklarında hedef böceğe karşı bir preparat bulunmadığından dolayı, T. piniperda ya karşı kullanılan TOMPIN feromonu kullanmıştır. Feromon tuzaklarının preparatlarına önerilen aralıklarda yenileri ilave edilmiştir. Tuzaklara düşmüş böcekler usulüne uygun şekilde laboratuara getirilmiş, gereken bilgileri kaydedilmiş ve örneklerin işlemleri tamamlandıktan sonra muhafaza edilmiştir. Yapılan işlemlerin sonucunda 4 deneme alanında her yıl 20 feromon tuzağı (çalışma süresince toplam 60) hazırlanmıştır. Tüm tuzaklar ön görülen aralıklarda kontrol edilmiştir. Şekil 2. Feromon tuzağı 6
Data Loggerler: Böceğin farklı hayat evreleri ve sıcaklık-bağıl nem ilişkilerini tespit etmek amacıyla, her deneme alanında iki adet (biri yedek olmak üzere) elektronik sıcaklık ve nem ölçerler (HOBO Data Logger, 6,0X4,5X1,5 cm) asılmıştır (Şekil 3). Data loggerler günde 24 kez (her saat) sıcaklık ve bağıl nem değerlerini kaydedecek şekilde programlanmış, koruyucu kutular içinde yerleştirilmiş ve kaybolmalarını önlemek amacıyla görünmeyecek şekilde uygun ağaçlara asılmıştır. Data loggerlerinin kaydettiği bilgiler, belirli aralıklarla taşınabilir bilgisayara aktarılmıştır. Şekil 3. Data logger ve ağaç üzerindeki konumu 7
3.2.2. Laboratuar çalışmaları: Tuzak odunlarının kabukları altında rastlanan hedef böceğin farklı dönemdeki bazı bireyleri (yumurta, larva, pre-pupa, pupa ve erginleri), fotoğraflarını çekmek için laboratuara getirilmiştir. Hedef kabuk böceğinin erginlerinin yumurta bırakmaya başladığı tarihin takibinde, tuzak odunlarının bazı odunları laboratuara getirilmiştir. Bu odunların açık olan her iki uç tarafı ve üzerinden kesilen budak yerlerinin açık yerleri kurumalarını önlemek amacıyla sıvı parafinle kapatılmış, daha önceden hazırlanmış alüminyum kutulara yerleştirilmiş ve gözlem altına alınmıştır. Feromon tuzaklarına düşmüş böcekler usulüne uygun laboratuara getirilmiştir. Bu böcekler arasından, T. destruens in erginleri ayrılıp sayılmış ve sayılar tablolara kaydedilmiştir. Bireyler, daha sonra saf alkolde muhafaza edilmiştir. Feromon tuzaklarına düşmüş diğer böceklerin bazılarının teşhisleri yapılmış ve tümü cam kutularda muhafaza edilmiştir. 8
4. BULGULAR 4.1. Hedef böcekle ilgili bulgular 4.1.1. Morfolojisi Yumurta: Ana yolda bırakılan yumurtalar, oval, süt-beyaz renginde ve yarı saydamdır (Şekil 4). Ergin dişi böcek, ana yol boyunca açtığı yuvacıklarda yolun her iki tarafında yumurtalarını bırakır. Çalışma süresince yapılan gözlemlerde, seyrek olmakla beraber, sadece bir tarafında yumurta bırakılmış galeriler de tespit edilmiştir. Yumurtalar 1-1,5 mm ebadında ve zamanla rengi matlaşıp, kirli beyaza dönüştüğü görülmüştür. Şekil 4. Tomicus destruens (Woll.) in yumurtaları Larva: Larvalar ilk yumurtadan çıktıklarında 1,5-2 mm, saydam beyaz renktedirler. Larva dönemi boyunca liflerde beslenen larvalarının uzunluğu 4-5 mm ye kadar ulaştığı gözlenmiştir (Şekil 5). Larva yolları ana yollara dik şekilde başladığı, daha sonra larvaların büyümesiyle, ana yola göre aşağıya ve yukarıya doğru devam ettiği görülmüştür (Şekil 6). Larvaların büyümesiyle beraber, larva yollarının genişliği de arttığı ve 3 mm civarında olduğu tespit edilmiştir. 9
Şekil 5. Tomicus destruens (Woll.) in genç larvaları Şekil 6. Tomicus destruens (Woll.) in yenik şekli - Pupa: T. destruens pupa evresine girmeden, bir pre-pupa dönemi geçirir. Larva yollarının son bölümü, yolun biraz genişlemesiyle, bir pupa beşiği ile sonlandığı, uyuşuk ve hareketsiz olan olgun larvalar, bu beşiklerde pupa dönemine girdikleri gözlenmiştir (Şekil 7). Pupa dönemi süresince açılan odunların kabukları arasında, bireyin zaman içinde çıkan kanatlar, bacaklar ve diğer değişimleri gözle görülür şeklindedir (Şekil 8). 10
Şekil 7. Tomicus destruens (Woll.) in pre-pupası Şekil 8. Tomicus destruens (Woll.) in pupası 11
- Ergin: T. destruens in ergini, ilk pupa döneminden çıktığında, açık sarımsı kahverenginde oldukları gözlenmiştir. Erginlerin boyu 3,2-4,9 mm olarak ölçülmüştür. Kanat örtüleri, birçok kaynakta belirlendiğinden farklı olarak, kahverengi değil de mat-koyu kırmızı ve bordo renginde olduğu tespit edilmiştir (Şekil 9). Alınları seyrek noktalı, anten rengi belirgin sarıdır. Çıplak gözle görülebilen bu özelliği, teşhisi için önemli bir ipucudur. Anten topuzunun ikinci ve üçüncü kıl sıraları arasında üç sıra kılcık mevcuttur. Bacakları kahverengidir. a b Şekil 9. Tomicus destruens in a) olgun ergini ve b) genç ergini 4.1.2. Arazi sonuçları T. destruens in Balıkesir Orman İşletme Müdürlüğündeki biyolojisini tespit amacıyla yapılan çalışma, üç yıl boyunca tekrarlanmıştır. 12
2010-2011 Konakpınar Alt (Rakım: 200 m): Bu deneme alanında 29.09.2010 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 06.10.2010 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 23.05.2011 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 06.10.2010 29.09.2010 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin 71,9 12,2-07.10.2010 - - - - - - 89,8 15,7 103 13.10.2010 + - - - - - 88,2 11,1 126 27.10.2010 + + - - - - 73,6 15,3 29 09.11.2010 + + + - - - 70,4 15,7 32 23.11.2010 + - + - - - 88,8 3,9 5 07.12.2010 - - - + - - 79,3 11,7 3 23.12.2010 - - - + + - 80,0 5,7 1 11.01.2011 - - - + + - 74,7 4,3 6 09.02.2011 - - - + + - 72,8 2,9 20 07.03.2011 - - - + + - 70,1 8,1-23.03.2011 - - - - + - 67,1 10,4-07.04.2011 - - - - + - 83,4 13,7-25.04.2011 - - - - + - 72,2 14,3-10.05.2011 - - - - - + 77,4 18,7-23.05.2011 - - - - - - *: Ek 1 13
Konakpınar Üst (Rakım: 421 m): Bu deneme alanında 29.09.2010 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 06.10.2010 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 23.05.2011 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 06.10.2010 29.09.2010 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin 67,9 13,2-07.10.2010 - - - - - - 82,0 16,7 17 13.10.2010 + - - - - - 83,4 12,7 113 27.10.2010 + + - - - - 55,4 18,2 22 09.11.2010 + + + - - - 64,7 16,1 12 23.11.2010 - - + - - - 80,6 5,4-07.12.2010 - - + + - - 69,5 14,1-23.12.2010 - - - + - - 83,1 7,0-11.01.2011 - - - + + - 68,6 6,6-09.02.2011 - - - + + - 66,2 5,3-07.03.2011 - - - + + - 64,7 9,9-23.03.2011 - - - + + - 61,4 12,0-07.04.2011 - - - + + - 77,8 14,9-25.04.2011 - - - - + - 71,9 18,8-17.05.2011 - - - - + + 74,1 20,0-23.05.2011 - - - - + + *: Ek 1. 14
Balya Alt (Rakım: 218 m) Bu deneme alanında 29.09.2010 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 06.10.2010 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 23.05.2011 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge 3. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 06.10.2010 29.09.2010 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Ergin Sayısı 69,7 12,6-07.10.2010 - - - - - - 90,9 15,8 5 13.10.2010 - - - - - - 88,9 11,5 77 27.10.2010 + + - - - - 77,9 15,6 6 09.11.2010 + + + - - - 75,9 15,0 10 23.11.2010 - - + - - - 88,7 3,6 5 07.12.2010 - - + + - - 81,4 11,8 4 23.12.2010 - - + + - - 80,7 5,9 0 11.01.2011 - - + + - - 70,3 4,7 7 09.02.2011 - - - + + - 69,2 3,3 3 07.03.2011 - - - + + - 67,9 8,9-23.03.2011 - - - + + - 66,6 10,7-07.04.2011 - - - + + - 83,8 14,1-25.04.2011 - - - + + - 73,2 17,6-17.05.2011 - - - + + - 75,8 18,7-23.05.2011 - - - + + Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 1. 15
Balya Üst (Rakım: 457 m) Bu deneme alanında 29.09.2010 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 06.10.2010 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 23.05.2011 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 4 te verilmiştir. Çizelge 4. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2010-2011 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 06.10.2010 29.09.2010 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin 75,8 11,2-07.10.2010 - - - - - - 92,0 15,0 24 13.10.2010 - - - - - - 91,5 10,8 68 27.10.2010 + + - - - - 71,9 16,0 19 09.11.2010 + + + - - - 72,6 14,6 17 23.11.2010 + - + - - - 89,5 3,5 9 07.12.2010 - - + + - - 78,5 12,3 5 23.12.2010 - - + + + - 83,3 5,5 2 11.01.2011 - - + + + - 72,3 5,0 1 09.02.2011 - - + + + - 70,7 2,8 5 07.03.2011 - - + + + - 67,8 8,8-23.03.2011 - - - + + - 67,2 10,2-07.04.2011 - - - + + - 84,5 13,5-25.04.2011 - - - + + - 74,7 17,6-17.05.2011 - - - - + - 79,7 18,2-23.05.2011 - - - - + + *: Ek 1. 16
2011-2012 Konakpınar Alt (Rakım: 200 m): Bu deneme alanında 21.09.2011 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 28.09.2011 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2012 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 5 de verilmiştir. Çizelge 5. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 28.09.2011 21.09.2011 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı 68,8 16,8-28.09.2011 - - - - - - 86,8 11,4 6 11.10.2011 + + - - - - 74,3 9,8 171 25.10.2011 + + - - - - 76,5 4,9 4 15.11.2011 + + - - - - 77,2 3,5-29.11.2011 + + - - - - 86,0 9,7 110 13.12.2011 + + - - - - 77,8 0,5 15 10.01.2012 - + - - - - 79,2-0,4 3 24.01.2012 - - + - - - 74,9 1,4 25 16.02.2012 - - + - - - 84,1 3,9 283 08.03.2012 - - + - - - 64,7 11,9 27 29.03.2012 - - + + - - 73,9 14,6 2 13.04.2012 - - + + + - 76,6 15,0-27.04.2012 - - - + + - 72,7 17,8-08.05.2012 - - - - + + 76,4 16,0-15.05.2012 - - - - - + Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 2. 17
Konakpınar Üst (Rakım: 421 m): Bu deneme alanında 21.09.2011 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 28.09.2011 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2012 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 28.09.2011 21.09.2011 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı 66,4 18,8-28.09.2011 - - - - - - 88,4 11,2-11.10.2011 + + - - - - 74,1 10,7 1 25.10.2011 + + - - - - 75,6 6,3 1 15.11.2011 + + - - - - 57,8 9,0-29.11.2011 + + - - - - 79,7 11,1 7 13.12.2011 - + - - - - 82,1 0,8 19 10.01.2012 - + - - - - 86,5-1,5 1 24.01.2012 - + - - - - 67,4 3,5 8 16.02.2012 - + + - - - 87,9 3,6 28 08.03.2012 - - + - - - 53,2 14,0 18 29.03.2012 - - + - - - 64,2 15,5-13.04.2012 - - + - - - 69,8 17,4-27.04.2012 - - - + + - 66,7 18,7-08.05.2012 - - - + + - 67,6 17,3-15.05.2012 - - - - + + Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 2. 18
Balya alt (Rakım: 218 m) Bu deneme alanında 21.09.2011 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 28.09.2011 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2012 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 28.09.2011 21.09.2011 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Ergin Sayısı 79,3 3,5-28.09.2011 - - - - - - 78,1 0,3 1 11.10.2011 + + - - - - 74,4 4,2 44 25.10.2011 + + - - - - 71,6 14,1 3 15.11.2011 + + - - - - 73,4 13,8-29.11.2011 + + - - - - 89,0 9,8 22 13.12.2011 + + + - - - 76,6 0,2 5 10.01.2012 + + + - - - 77,3-0,8-24.01.2012 + + + - - - 69,3 2,8-16.02.2012 - - + - - - 83,9 3,9 39 08.03.2012 - - + - - - 66,0 11,9 20 29.03.2012 - - + - - - 74,8 15,0 2 13.04.2012 - - - + + - 70,5 16,4-27.04.2012 - - - + + - 74,5 17,6-08.05.2012 - - - + + - 73,9 18,4-15.05.2012 - - - - - + Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 2. 19
Balya Üst (Rakım: 457 m) Bu deneme alanında 21.09.2011 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 28.09.2011 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2012 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında pre-pupa ve pupa döneminde bireylere ve genç ergin böceklere rastlanmamıştır. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 8 de verilmiştir. Çizelge 8. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2011-2012 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 28.09.2011 21.09.2011 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı 73,9 16,7-28.09.2011 - - - - - - 91,6 10,1 9 11.10.2011 - - - - - - 76,3 10,1 22 25.10.2011 + + - - - - 82,7 5,3 1 15.11.2011 + + + - - - 71,1 7,6 1 29.11.2011 + + + - - - 89,6 10,0 1 13.12.2011 + + + - - - 78,8-0,8-10.01.2012 + + + - - - 87,9-2,5-24.01.2012 + + + - - - 71,7 2,2-16.02.2012 - + + - - - 90,9 2,6 10 08.03.2012 - - + - - - 59,0 12,8 21 29.03.2012 - - + - - - 70,3 14,9 2 13.04.2012 - - - - - - 68,6 16,8-27.04.2012 - - - - - - 73,2 17,7-08.05.2012 - - - - - - 75,6 16,3-15.05.2012 - - - - - - Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 2. 20
2012-2013 Konakpınar Alt (Rakım: 200 m): Bu deneme alanında 19.09.2012 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 03.10.2012 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2013 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin ergin ve yumurtalarına rastlanmamıştır. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 9 da verilmiştir. Çizelge 9. Konakpınar Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 03.10.2012 19.09.2012 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Sayısı 71,7 18,6-04.10.2012 - - - - - - 76,3 16,8 54 17.10.2012 - - - - - - 78,5 16,4 40 01.11.2012 - - - - - - 76,3 10,3 4 21.11.2012 - - - - - - 83,0 6,8 31 04.12.2012 - - + + - - 84,6 4,4 13 18.12.2012 - - - - - - 76,5 0,9 41 04.01.2013 - - - - - - 76,3 10,3 13 17.01.2013 - - - - - - 83,4 5,2 115 15.02.2013 - - - - + - 66,5 6,4 31 27.02.2013 - - - - + - 67,1 14,4 8 05.03.2013 - - - - + - 70,4 14,8 15 27.03.2013 - - - - + - 72,8 11,3-09.04.2013 - - - - + - 65,6 12,9-20.04.2013 - - - - - + 53,5 22,6-15.05.2013 - - - - - - Ergin Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 3. 21
Konakpınar Üst (Rakım: 421 m): Bu deneme alanında 19.09.2012 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 03.10.2012 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2013 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 10 da verilmiştir. Çizelge 10. Konakpınar Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri * Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 03.10.2012 19.09.2012 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Ergin Sayısı 65,6 20,5-04.10.2012 - - - - - - 74,7 17,6 13 17.10.2012 - - - - - - 68,4 17,8 12 01.11.2012 + + + - - - 74,4 10,6 1 21.11.2012 - + + - - - 79,6 6,8 21 04.12.2012 - - + - - - 78,8 6,6 2 18.12.2012 - - - + + - 74,9 1,2-04.01.2013 - - - + + - 70,4 10,3 1 17.01.2013 - - - - + - 82,3 5,6 16 15.02.2013 - - - - + - 57,0 8,4 32 27.02.2013 - - - - + - 62,9 14,1 6 05.03.2013 - - - - + - 55,9 16,9 9 27.03.2013 - - - - + - 74,9 10,8 1 09.04.2013 - - - - + - 55,7 15,5-20.04.2013 - - - - - + 38,5 25,3-15.05.2013 - - - - - - Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 3. 22
Balya Alt (Rakım: 218 m) Bu deneme alanında 19.09.2012 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 03.10.2012 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2013 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri Çizelge 11 de verilmiştir. Çizelge 11. Balya Alt deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-bağıl nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 03.10.2012 19.09.2012 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Ergin Sayısı 70,0 18,1-04.10.2012 - - - - - - 79,2 11,4 28 17.10.2012 - - - - - - 83,9 10,5 39 01.11.2012 - - - - - - 79,8 9,7 13 21.11.2012 + + + - - - 84,4 6,8 26 04.12.2012 - - + + - - 82,6 6,8 2 18.12.2012 - - + + + - 75,9 8,0 9 04.01.2013 - - + + + - 77,5 7,2 2 17.01.2013 - - + + + - 58,9 15,4 132 15.02.2013 - - - + + - 56,7 22,1 125 27.02.2013 - - - + + - 53,0 22,1 15 05.03.2013 - - - - + - 56,9 25,4 36 27.03.2013 - - - - + - 56,3 26,4 11 09.04.2013 - - - - + - 54,2 25,2-20.04.2013 - - - - + + 49,6 24,2-15.05.2013 - - - - - + Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 3. 23
Balya Üst (Rakım: 457 m) Bu deneme alanında 19.09.2012 tarihinde 10 tuzak odunu kümesi ve 03.10.2012 tarihinde de 5 feromon tuzağı kurulmuştur. Tuzakların kontrolüne 15.05.2013 tarihine kadar devam edilmiştir. Bu deneme alanında ve döneminde tuzak odunlarında hedef böceğin tüm hayat evreleri tespit edilmiştir. Böceğin arazide tespit edilen biyolojik dönemleri, feromon tuzaklarına düşen ergin hedef böceğin sayıları ve haftalık ortalama sıcaklık-nem değerleri Çizelge 12 de verilmiştir. Çizelge 12. Balya Üst deneme alanında Tomicus destruens in 2012-2013 dönemine ait biyolojik evreleri, feromon tuzakları sonuçları ve haftalık ortalama sıcaklık-nem değerleri *Haftalık Ortalama Bağıl Nem (%) *Haftalık Ortalama Sıcaklık ( C) 03.10.2012 19.09.2012 Tuzaklar kurulmuştur. Feromon Tuzak Hedef böceğin biyolojik dönemleri Tuzakları Odunları Kontrol Tarihleri Ergin Ergin Sayısı 74,0 18,8-04.10.2012 - - - - - - 80,5 16,4 72 17.10.2012 - - - - - - 78,6 16,2 24 01.11.2012 + - - - - - 84,2 9,2 23 21.11.2012 + + + - - - 85,5 5,3 81 04.12.2012 + + + - - - 84,3 5,2 4 18.12.2012 + + + - - - 75,3 0,0 13 04.01.2013 - - + + + - 75,6 9,6 4 17.01.2013 - - + + + - 84,5 4,6 90 15.02.2013 - - - + + - 61,5 6,8 177 27.02.2013 - - - - + - 70,0 13,6 6 05.03.2013 - - - - + - 63,0 15,6 19 27.03.2013 - - - - + - 77,9 10,0 3 09.04.2013 - - - - + - 55,0 14,9-20.04.2013 - - - - - + 49,7 23,0-15.05.2013 - - - - - - Yumurta Larva Pre-pupa Pupa Genç Ergin *: Ek 3. 24
4.1.3. Biyolojisi Yıllara göre: 2010-2011 T. destruens in doğal koşullar altındaki biyolojisini belirlemek amacıyla deneme alanlarında 29.09.2010 tarihinde tuzak odunu kümeleri ve 06.10.2010 tarihinde de feromon tuzakları kurulmuştur. Alandaki tuzaklarda yapılan periyodik gözlemlerde: Konakpınar Alt (Rakım: 200 m) 13.10.2010 itibaren erginlerin yumurta bırakmak için odunlara giriş yapmaya başladığı gözlenmiştir. Bir sonraki kontrol 27.10.2010 tarihinde yapılmış ve bu tarihte yumurtalar ve erginlerin yumurta bırakmaya devam ettikleri tespit edilmiştir. 09.11.2010 tarihinde henüz yumurtalardan yeni çıkmakta olan genç larvalar ve yumurta bırakmaya devam eden erginler görülmüştür. Dişi böceğin açtığı anayollarda bırakılan yumurta sayısının ortalama 91 adet ve anayollarının uzunluklarının ortalama 6,8 cm olduğu belirlenmiştir. Ekim sonu-kasım ortasına kadar yumurta dönemi devam etmiş olup bu dönemde ortalama sıcaklık 12,3 C ve bağıl nem değeri %81,9 bulunmuştur. Larva dönemi Kasım ayının başlarından bu ayın sonuna kadar sürdüğü anlaşılmıştır. Bu periyot boyunca sıcaklığın ve bağıl nem in 13,9 C ve %77,5 olduğu kaydedilmiştir. 07.12.2010 tarihinde pre-pupa dönemine yeni girmiş olan bireylere rastlanmıştır. 23.12.2010 tarihinde pre-pupa döneminde olan bireylerle birlikte pupa dönemine henüz girmiş fertler de gözlenmiştir. Türe ait pupalar Aralık ortası-bir sonraki yılın Nisan sonuna kadar görülmüştür. Bu dönem boyunca sıcaklık ve bağıl nem değerleri 6,4 C ve %78,0 olarak ölçülmüştür. İlk genç erginler 10.05.2011 tarihinde görülmüş olup bu tarih için sıcaklık ortalaması 14,3 C olmuştur. Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarındaki sürgün kontrollerinde, sürgünlerde beslenen erginler tespit edilmiştir. Feromon tuzaklarının ilk kontrolü 13.10.2010 tarihinde yapılmış ve 103 birey sayılmıştır. Bir sonraki kontrolde feromon tuzaklarına düşen ergin böcek sayısında kısmı bir yükselme görülmüştür. Ergin uçuşları genel olarak Ocak 2011 e kadar azalarak devam etmiş ve Ocak 2011 de minimuma inmiştir. 2011 Mart ın ilk haftasında bu sayıda bir miktar artış tespit edilmiştir. Tuzak odunları ve feromon tuzakları ile ilgili gözlem ve kayıtlar birlikte değerlendirdiğinde, elde edilen verilerin ergin uçuşu hakkında tespit edilen bilgilerin aynı yönde kanı oluşturduğunu, böceğin çalışmayı yürüttüğümüz yörede yılda bir döl verdiği, uçma zamanının kış öncesi ve kış sonrası olmak üzere iki ayrı dönemden oluştuğu belirlenmiştir. Asıl uçma faaliyetini Ekim-Kasım aylarında, kış sonrası dönemini az olmakla beraber Mart ayında gerçekleştirdiği tespit edilmiştir. Yeni generasyona ait erginlerin Mayıs ayı başlarından itibaren görülmeye başladığı ve bu erginlerin aynı yılın sonbaharına kadar sürgünlerde olgunluk yiyimi yaptığı gözlenmiştir. Konakpınar Üst (Rakım: 421 m) Hedef böceğin ergin dişilerin 13.10.2010 da yumurta bırakmak amacıyla odunlara giriş yapmaya başladığı tespit edilmiştir. 27.10.2010 tarihindeki kontrolde, bu erginlerle beraber, yeni yumurtalar da görülmüştür. Larva dönemi 09.11.2010 tarihinde başladığı ve bu tarihte hala faal olan erginler ve yumurtalar da gözlenmiştir. Dişi böceğin açtığı anayollarda bırakılan yumurta sayısının ortalama 73 adet ve anayollarının uzunluklarının ortalama 5,6 cm olduğu tespit edilmiştir. Yumurta dönemi Ekim ortası-kasım ortasına kadar sürmüş ve bu dönemde ortalama sıcaklık ve bağıl nem değerleri 15,7 C ve %67,8 dir. 07.12.2010 tarihindeki kontrolde olgun larvalar ve pre-pupa dönemine yeni başlamış bireyler tespit edilmiştir. Larva döneminde böceğin yaklaşık bir ay süreyle doğada görülebildiği, bu dönemin Aralık ilk haftasına kadar sürdüğü anlaşılmıştır. Değerlendirmeler sonucunda larva döneminin arazi şartlarındaki periyodun sıcaklık ve bağıl nem değerleri ortalama 14,2 C ve %65,6 bulunmuştur. 11.01.2011 tarihinde pre-pupa döneminde ve pupa dönemine henüz başlamış fertler gözlenmiştir. Bu alanda pupa dönemi Ocak-Mayıs sonlarına kadar devam ettiği görülmüş ve bu süre için ortalama sıcaklık değeri 9,8 C, bağıl nem ise %75,5 belirlenmiştir. Genç erginlere 17.05.2011 tarihindeki kontrolde rastlamış ve bu döneme ait ortalama sıcaklık 18,8 C olmuştur. Haziran, Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarındaki sürgün kontrollerinde, sürgünlerde beslenen erginler tespit edilmiştir. 25