Doğum Sonrası (post-natal) Büyüme Doğumdan ergin çağa kadar olan büyümedir. Neonatal (yeni doğan) dönemi Infancy (yavru) dönemi Puberty (ergenlik) dönemi Adölesan (gençlik) dönemi Adult (erginlik) dönemi Senility (yaşlılık) dönemi İlk 2-3 gün Üreme belirtilerinin görülmeye başladığı zamana kadarki dönem Süt emme devresi Sütten kesim sonrası Üreme belirtilerinin görülmeye başladığı ve sekunder eşeysel özelliklerin geliştiği dönem Cinsel faaliyet belirtilerinden ergin döneme kadarki dönemdir. Hayvanlar damızlık olarak kullanılmaya başlanılır ve verimlerinden yararlanılır. Verimlerin en yüksek olduğu dönem Verimlerin yavaş yavaş azalma gösterdiği dönem 1
Doğum Sonrası Büyümeyi Etkileyen Faktörler Genetik Yapı Bireyin büyüme ve gelişmesini etkileyen genler Bireye ait çevre faktörleri Irk Cinsiyet Doğum tipi Ana yaşı Doğum ağırlığı Çevre Faktörleri Bireye ait olmayan çevre faktörleri İklim Yıl Mevsim Bakım Besleme 2
Doğum Sonrası Büyüme Parametreleri Büyümenin çeşitli dönemlerinde canlı ağırlıklar Sütten kesim ağırlığı 6. ay ağırlığı 1 yaş ağırlığı Ergin canlı ağırlık Günlük canlı ağırlık artışı Yemden yararlanma yeteneği 3
Büyüme Üzerine Genotip ve Çevrenin Etkisi Büyüme üzerine genotipin etkisi yaklaşık %30, çevrenin etkisi ise %70 civarındadır. Kalıtım Derecesi Sığır Koyun Keçi Doğum Ağırlığı 0.10-0.60 0.05-0.40 0.10-0.50 Sütten Kesim Ağırlığı 0.15-0.50 0.10-0.40 0.20-0.40 Ergin Canlı Ağırlığı 0.20.0.50 0.20-0.50 0.40-0.60 4
Büyüme Hızı Üzerine Irk Etkisi-1 Her ırk optimum çevre şartlarında genotipin gerektirdiği maksimum büyüme hızını gösterir. IRK Sığır türü içerisinde GCAA, g Ergin Canlı Ağırlık, kg Yerli kara 500-700 200-250 Siyah-Alaca 1000-1250 550-600 Esmer 1000-1250 550-600 Simmental 1100-1500 600-700 Etçi ırklar 1200-1500 500-700 Jersey 300-400 5
Büyüme Hızı Üzerine Irk Etkisi-2 IRK Koyun türü içerisinde SKA, kg * (3.ay) GCAA, g * * Ergin Canlı Ağırlık, kg Akkaraman 17-20 kg 200-300 45-50 Dağlıç 13-16 kg 150-250 35-40 Sakız 16 20 kg 200-300 40-45 Kıvırcık 18-25 kg 200-300 40-45 Merinos 20 25 kg 250-400 50-55 İngiliz etçi 20 25 kg 300-400 60-80 * Yarı entansif- entansif yetiştirme koşullarında ** Sütten kesim sonrası uygulanan beside 6
Büyüme Hızı Üzerine Cinsiyetin Etkisi Çiftlik hayvanlarında genellikle erkekler dişilere kıyasla daha yüksek büyüme hızına ve iri vücut yapısına sahiptirler. At, sığır, koyun ve kanatlılarda büyüme üzerine cinsiyetin etkisi yaş ilerledikçe belirginleşir. Domuzda ise büyüme hızı bakımından erkek ve dişi arasındaki fark önemsizdir. 7
Neden büyüme hızı erkeklerde daha yüksektir? Kas hücreleri sayısının erkeklerde daha fazla olması Gonadlardan salgılanan cinsiyet hormonlarının etkisi Testesteron etkisi Östrojen etkisi 8
Gonadlardan salgılanan cinsiyet hormonlarının etkisi Ergenlikle beraber cinsiyetler arasındaki fark belirginleşir. Taylarda ilk 17 ay, bıldırcınlarda ilk 4 hafta cinsiyetin etkisi önemsizken, sonrasında erkeklerin daha hızlı büyümesi Testesteronun büyüme hızını artırıcı etkisi Protein sentezini artırarak, kas büyümesini hızlandırır. Böbreklerden idrara geçen nitrojen miktarını önemli ölçüde azaltır. Testesteron verilen hayvanlarda ağırlık artışı %25-35 artar. Kastre erkeklerde ağırlık artışı ve yemden yararlanma azalır 9
Östrojen hormonunun etkisi Ruminantlara verilen östrojen hormonu hem hızlı canlı ağırlık artışına, hem de daha az yağlı et oluşumuna sebep olur. Dişilerde kızgınlık; iştahsızlık - yem tüketiminde azalmaya ve erkekler tarafından rahatsız edilme sonucu canlı ağırlık artışında azalmaya sebep olur. Dişilerde Ovaryum alınırsa büyüme hızı artar mı? Uterus, böbrek vs. den de östrojen salgılanır Operasyon stresi Sentetik hormonlarla östrojen etkisinin nötralize edilmesi? Halk sağlığı 10
Merinos kuzularda cinsiyetin büyüme hızı üzerine etkisi 70 60 50 40 30 20 Erkek Dişi 10 0 Doğum Ağ. SKA 6. Ay Ağ. 1 Yaş Ağ. 105 100 95 100,78 90 85 87,7 80 GCAA 11
Büyüme Hızı Üzerine Beslemenin Etkisi Büyüme döneminde canlı ağırlık artışı genotip ve besleme düzeyine bağlıdır. Yetersiz besleme büyüme hızını yavaşlatır. İleri derecede beslenme noksanlığında büyüme tamamen durur. Her türün gereksinimine uygun düzeyde protein ve enerji içeren yemlerle besleme yapılmalıdır. 12
Büyümede yem ile alınan: Enerji, Protein, Vitaminler, Mineral maddeler önem taşır. Enerji ihtiyacı vücut büyüklüğüne bağlıdır: Vücutları büyük olan hayvanlarda enerji ihtiyacı küçüklere oranla daha fazladır. Ancak kg CA artışı için gereken enerji ihtiyacı büyüklerde daha düşüktür. Besi Süresi, gün 160 140 120 100 80 60 40 20 0 63,83 147,3 97,92 Kesif Yem Mera Mera + Ana Sütü Mera, kuzu ve oğlakların büyümesi için gerekli olan protein, mineraller ve vitaminleri karşılarken gerekli enerjiyi içermemektedir. Vücut dokularının büyümesi için gerekli proteinler yem ile alınmalıdır. GCAA, g 250 200 150 100 50 0 206,69 87,15 131,43 Kesif Yem Mera Mera + Ana Sütü 13
Büyüme Hızı Üzerine Bakım ve İdarenin Etkisi Barınak büyüklüğü, hayvan başına düşen alan Havalandırma Hijyen Yemlik ve sulukların düzeni ve kapasitesi Yemleme sıklığı Yavruların süt emme süresi, sütten kesilme zamanı Analara ve yavrulara uygulanan bakım ve sağlık tedbirleri İklimin Etkisi: Sıcak, soğuk ve nem gb iklim koşulları metabolizmayı etkileyerek büyüme üzerine etkili olabilmektedir. Soğuk Enerji sarfı artışı Sıcak Yem tüketiminin azalması 14
Özel Genlerin Etkisi - Callipyge geni Tek gen mutasyonudur. 1983 de ABD de bir koçta belirlenmiştir. Özellikle butlarda aşırı kas büyümesi ile karakterizedir. İlk 4-6 hafta normal kuzularla benzer büyüme performansı Daha sonrası ise özellikle but ve bel kaslarında aşırı gelişme Sütten kesim sonrası daha az yem tüketerek daha fazla canlı ağırlık kazancı 15
kg karkas maliyeti normal kuzularda 2.77 $; Callipyge kuzularda ise 2.49 $ Yüksek karkas randımanı Daha az yağlı karkas Normal kuzulara oranla %20-30 daha fazla satılabilir et 16
Ancak, Callipyge geni taşıyan kuzuların etleri % 10-20 daha sert ve daha kurudur. 17
Özel Genlerin Etkisi Çift kas (double muscle) geni Myostatin üretimini baskılayan bir gen (myostatin fazla kaslanmayı önleyerek, kas gelişimini belirli bir seviyede tutar) Bu geni taşıyan sığırlar 2 katı kaslara sahip olurlar. Piedmontese ve Belçika mavisi ırklarında yaygın görülür. Muskular hipertrofiden ziyade hiperplazi ile karakteristiktir (Kas lifi sayısında artış). Kas lifi sayısında artış embriyonal dönemde başlar, buzağı doğduğunda normal buzağılara kıyasla 2 kat fazladır. 18
Bu geni taşıyan sığırlarda; Yemden yararlanma artar Karkasta değerli et taşıyan bölgelerin oranı artar Kemik oranı Yağ oranı azalır Et oranı %20 artar Diğer yandan, Bu geni taşıyan sığırlarda: Strese karşı tolerans düşer Dölverimi düşer. Buzağılarda yaşama gücü azalır (%10 u ilk 1 yıl içinde ölür) Güç doğum oranı çok yüksektir 19
Büyümenin Hormonal Düzenlenmesi Endokrin sistemin büyüme üzerine önemli etkileri bulunur. Büyüme Hormonu (GH, somatotropin) Büyüme hormonu salgılatıcı hormon (GHRH) Hipofiz ön lobundan salınır. Sadece postnatal büyümede etkilidir. Fötal büyüme üzerine etkisi çok azdır. Başlıca etkisi protein sentezini stimüle etmesidir. Bunu, hücre duvarını aminoasitlere karşı geçirgen hale getirerek sağlar. Ayrıca yemden yararlanma, kemik yapısının oluşması, iskelet sisteminin gelişmesinde etkilidir. Noksanlığı gençlerde büyüme durması, fazlalığı gigantizm ile sonuçlanabilir. Ergin çağda sadece yıpranan dokuların tamirini sağlayacak düzeyde salınır. Büyüme hormonu salgılanmasını uyarır. GH düzeyi belli bir noktanın üzerine çıktığında GHRH salınımı inhibe olur. 20
Büyümenin Hormonal Düzenlenmesi-2 Somatostatin (SRIF) Büyüme hormonu inhibe eden hormon TSH ve Tiroksin Adrenal korteks hormonları GH salınımını inhibe eder. Hipotalamus tarafından üretilir. Ayrıca pankreas, barsak tarafından da üretilir. TSH, hipofiz ön lobundan salınır. Tiroid bezini faaliyete geçirir. Tiroidden salınan Tiroksin ve tiranon dokuların oksijen ihtiyacını sağlar ve enerji üretir. Tiroid hormonlarının az olması metabolik aktivitenin azalması sonucu büyümenin durmasına ve yağlanmaya; fazla olması ise aktivitenin artması sonucu zayıflamaya sebep olur. Mineralokortikoidler; elektrolit ve su metabolizmasını, glikokortikoidler; protein, k.hidrat, yağ metabolizmasını düzenlerler. Eksikliklerinde zayıflama ve büyümenin durması görülür. 21
Büyümenin Hormonal Düzenlenmesi-3 Gonad stereoidleri İnsülin Testesteron; protein sentezini kolaylaştırır, kas büyümesini kamçılar. Östrojen ve progesteron dişilerde canlı ağırlık kazancında ve iskelet sisteminin gelişmesinde etkilidir. Pankreastan salgılanır. Somatotropinin azot depolayıcı etkisi için insüline ihtiyacı bulunur. Protein sentezinde aminoasitlerin hücre duvarını geçişini kolaylaştırır. 22
Telafi Büyümesi (Kompensatif Büyüme) Büyüme dönemlerinde yetersiz beslenen ve büyümesi geri kalan hayvanlar ileri ki dönemlerde normal ve yüksek düzeyde beslenmeleri halinde çağdaşlarından daha fazla ağırlık artışı sağlarlar. Bu duruma telafi büyümesi denir. Büyüme dönemlerinde yetersiz beslenen hayvanlarda büyüme yavaşlar, hatta canlı ağırlık kaybı olurlar. Sağlıklı olmak kaydıyla, bu hayvanlar normal veya yüksek düzeyde beslenirlerse daha önceki kayıplarını telafi edebilirler. Aşırı yetersiz besleme sonucu kavruk kalan hayvanlar ise telafi büyümesi ile normal ağırlıklarına ulaşamazlar. 23
Telafi Büyümesinin Önemi Yem maliyetlerinin yüksek olduğu dönemlerde kısıtlı yemleme uygulanarak maliyet düşürülebilir. Besi materyali olarak zayıf ancak sağlıklı hayvanlar seçilerek önemli karlar elde edilebilir. Telafi Büyümesini Etkileyen Faktörler Kısıtlı beslemeye başlama yaşı Kısıtlı beslemenin süresi Kısıtlı besleme süresince ağırlık değişimi Hastalıklar 24