ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Sevilay SARIDUMAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ENDÜSTRİYEL OLARAK ÜRETİLMEKTE OLAN ÇEŞİTLİ ATKI FİTİLLİ KADİFE KUMAŞ ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005
ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ENDÜSTRİYEL OLARAK ÜRETİLMEKTE OLAN ÇEŞİTLİ ATKI FİTİLLİ KADİFE KUMAŞ ÖZELLİKLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME Sevilay SARIDUMAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TEKSTİL MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI Danışman : Yrd. Doç. Dr. Nihat Çelik Yıl: 2005, Sayfa No: 169 Juri : Yrd. Doç. Dr. Nihat ÇELİK Doç. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. Orhan BÜYÜKALACA Bu çalışmada, dokunmuş atkı fitilli kadife kumaşların iplikten terbiye işlemlerine kadar üretim prosesi, genel özellikleri ve mamul kumaşın kullanım yeri nedeniyle sahip olması gereken özellikleri incelenmiştir. Bu amaçla, Birlik Mensucat A.Ş de üretilen ve en çok sipariş alan 20 adet atkı fitilli kadifeye performans belirleyici testler uygulanmış ve bunların sonuçları değerlendirilmiştir. Uygulanan bu testlerle, atkı fitilli kadifelerin atkı ve çözgü iplik numaraları, atkı ve çözgü sıklıkları, fitil sayıları, örtme faktörü ve gramaj gibi fiziksel özellikleri ile hav kaybı, kopma mukavemeti, yırtılma mukavemeti, dikiş kayması, lycralı kadifelerde maksimum uzama, kalıcı uzama, su haslığı, yıkama haslığı, alkali ter haslığı, asidik ter haslığı, ışık haslığı, sürtme haslığı gibi performans özellikleri tespit edilmiştir. Yürütülen testlerin sonucunda elde edilen bulgulardan seçilmiş olanlar aşağıda verilmiştir. Yapılan bu çalışmalar sonucunda, örgünün, sıklığın, iplik inceliğinin, hammaddenin, boyama terbiye işlemlerinin bütün performanslar üzerinde etkisi olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Kadife Kumaş, Atkı Fitilli Kadife Kumaş, Hav Kaybı I
ABSTRACT M.Sc. THESIS A STUDY ON THE FEATURES OF MISCELLANEAUS WEFT WALE CORDUROYS IN INDUSTRIAL PRODUCTION Sevilay SARIDUMAN DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING INSTITUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCE UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor :Yrd. Doç. Dr. Nihat ÇELİK Year: 2005, Pages: 169 Jury :Yrd. Doç. Dr. Nihat ÇELİK Doç. Dr. Osman BABAARSLAN Prof. Dr. Orhan BÜYÜKALACA This study is about the production process of weft wale corduroy from yarn to finishing, general specifications and necessary qualities for usage. In this respect, several performance measuring tests has been applied to 20 types of weft wale corduroy and the results has been analyzed. On the applied tests, physical specifications like weft and warp yarn values, weft and warp densities, wale counts, cover factor, weights, pile lost, tensile strength, tear strength, slim slippage, maximal elongation on lycra corduroys, permanent elongation, color change to washing, color change to water, alkaliti and acidic color fastness to perspiration, color fastness, wet crocking performance values are determined. The chosen results of applied tests are listed below. The examinations of the test results are pointing out that, weaving, density, yarn values and material are effective on the all performances of applied dyeing and finishing processes. Key Words: Corduroy, Weft Wale Corduroy, Pile Lost II
TEŞEKKÜR Lisans ve Yüksek Lisans eğitimim boyunca bana her konuda yardımcı olan, büyük bir özveri gösterip değerli zamanını ayırarak sabır ve itina ile tezin bütün safhalarında çalışmayı yönlendiren, şekillendiren ve oluşmasını sağlayan, çok değerli danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Nihat ÇELİK e teşekkür eder, saygılarımı sunarım. Başta hocam Bölüm Başkanı Prof. Dr. R.Tuğrul OĞULATA olmak üzere Tekstil Mühendisliği Bölümü akademik ve idari personeline teşekkür ederim. Tezin hazırlanması ve deneysel çalışma sonuçlarının değerlendirilmesi aşamalarında bilgi ve yorumlarıyla beni yönlendiren, yardımlarını esirgemeyen Birlik Mensucat A.Ş. Genel Müdür Müşaviri Tarık USLU ve Boya Terbiye Şefi Serdal SIRLIBAŞ a teşekkür ederim. Bu çalışmanın bu noktalara gelmesinde büyük özveri gösteren, bana desteğiyle güç veren, gerek deneysel çalışmalarım gerekse yazım aşamasında hep yanımda olan, sonuçların yorumlanmasından takıldığım noktalarda yardımcı olan sevgili iş arkadaşlarım Hatice ÖZDEMİR ve Tuncer AKTAŞ a teşekkür ederim. Maddi ve manevi her konuda bana desteğini esirgemeyen, her zaman yanımda olan AİLEM e, özellikle gösterdiği özveri ve derin sevgisinden dolayı canım ANNEM e teşekkür ederim. III
İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VII ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ... 1 1.1. Dokuma Kumaşların Yapısal Özellikleri ve Kullanım Parametreleri... 3 1.2. Kadife Kumaşlar... 9 1.2.1. Çözgü Kadifeler... 10 1.2.1.1. Çift Katlı Çözgü Kadife Dokular... 13 1.2.2. Atkı Kadifeler... 15 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 19 3. MATERYAL VE METOD... 22 3.1. Materyal... 22 3.2. Metod... 31 3.2.1. Numunelerin Fiziksel Özelliklerinin Tespiti... 31 3.2.1.1. Kumaşların Metrekare (m²) Ağırlığı... 31 3.2.1.2. Kumaşların Atkı ve Çözgü Sıklığının Tayini... 32 3.2.1.3. Kumaş Örtme Faktörünün Tayini... 32 3.2.1.4. Atkı Yönünde Fitil Sayısı Tayini... 33 3.2.1.5. Hav Sayısı Tayini... 33 3.2.2. Numunelerin Performans Özelliklerinin Tespiti... 34 3.2.2.1. Kopma Mukavemeti Testi... 34 3.2.2.2. Yırtılma Mukavemeti Testi... 36 3.2.2.3. Dikiş Metodu... 36 3.2.2.4. İvmesel Abrasyon Testi (Hav Kaybı)... 38 IV
SAYFA 3.2.2.5. Maksimum Uzama Testi... 39 3.2.2.6. Kalıcı Uzama Testi... 40 3.2.2.7. PH Tayini... 41 3.2.2.8. Kumaş Haslıkları... 42 4. ATKI FİTİLLİ KADİFE KUMAŞ ÜRETİM PROSESİ... 47 4.1. Atkı Fitilli Kadife Kumaş İçin İplik Üretimi... 49 4.1.1. Ring İplik Eğirme Sistemi... 50 4.2. Dokuma Hazırlık İşlemleri... 52 4.3. Dokuma İşlemi... 53 4.4. Ham Kalite Kontrol... 54 4.5. Boya Terbiye İşlemleri... 54 4.5.1. Kadifelerde Haşıl Sökme ve Yıkama İşlemleri... 55 4.5.2. Kesme İşleminden Önce Bazı iyileştirici İşlemler... 57 4.5.3. Kesme İşlemi... 58 4.5.4. Yaş Fırça... 63 4.5.5. Kesme Kontrol... 66 4.5.6. Yakma İşlemi... 66 4.5.7. Kasar İşlemi... 67 4.5.8. Boyama... 69 4.5.8.1. Pamuk Karışımlı Atkı Fitil Kadife Kumaşların Boyanması 69 4.5.8.2. Poliester (PAS) ve Asetent Karışımlı Atkı Fitilli Kadife Kumaşları Boyanması... 72 4.5.8.3. Baskı İşlemi... 73 4.5.9. Apre İşlemi... 74 4.5.10. Renkli Fırçalama (Kuru Fırça)... 78 4.6. Kalite Kontrol... 80 5. DENEYSEL ÇALIŞMA VE BULGULAR... 84 5.1. Yürütülen Deneyler ve Test Sonuçları... 84 5.2. Kumaş Performansına Etki Eden Parametrelerin İncelenmesi... 89 V
SAYFA 5.2.1. İplik Numarası... 89 5.2.2. Atkı ve Çözgü Sıklığı... 90 5.2.3. Gramaj... 91 5.2.4. Fitil Sayısı... 91 5.2.5. Hav Sayısı... 93 5.2.6. PH Değeri... 94 5.2.7. Maksimum Uzama... 95 5.2.8. Kalıcı Uzama... 96 5.2.9. Hav Kaybı... 97 5.2.9.1. 2 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşın (8 Fitil) Hav Dökülmesi İyileştirme Çalışmaları... 99 5.2.10. Kopma Mukavemeti... 104 5.2.11. Yırtılma Mukavemeti... 113 5.2.12. Dikiş Kayması... 122 5.2.13. Örtme Oranı... 129 5.2.14. Haslık Değerleri... 135 6. GENEL DEĞERLENDİRME ve SONUÇ... 142 6.1. Genel Değerlendirme... 142 6.2. Sonuç ve Öneriler... 142 KAYNAKLAR... 152 ÖZGEÇMİŞ... 154 EKLER... 155 VI
ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. 1 den 10 a Kadar Numaralanmış Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Fiziksel Değerleri... 23 Çizelge 3.2. 11 den 20 ye Kadar Numaralanmış Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Fiziksel Değerleri... 24 Çizelge 3.3. Hav Dökülmesi Değerlendirme Tablosu... 39 Çizelge 3.4. Gri Skala Değerlendirmesi Tablosu... 42 Çizelge 3.5. Mavi Skala Değerlendirmesi Tablosu... 43 Çizelge 4.1. Kaliteli Bir İplik Elde Etmek İçin Elyaftan İstenen Özellikler. 50 Çizelge 4.2. Haşıl Sökme İşleminde Kullanılan Enzimlerle En Uygun Çalışma Şartları... 57 Çizelge 4.3. Birlik Mensucat A.Ş. de Uygulanan Kadife Apre Reçeteleri... 77 Çizelge 4.4. Fitilli Kadife Kumaşlarda Görülebilecek Hatalar... 82 Çizelge 4.5. Birlik Mensucat Kadife Bez Kalite Planı... 83 Çizelge 5.1. 20 Adet Atkı Fitilli Kadife Kumaşın Test Sonuçları... 85 Çizelge 5.2. 1 den 10 a Kadar Numaralandırılmış Atkı Fitilli Kadifelerin Haslık Değerleri... 86 Çizelge 5.3. 11 den 20 ye Kadar Numaralandırılmış Atkı Fitilli Kadifelerin Haslık Değerleri... 87 Çizelge 5.4. 8 Fitil Atkı Fitilli Kadife Kumaşın Hav Dökülmesi İyileştirme Çalışmaları... 88 Çizelge 5.5. Hav Dökülmesi Değerlendirme Tablosu... 99 Çizelge 5.6. 8 Fitil Atkı Fitilli Kadife Kumaşın Hav Dökülmesi İyileştirme Çalışmaları... 102 VII
ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Çözgü Kadife ve Atkı Kadife Oluşum Şekli... 10 Şekil 1.2. İlme Çözgü İpliklerin Hareketi... 10 Şekil 1.3. V ve W Havlı Kadifeler... 11 Şekil 1.4. Kısa ve Uzun İlmeli Çözgü Kadifeler... 12 Şekil 1.5. Karışık Havlı Dokuların Oluşumu... 12 Şekil 1.6. Çift Katlı Çözgü Kadifelerin Oluşumu... 14 Şekil 1.7. Çift Katlı Kadifelerde Atkı İplikleri İle Mekiğin Hareketi... 14 Şekil 1.8. 3 ve 7 Çözgülü Atkı Kadife... 15 Şekil 3.1. W Bağlantılı 1, 7 ve 12 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 2. ve 3. Atkı İpliklerinin Hareketi... 25 Şekil 3.2. W Bağlantılı 2 ve 10 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 4. ve 5. Atkı İpliklerinin Hareketi... 25 Şekil 3.3. W Bağlantılı 3, 4, 5, 6 ve 19 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 3. ve 4. Atkı İpliklerinin Hareketi... 25 Şekil 3.4. W Bağlantılı 8 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 2. ve 3. Atkı İpliklerinin Hareketi... 26 Şekil 3.5. W Bağlantılı 9 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 26 Şekil 3.6. V ve W Bağlantılı 11 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 26 Şekil 3.7. V ve W Bağlantılı 13 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 27 Şekil 3.8. V ve W Bağlantılı 14 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 5. ve 6. Atkı İpliklerinin Hareketi... 27 Şekil 3.9. W Bağlantılı 15 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 27 Şekil 3.10. V ve Çift W Bağlantılı 16 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 28 VIII
SAYFA Şekil 3.11. W Bağlantılı 17 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 28 Şekil 3.12. V ve W Bağlantılı 20 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 29 Şekil 3.13. W Bağlantılı 18 Nolu Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Örgü Yapısı, 1. ve 2. Atkı İpliklerinin Hareketi... 30 Şekil 4.1. Atkı Fitilli Kadife Kumaş Üretim Akış Şeması... 48 Şekil 4.2. Fitil Kesme Bıçağı... 60 Şekil 4.3. Fitil Kesme İğnesi... 61 Şekil 4.4. Atkı Fitilli Kadife Kumaş Oluşumunda Fitil Kesme İşlemi... 61 Şekil 4.5. Fitil Kesme Makinesi... 62 Şekil 4.6. Fitil Keme Makinesinin Kesme İşlemini Gerçekleştiren Kısmı... 62 Şekil 4.7. Yaş Fırça Makinesi... 65 Şekil 4.8. Yaş Fırça Makinesinden Bir Kesit... 65 Şekil 4.9. Kesme Kontrol Makinesi... 66 Şekil 4.10. Kuru Fırça İşlemi... 79 Şekil 4.11. Aktarma Makinesi... 79 Şekil 5.1. Atkı Fitilli Kadifelerin Çözgü ve Atkı Numara (NE) Değerlendirilmesi... 89 Şekil 5.2. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü ve Atkı Sıklığının Değerlendirilmesi... 90 Şekil 5.3. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Gramajının Değerlendirmesi... 91 Şekil 5.4. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Fitil Sayısı Değerlendirmesi... 91 Şekil 5.5. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Fitil Sayısı ve Gramajının Değerlendirilmesi... 92 Şekil 5.6. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Hav Sayısının Değerlendirmesi... 93 Şekil 5.7. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların PH Değerlendirmesi... 94 IX
SAYFA Şekil 5.8. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Maksimum Atkı Uzama Yüzdesinin Değerlendirilmesi... 95 Şekil 5.9. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Kalıcı Uzama Yüzdesinin Değerlendirilmesi... 96 Şekil 5.10. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Hav Sayısı, Fitil Sayısı ile Hav Kaybı Yüzdesinin Değerlendirilmesi... 97 Şekil 5.11. 1 ve 2 Nolu Deneme Kumaşların Örgü Yapısı... 103 Şekil 5.12. 3 Nolu Deneme Kumaşın Örgü Yapısı... 103 Şekil 5.13. 4 Nolu Deneme Kumaşın Örgü Yapısı... 103 Şekil 5.14. 190 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 104 Şekil 5.15. 190 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 105 Şekil 5.16. 190 280 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 105 Şekil 5.17. 190 280 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 106 Şekil 5.18. 280 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 107 Şekil 5.19. 280 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 107 Şekil 5.20. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Sıklığı ve Çözgü Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 108 Şekil 5.21. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Sıklığı ve Atkı Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 109 Şekil 5.22. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti, Atkı Kopma Mukavemeti ile Gramajının Değerlendirilmesi... 110 X
SAYFA Şekil 5.23. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti, Atkı Kopma Mukavemeti ile Fitil Sayısının Değerlendirilmesi... 111 Şekil 5.24. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Kopma Mukavemeti, Atkı Kopma Mukavemeti ile Hav Sayısının Değerlendirilmesi... 112 Şekil 5.25. 190 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 113 Şekil 5.26. 190 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 114 Şekil 5.27. 190 280 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 114 Şekil 5.28. 190 280 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 115 Şekil 5.29. 280 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 116 Şekil 5.30. 280 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Yırtılma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 116 Şekil 5.31. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma ve Çözgü Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 117 Şekil 5.32. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Yırtılma ve Atkı Kopma Mukavemetinin Değerlendirilmesi... 118 Şekil 5.33. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti, Atkı Yırtılma Mukavemet ile Gramajının Değerlendirilmesi... 119 Şekil 5.34. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti, Atkı Yırtılma Mukavemeti ile Fitil Sayısının Değerlendirilmesi... 120 Şekil 5.35. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Yırtılma Mukavemeti, Atkı Yırtılma Mukavemeti ile Hav Sayısının Değerlendirilmesi... 121 Şekil 5.36. 160 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 122 XI
SAYFA Şekil 5.37. 160 gr/m² Altındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 123 Şekil 5.38. 160 250 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 123 Şekil 5.39. 160 250 gr/m² Arasındaki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 124 Şekil 5.40. 250 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 124 Şekil 5.41. 250 gr/m² Üzerindeki Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 125 Şekil 5.42. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Sıklığı İle Atkı Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 126 Şekil 5.43. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Sıklığı İle Çözgü Dikiş Kaymasının Değerlendirilmesi... 127 Şekil 5.44. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Dikiş Kayması, Atkı Dikiş Kayması ile Gramajının Değerlendirilmesi... 128 Şekil 5.45. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Sıklığı İle Çözgü Örtme Oranının Değerlendirilmesi... 130 Şekil 5.46. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Sıklığı İle Atkı Örtme Oranının Değerlendirilmesi... 131 Şekil 5.47. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Çözgü Ne İle Çözgü Örtme Oranının Değerlendirilmesi... 132 Şekil 5.48. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Atkı Ne İle Atkı Örtme Oranının Değerlendirilmesi... 133 Şekil 5.49. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Toplam Örtme Oranı İle Gramajının Değerlendirilmesi... 134 Şekil 5.50. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Su Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 135 XII
SAYFA Şekil 5.51. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Yıkama Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 136 Şekil 5.52. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Alkali Ter Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 137 Şekil 5.53. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Asidik Ter Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 139 Şekil 5.54. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Işık Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 140 Şekil 5.55. Atkı Fitilli Kadife Kumaşların Sürtme Haslığı Sonuçlarının Değerlendirilmesi... 141 XIII
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN 1.GİRİŞ Dokuma kumaşlar çok değişik özelliklerde ve çok çeşitli kullanım alanlarında karşımıza çıkarlar. Bu kadar farklı özelliğe ve kullanım alanına hitap eden dokuma kumaşların yapıları da birbirinden farklıdır. Kumaş yapısı, hem kumaşın özelliklerini etkilemesi açısından hem de kumaşın yüzey görünümünü belirlemesi açısından son derece önemlidir (Özdem, 1989). Buna göre kumaş tasarımı, kompleks bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu problemi çözebilmek için kumaş yapısını ve bu yapıyı oluşturan elemanlar arasındaki ilişkileri çok iyi bilmek gerekir. Dokuma kumaşların tasarımı, kumaşı kullanan kişi, kullanılacağı yer ve zamana göre değişiklik göstermektedir. Burada önemli olan dokuma kumaşların amacı doğrultusunda tasarımın gerçekleştirilmesidir. Yani sadece fonksiyonelliğe yönelik bir tasarım veya sadece estetiğe yönelik bir tasarım bir çok açıdan yeterli olmayacaktır. Dokuma kumaşların tasarım problemi, kumaşın kendisinden beklenen fiziksel işlevleri yerine getirebilmesiyle ilgili olduğu kadar, kumaşın görünümüyle de ilgilidir. Bu durumda dokuma kumaşların tasarımı iki yönlü bir problemdir. Kullanım amacına göre dokuma kumaşlarda bulunması istenilen bir takım özellikler vardır. Bunların arasında sağlamlık, esneklik, yumuşaklık, ısı tutma, nem çekme, dökümlülük, hava geçirgenliği, çekmezlik gibi özellikler sıralanabilir. Kumaşlarda bu istenen özelliklerin olabilmesi için kumaşı oluşturan unsurların ve bunlar arasındaki ilişkilerin çok iyi incelenmesi gerekir (Meriç, 1988). Bir dokuma kumaşın temel yapısal özellikleri, kullanılan hammadde cinsi, iplik özellikleri, örgüsü, kalınlığı, gramajı, sıklığı ve kumaş boyutlarıdır. Bu temel özellikler kumaşın kullanım (performans) özelliklerini belirler. Kumaştaki ısı geçirgenliği, nem tutma, sağlamlık ve yumuşaklık gibi performans özellikleri kullanılan hammadde türü tarafından etkilenir. İpliğin lif özelliklerinden etkilenen yapısal ve mekanik özellikleri de kumaşın fiziksel ve performans özelliklerinden çoğunu ve kullanım yerini belirler. Kumaş örgüsü dokunan kumaşın yüzey görünümünü, dokusunu ve iç yapısını, dolayısıyla mekanik özelliklerini belirler. 1
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Kalınlık, kumaşa ait geçirgenlik, dayanıklılık, dökümlülük gibi özellikleri etkiler ve örgü türü, iplik çapı ve sıklıklarla direk ilişkilidir. Kumaş yapısının istenilen belli bir kullanım amacına göre, o amacın gerektirdiği niteliklerde, o amaca en uygun ilk madde (malzeme-materyal) ile, sunulan pazarın ve mevsimin şartlarına, beğeni ölçülerine uygun güzellikte olması koşullarından başka bir yandan o amacın taşıyabileceği uygun, diğer yandan da sunan kurum için en yüksek karlılığı getirebilecek ekonomik değerlerde hazırlanması gereklidir. Ancak burada ilk madde, makine parkı, teknoloji gibi objektif faktörlere kıyasla kişisel görüş ve zevkler (beğeni) gibi subjektif faktörlerin çok daha aktif roller üstlendikleri unutulmamalıdır. Olaya bu bakış açısından yaklaşıldığında kullanıma uygun nitelikler uygun görünüm ve fiyat gibi birbirine sıkı sıkıya bağlı, birbirini önemli ölçüde etkileyen ve birbirinden aynı ölçüde etkilenen faktörler kumaş üretiminin en önde gelen konuları olarak kendiliklerinden ortaya çıkarlar (Acuner, 2001). Sonuç olarak tasarımcının, dokuma kumaşların tasarımını çok yönlü olarak düşünmek zorundadır. Fiziksel ve estetik tasarımı, kumaşın işlevi doğrultusunda optimum bir şekilde birleştirmek gerekir. 2
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN 1.1. Dokuma Kumaşların Yapısal Özellikleri İle Kullanım Parametreleri Bir dokuma kumaşın temel yapısal özellikleri kullanılan hammadde cinsi, iplik özellikleri, örgüsü, kalınlığı, gramajı, sıklığı ve kumaş boyutlarıdır. Bu temel özellikler kumaşın kullanım (performans) özelliklerini belirler. Kumaştaki ısı geçirgenliği, nem tutma, sağlamlık ve yumuşaklık gibi performans özellikleri kullanılan hammadde türü tarafından etkilenir. İpliğin lif özelliklerinden etkilenen yapısal ve mekanik özellikleri de kumaşın fiziksel ve performans özelliklerinden çoğunu ve kullanım yerini belirler. Kumaşın fiziksel tasarımında etkili olabilecek parametreleri ana başlıklarıyla şu şekilde toplayabiliriz (Meriç, 1988). Hammadde Özellikleri: Kumaşın fonksiyonel özellikleri büyük ölçüde kullanılan lifle ilgilidir. Lif tiplerinin seçimi veya belirli bir üründe aranan özelliklere göre lif karışımlarından nasıl yararlanılacağı önemlidir. Dokuma esnasında lif üzerinde önemli değişiklikler yapmak mümkün olmadığına göre, istenen kumaş özelliklerine bağlı olarak lif tipini önceden belirlemek gerekir. İplik Özellikleri: İplikler tekstil dokularını oluşturan ince ve uzun elemanlardır. Kumaşı oluşturan bir eleman olarak iplik özellikleri, kumaşın özelliklerini birinci derecede belirleyecektir. İplik, liflerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan kompakt bir yapıdır. Lifleri bir arada tutmak, bir bütünlük kazandırmak için belli bir miktarda büküm verilir. İpliklerdeki büküm kumaştan istenen özelliklere göre seçilir. Kısa elyaflı malzemelerde, liflerin birbirini daha iyi tutmaları için büküm katsayısı (α) büyük seçilir. Buna karşılık yumuşak iplik için (α) nın küçük seçilmesi gerekir. İpliğin, dokuma esnasında meydana gelen gerilimlere karşı koyabilmesi için mukavemetli olması gerekir. Yüksek bükümlü ipliklerden en iyi şekilde krep kumaş imalinde yararlanabiliriz. Krep yapı, kumaş yapısına kırık yüzey etkisi veren ipliklerin, kıvrılmasına neden olur. Kıvrılmış yüzey yapısı kumlu etki ile birleştirilir. Bunun yanı sıra yapı daha sert olabilir. Böylece üründe çakıl taşımsı bir efekt oluşur. Bir iplik için belirlenen normal büküm değerindeki küçük değişiklikler, kumaşın özelliklerinde önemli değişikliklere neden olur. Bu etki en çok parlak filament ipliklerde görülebilir. Düşük bükümlü bu iplikler kumaş içinde daha fazla 3
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN yassılaşacağı için iyi bir örtme verir. Ancak sürtünmeye karşı dirençli değildir. Bükümdeki ufak artış parlaklığın oldukça azalmasına neden olurken aşınmaya direnci arttırır. Kumaş daha az fleksibil hale gelir. Bükümün daha da arttırılması parlaklığı oldukça azaltmasına rağmen, yassılmaya karşı direnci arttırır. İpliklerin kesitleri daireye yaklaşır. İplik daha kompakt bir hale gelir ve bunun sonucunda açık bir strüktür elde edilir. Açık yapıdan dolayı kumaşın hava ve su geçirgenliği artarken, nem absorblama oranı azalmıştır. Kırışma eğilimi büyük ölçüde azalırken kumaşa plise yapmak çok güçleşir.kumaşların tuşesi de bükümden önemli ölçüde etkilenmektedir. Bükümün artmasıyla kumaş sertleşmekte ama dirilik, döküm ve hareketliliği artmaktadır. Azalan büküm nedeniyle kumaş yumuşamakla birlikte hareketsizleşmektedir (Acuner, 2001). Bükümlü ipliklerin bir diğer yönü de estetik amaçlar için kullanılmasıdır. Kumaşta gölgeli yollar elde etmek için genellikle çözgü ipliklerinde farklı bükümlü (Z ve S) iplikler gruplar halinde kullanılır. Farklı bükümlü iplik grupları, ışığı farklı yansıttıkları için kumaşta gölgeli bir efekt oluşturulur. Değişik iplik türleri ile değişik fonksiyonel ve estetik özelliklere sahip kumaşlar elde etmek mümkündür. Renkli ipliklerin kullanımı kumaşta görünüm farklılıklarına yol açar. Yapısal bir değişiklik meydana getirmezken örgünün çok farklı görünmesini sağlar. Sıklık, Örgü ve Kumaş Örtme Faktörü Arasındaki İlişkiler: Kumaşın örgü dediğimiz bir iç yapısı vardır. Çözgü ve atkı iplikleri bu örgü düzenine göre bağlantı kurarlar. Kumaşın iç ve yüzey yapısını büyük ölçüde belirleyerek mukavemetini, esnekliğini, tutumunu, hava ve su geçirgenliği gibi fiziksel özelliklerini etkiler. Örgünün en büyük etkisi sıklık üzerinde görülmektedir. Dokuma kumaşların oluşumunda üç temel örgü yapısı vardır. Diğer örgüler bunların türevleridir. Bezayağı örgü en fazla kesişme sayısıyla en stabil olan örgü yapısıdır. Dimi örgülerde ise bağlantı sayısı dimi raporuna göre değişirken saten örgüler en az bağlantı sayısına sahiptir. Bağlantı sayısı arttıkça iki iplik, araya giren karşı iplik sistemi nedeniyle daha fazla birbirine yaklaştırılamaz. Fazla yüzme yapan örgülerde ise iplikler yan yana gelerek birbiri üzerine yığılırlar. Bu da kumaşın daha fazla sıklıklarda dokunabileceğini gösterir. Yani yüzme sayısı fazla olan örgüler bezayağına göre 4
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN normal sıklığın üzerinde dokunabilmekte, iplikler birbiri üzerine yığılarak kumaşı kalınlaştırmaktadır. Sıklığın artışıyla orantılı olarak dokuma direnci ve buna bağlı olarak da ipliklerdeki kopuşlar artar. Sıklık daha fazla arttırılırsa kumaşın iç ve yüzey yapısında bozukluklar meydana gelir. Sıklıkların azalması durumunda ise iplikleri bir arada tutan kuvvetlerin yetersizliği nedeniyle stabil bir kumaş elde edilemeyecektir. Bu nedenle kumaşların dokunabilecekleri maksimum sıklıklar üzerinde araştırmalar yapılmıştır. Herhangi birim uzunluktaki kumaşın iplikle örtülü bölümünün birim uzunluğa oranına örtme oranı denir. Bir dokuma kumaştan istenen en önemli özellik, iyi bir örtücülüğe sahip olmasıdır. Bu nedenle örtme faktörü denilen, sıklık ve iplik numarasına göre değişen bir faktör tanımlanmıştır. Kumaş örtme faktörü kumaş yüzeyinin iplikler tarafından ne kadar bir kısmının örtüldüğü konusunda bir fikir verir (Acuner, 2001). Aynı örtme faktörüne sahip kumaşların aynı özelliklere sahip olduğu söylenemez. Bu kumaşların hammadde, sıklık ve numara gibi özellikleri farklı olabilir. Bunun en büyük nedeni, örtme faktörünün sadece sıklık ve numaraya göre hesaplanmasıdır. İpliklerin yassılma durumu hiç dikkate alınmamıştır. Oysa yassılma kumaş özelliklerinde önemli değişikliklere neden olmaktadır. Buna göre sadece örtme faktörüne bakarak kumaşlar hakkında bir yorum yapamayız (Meriç, 1988). Kumaş örtme faktörünün en fazla etkilediği kumaş özelliği hava geçirgenliğidir. İpliklerin yassılmasına etki eden en önemli faktör bükümdür. Büküm arttıkça iplikler daha rijit olacağından daha az yassılacaktır. Böylece kumaşta gözenekli bir yapı elde edilerek hava geçirgenliği arttırılır. Kumaşın ısı geçirgenliği, kumaş örtme faktörüyle çok fazla ilgili değildir. Isı direnci veya ısı geçirgenliği genellikle kullanılan lif tipinin özelliklerine bağlıdır. Örneğin yün lifleri dolgun ve hacimli bir yapıda olduklarından içinde daha fazla hava hapsedilir. Bu yünün ısı direncini arttırır, bir başka deyişle ısı geçirgenliğini azaltır. Hava geçirgenliği ve örgü arasındaki ilişkiye baktığımız zaman, gözenekli kumaş yapılarının hava geçirgenliğinin daha fazla olduğunu görürüz. Örneğin bezayağı örgüde bağlantı sayısı en fazla olduğu için, yüksek sıklıklara çıkmak mümkün 5
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN değildir. Bu nedenle kumaş örtme faktörü daha düşük olup, hava geçirgenlikleri daha fazladır. Çözgü ve atkı yüzmeleri arttıkça, örneğin dimi ve saten örgülerde, buna bağlı olarak kumaş örtme faktörü artar. Bu ise hava geçirgenliğini düşürür. Kumaşın gördüğü terbiye işlemleri, hava geçirgenliğini değiştirmektedir. Örneğin sıcak kalenderleme iplikleri yassılaştırdığından hava geçirgenliğini düşürür. Özellikleri aynı olan kumaşlardan ham olanların hava geçirgenliğinin, mamul olanlara göre daha fazladır. Buna göre terbiye işlemleri kumaştaki boşlukları kapatarak, hava geçirgenliğini düşürür. Dilsiz, yaptığı çalışma doğrultusunda bir değerlendirme yapmış ve kumaşın sıklığı ve örgü çeşidinin bir çok performans özelliği açısından önem taşıdığı ortaya çıkmaktadır. Örgüdeki bağlantı sayısının artmasıyla uygulanan kuvvete karşı direnç artmakta, sıklık arttıkça kopma dayanımı da artmaktadır. Örgüdeki bağlantı sayısına bağlı olarak bağlantı sayısı arttıkça yırtılma dayanımı azalmaktadır. Sıklık arttıkça yırtılma dayanımı azalmaktadır. Örgü çeşidine bağlı olarak yüzeydeki iplik varlığı değişeceğinden, yüzeydeki iplik özelliklerine bağlı olarak sürtünme dayanımı artacak ya da azalacaktır. Kumaşın sıklığı arttıkça yüzeydeki iplik yoğunluğu da artacağından ipliğin özelliğine bağlı olarak sürtünme dayanımı artacak ya da azalacaktır. Örgü çeşidine bağlı olarak bağlantı sayısı arttıkça eğilme dayanımı artar, atlama sayısının artmasıyla da eğilme dayanımı azalır. Sıklığın artmasıyla daha rijit bir yapı kazanan kumaşın eğilme dayanımı artacaktır. Örgü çeşidine bağlı olarak bağlantı sayısının dolayısıyla krimp miktarının artması boyutsal stabiliteyi de etkileyecektir. Sıklığın artmasıyla artan krimp kumaşın boyutsal stabilitesi etkili olmaktadır. Örgüdeki bağlantı sayısına bağlı olarak ipliklerin krimp miktarı da artacaktır. Sıklığın artması krimpide arttıracaktır. Örgü çeşidine bağlı olarak yüzeydeki iplik yoğunluğunun değişmesi pilling üzerinde etkili olacaktır. Sıklığın artmasıyla yüzeydeki iplik yoğunluğu da artacağından ipliklerin özelliklerine bağlı olarak pilling derecesi değişecektir. Kumaş Kalınlığı ve Gramajı: Kumaş kalınlığı arttıkça, ısı geçirgenliği düşer, yıpranmaya karşı dayanıklılık artar. Kalın kumaşlar daha kalın ipliklerin kullanılmasını gerektirdiği için kumaş tutumu daha kabadır. 6
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Kumaşın gramajı, iplik numarası, sıklık ve örgü faktörleriyle değişir. Sıklık arttıkça birim alan içerisinde daha fazla iplik kullanılacağı için gramaj artar. Bunun yanında kullanılacak özel örgülerle (çift katlı, dolgu örgüleri, kord örgüleri) veya dolgu iplikleriyle gramajı arttırmak mümkündür. Meriç (1988), yaptığı çalışmada, tentelik kumaş, organze, denim, eteklik kumaş, çözgü sateni, tül, tafta, bezayağı örgülü pamuk ve polyester karışımlı 16 adet kumaşın kalınlık ve gramajlarını ölçmüş ve kumaşın kalınlığı arttıkça gramajının da arttığı sonucuna ulaşmıştır. Terbiye işlemleri de gramajın arttırılmasında büyük rol oynar. Terbiye işlemleri sırasında kullanılan dolgu maddeleri gramajın artmasına neden olur. Kumaşın Yüzey Özelliği: Tutum birinci olarak elyaf türünden, daha sonra da iplik türü, kumaş yapısı, uygulanan terbiye işlemlerinden etkilenir. Yüzey özelliği daha çok kumaşa uygulanan apre işlemleriyle ilgilidir. Apre işlemleri kumaş yüzeyine havlılık, netlik vb. özellikler sağladığı gibi kumaş üzerinde oluşturan renk ve örgü efektlerini boyutsal yönden istenen biçimde değiştirebilir. Kumaşın yüzey görünümünü, tutumunu ve kullanım özelliklerini etkileyen terbiye işlemleri şunlardır; yumuşatma ve kayganlaştırma apresi, sert tutum apresi, dolgunlaştırma apresi, ağırlaştırma apresi, dökümlülük kazandırma, dikiş kolaylaştırıcı apre, buruşmazlık apresi, kolay bakım apresi, yıka giy apresi, ütü istemez apre, kalıcı ütü apresi, su iticilik ve su geçirmezlik apresi, kiri kolay uzaklaştırma apresi, kir itici apre, kir tutmazlık apresi, yağ iticilik apresi, güç tutuşurluk apresi, küflenmezlik, çürümezlik apresi, bakteri önleyici apre, antiseptik apre, biyolojik parlatma apresi, krinkıl efekti eldesi, buruşturma apresi, gofre apresi grifaj, gıcırtılı tutum apresi, tiftiklenme önleyici apre, süper yıkama apresi, keçeleşmezlik apresi, kaymazlık apresi, çekmezlik apresi, sanfor, ramöz işlemi, kalandırlama, mangıllama, şardonlama, tüylendirme, zımparalama, süedleme, makaslama, fırçalama (Yakartepe, 1995). Dokuma Kumaşların Estetik Tasarımı: Tasarım ayrıcalıklı ve özgün bir nitelik kazanabilmesi anlatım araç ve öğelerinin, bilinçli düşünce çerçevesindeki doğru kullanımına bağlıdır (Meriç, 1988). Bir tasarımın meydana getirilmesinde kullanılan tasarım elemanlarının yan yana gelip, birbirleriyle bağıntı kurabilmek için 7
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN bazı ilkelere bağlı olarak düzenlenirler. Tasarımın meydana getirilmesinde kullanılan ilkeler: Tekrar: Bir öğenin aynı şekilde birden fazla sayıda kullanılması tekrar ı meydana getirir. Tam tekrar, tekrar, aralıklı tekrar olmak üzere tekrarın üç türü vardır. Uygunluk: Bazı cisimlerin arasında da biçim bakımından şekil ifadesine benzeyen öğelerle teşkil edilirse, iki anlatım arasında uygunluk yönünden birlik ve bağdaşma meydana gelir. Buna biçim uygunluğu denir. Zıtlık: Zıtlık bir taraftan dağınıklık ve uyuşmazlık meydana getirirken, diğer taraftan insanı düşündürmeye başlatır. Biçim, renk, doku, değer, ölçü, yön, aralık ve benzeri bakımdan meydana gelen zıtlıklar insanda beklenmedik etkiler yaratır. Ürpertir yada uyarır. Böylece canlılık başlar, ilgi toplanır. Koram: İki zıt ucu uygun kademelerde birbirine bağlayan köprüye Koram denir. Eğer iki uç arasında ölçü farkı varsa, bir uçtan diğer uca doğru biçimler büyükten küçüğe doğru dizilmelidir. İki uç arasında doku farkı varsa aradaki her kademenin dokusu sırayı bozmayacak şekilde ara kademeler oluşturacak tarzda olmalıdır. Egemenlik: Bir tasarda kararlı bir dengenin bulunması için bir tasarımın değişik kısımlarının, diğer bölgelere veya biçimlere karşı üstünlük kurmasıdır. Egemenlik ölçü, değer, doku, renk bakımlarından olabilir. Renkli düzenlemelerde sıcak ve soğuk renk gruplarından herhangi birinin üstünlüğü esas alınarak egemenlik sağlanmalıdır. Eğer sıcak renkler egemen olarak kabul edilirse soğuk renkler görüş alanı içinde sıcak renklerden daha az bir yüzey kaplamalıdır. Denge: Bir düzenlemeye giren cisimlerin renkleri, değerleri, dokuları, yönleri, aralıkları ve ölçüleri birbirleriyle kıyaslama konusu olur. Böylece tasar öğeleri birbirleri ile ortaya koydukları değerler bakımından tartıldıklarında genel bir denge hissedilmeli, herhangi bir biçim yada bir grup ağır basmamalıdır. Birlik: Muhtelif biçimlerin, mekanların yada yapıların bir araya gelerek dengeli bir bütün meydana getirmeleridir. Birbirine zıt olan parçalar dahi birlik meydana getirirken bir uyuşma ve düzen içinde olmalıdırlar. 8
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Yön: Gerek çizgiler gerekse iki veya üç boyutlu cisimler konumları ile bir takım yönler gösterirler. Bu yönlerden paralel olanlarda birbirine zıt olanların gösterdikleri etki farklıdır. Genellikle birbirine zıt olanların gösterdikleri etki farklıdır. Genellikle yatay yönler pasif, düşey yönler aktif ve eğik yönler ise hareketli, canlı, dinamik etki yaparlar. Aynı yöndeki konumlar tek düzenlik ve sıkıcılık yaratır. Bu nedenle farklı yönler kullanmak suretiyle bir tasarıma canlılık ve ilgi çekicilik kazandırılabilir. Biçim: Çevre çizgileriyle belirli bir duruma gelen herhangi bir şey bir biçime sahip demektir. Her tasarım tasarı haline geçerken yani maddeleşirken çevre çizgileri belirlenir ve kabuğu oluşturulur. Doku: Her cisim bir maddeye sahip olduğuna ve her maddeye dokunulduğunda elde bir duygu hissedildiğine göre, her cismin bir dokusu vardır. Ancak elimizde hissettiğimiz bu duygular değişik zeminler üzerinde farklıdır. Bazı cisimlerin yüzeyi çok düzgün bazılarının da pürüzlüdür. Renk: Tasarım öğelerinin en önemlilerinden birisidir. Basit bir biçim renkle birleştiği zaman elde edilecek görüntü çok farklı olacaktır. Renk cisimleri daha çekici hale getirir. 1.2. Kadife Kumaşlar Kadife kumaşlar hav yüksekliğinin farklılığına göre isimlendirilirler. Kısa havlı (2 mm) olanlarına Kadife daha uzun havlılarına (2 mm den fazla) Pelüş adı verilir. Kadifeler dokuma tekniğine göre çözgü kadifeler ve atkı kadifeler olmak üzere 2 gruba ayrılırlar. Çözgü kadifelerdeki ilmekler (hav tabakası) 2 çözgü 1 atkı sistemi ile çözgü ipliği tarafından oluşturulurken; atkı kadifelerde ilmeler (hav tabakası) 1 çözgü ve 2 atkı sistemi ile atkı ipliği tarafından oluşturulurlar (İmer, 1989). 9
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN ŞEKİL Şekil 1.1. Çözgü Kadife ve Atkı Kadife Oluşum Şekli (İmer, 1989) 1.2.1. Çözgü Kadifeler Çözgü kadifeler de biri zemin, diğeri hav çözgüsü olmak üzere 2 çözgüyle dokunurlar. Çözgü kadifeler kendi arasında 4 gruba ayrılır. İlmeli Kadife Dokular: Zemin çözgünün atkı ipliğiyle oluşturduğu temel dokudan ve ilmelerin oluşmasını sağlayan ilme çözgüsünden (hav çözgüsünden) meydana gelirler. Zemin çözgü ince yüksek bükümlü pamuk ipliğinden olup gergin tutulur. İlme (hav) çözgüsü ise daha gevşek olup, yün, ipek, suni ipek ve pamuk ipliğindendir. Şekil 1.2. İlme Çözgü İpliklerinin Hareketi (İmer, 1989) 10
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Kadife dokular ilmeler arasındaki atkı ipliği sayısına göre isimlendirildikleri gibi, hav çözgüsünün 1 veya 1 den fazla zemin atkısına bağlama şekline göre de adlandırılırlar. 2 Atkılı Kadifeler: Şayet hav çözgüsü 1 zemin atkı ipliğini altından bağlanmışsa V havlı 3 Atkılı Kadifeler: Şayet hav çözgüsü 1 atkının altından-1 atkını üstünden ve yine 1 atkının altından bağlanmışsa W havlı kadifeler olarak isimlendirilirler. Şekil 1.3. V ve W Havlı Kadife (İmer, 1989) İlmelerin sıklığına göre de değerlendirilecek olursak W havlı kadifeler V havlı kadifelere nazaran daha sıkı, daha sağlamdır. Kesik İlmeli Çözgü Kadifeler: Doku yüzeyi kısa, kesik havlarla kaplı olan bu tür kadifelerin üretimi için özel kesiciler kullanılır. İlmeler ya rute denilen üst kenarları keskin uzun çubuklarla veya daha yüksek hav kesimi istenildiğinde kullanılan, uçları kıvrık, keskin, yassı çubuklarla kesilirler. 11
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Şekil 1.4. Kısa ve Uzun İlmeli Çözgü Kadifeler (İmer, 1989) Karışık Havlı Kadifeler: Bazı kadifelerin havları hem yuvarlak hem de üstlerinde kesicileri olan rutelerle elde edilirler. Bu kadife dokuların yüzeylerinde böylece hem kapalı ilmelerin hem de kesik havların oluşturduğu desenli bir görüntü meydana gelir. Üstlerinde kesicileri bulunan ruteler, diğer yuvarlak rutelerden daha yüksektir. Doku yüzeyini egalize ederken ikinci bir kesme işlemine sokulan kesik havların daha uzun tutulmasındaki gaye kapalı ilmelerin zedelenmesini önlemektir. Moket (ağır döşemelik) dokular bu tarz teknik uygulama ile dokunurlar. Şekil 1.5. Karışık Havlı Dokuların Oluşumu (İmer, 1989) Desenli Çözgü Kadifeler: Desenli kadifeler, hav ipliklerin zemin çözgüye desenli bir görünüm yansıtacak şekilde, değişik renkli ipliklerle bağlanması ve zemin dokunun açık kalan kısımlarının daha belirgin görüntüsüyle elde edilirler. Bu sebepten zemin çözgünün iplikleri hav ipliklerinden daha ince ve daha kalitelidir. Örneğin merserize pamuk ipliği, ipek, suni ipek ve diğer yüksek bükümlü iplikler 12
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN gibi. Bu teknikte renkli hav ipliğinin kullanımı kadar, bu ipliğin zemin dokuya bağlama tarzı da çok önemlidir. Zira bağlantıların dokunun ön yüzünde ve zemin dokunun açık olan kısımlarında görünmeleri gerekir. 1.2.1.1. Çift Katlı Çözgü Kadife Dokular Kadife dokuların üretiminde kullanılan rutelerle dokuma sistemi, rutelerin hareket mekanizmalarının doku tezgahlarına monte edilmesi suretiyle sağlanır. Fakat bu tezgahların çok yer kaplamaları, yavaş çalışmaları, ayrıca kullanılırken bazı zorlukların çıkması üretime tesir eden sebepler olmuş ve bugün daha hızlı kadife üretimi için çift doku kadife sistemlerine geçilmiştir. Çift doku siteminde kadifeler, bezayağı ve rips doku türleri ile üst üste iki doku tabakasının dokunması ve ilme çözgü ipliklerinin değişimli olarak 1 üst-1 alt dokuya bağlantısıyla elde edilirler. Her iki doku arasındaki ilme mesafesi, bir hav ipliği yüksekliğini iki katıdır ve bu yükseklik regülatörler vasıtasıyla sabit tutulurlar. İlmeler tezgaha monte edilmiş olan ve bir kızak üzerinde yatay vaziyette sağa-sola hareketli bir bıçak tarafından tam ortalarından kesilirler. İki doku arası ilmelerin kesimi tefenin vuruşu tamamlandıktan sonra yani tarağın geri hareketinde ve zemin çözgü gergin durumdayken meydana gelir. Çünkü tarağın yanlış bir pozisyonunda yapılan ilme kesiği, kademeli hav uçlarının oluşmasına ve düzensiz hav yüksekliğine neden olduğundan, kumaşın yüzeyini hatalı gösterir. 13
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Şekil 1.6. Çift Katlı Çözgü Kadifelerin Oluşumu (İmer, 1989) Çift katlı kadifeler ya tek veya çift atkıyla dokunurlar. Tek atkıyla dokunan çift katlı kadifelerde atkı ipliği hem üst-hem alt dokuya geçirilir. Böylece 1 tek atkı ipliğiyle 2 doku tabakası oluşturulur. Çift atkılı kadifelerde, atkı iplikleri üst dokuya üst mekik, alt dokuya alt mekik aracılığı ile bağlanırlar. Her iki mekiğin hareketi aynı hız ve aynı zamandadır. Şekil 1.7. Çift Katlı Kadifelerde Atkı İplikleri İle Mekiğin Hareketi (İmer, 1989) Çift katlı kadife veya pelüş dokuların tek atkılı veya çift atkılı dokunmaları, kullanılan iplik materyaline, kalınlığına, bükümüne bağlıdır. Tek atkılı çift kadifelerde her atkı ipliği 1 üst 1 alt dokuya değişimli olarak bağlandığından, değişimli kasa sitemiyle 2 tip atkı materyali kullanılabilir. 14
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Çift katlı kadifelerin üst ve alt dokuları ayrı ayrı bağlantı çözgüleri ile bağlanırlar. Tek levende de sarılabilen bu bağlantı çözgüleri için iki ayrı levendin kullanılması tezgahın tam kapasite ile çalışması açısından daha faydalıdır. 1.2.2. Atkı Kadifeler Çözgü kadifeler 2 çözgü-1 atkı sistemi ile dokunurken, atkı kadifeler 1 çözgü 2 atkı sistemi ile elde edilirler. Çözgü kadifelerde daha gevşek sarımlı ilme çözgüsü ile daha sıkı bir zemin çözgüsü yerine atkı kadifelerde bir ilme atkısıyla daha sıkı bağlantıyı sağlayan bir zemin atkısı bulunur. Ve her iki atkı materyali de aynı özelliklere sahiptir. Eskiden beri pamuk iplikleriyle dokunan atkı kadifelere kullanılan atkı materyalinden dolayı pamuklu kadifeler denilmektedir. Atkı kadifelerde çözgü kadifelerde gördüğümüz rute denilen ilme çubukları kullanılmaz. Burada ilme atkı iplikleri 3 ile 12 çözgü ipliği üzerinden atlayarak bağlantı oluştururlar. 1 veya 3 çözgü ipliğine bağlanarak oluşan atkı ilmeleri çözgü kadifelerde olduğu gibi V veya W havlı ilmeler meydana getirirler. Çözgü kadifelerde atkı ipliğine asılı ilmeler; atkı kadifelerde çözgü ipliğine asılıdırlar (İmer, 1989). Şekil 1.8. 3 ve 7 Çözgülü Atkı Kadife (İmer, 1989) 15
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN Çözgü ve atkı kadifeler arasındaki bir diğer fark, bu dokularda kumaş kenarlarındaki değişik görüntülerdir. Çözgü kadifelerde kumaş kenarları renkli çözgü ipliklerinden oluşan bezayağı veya dimi bağlama türleriyle oluşmuş ayrı bir kenar dokusu bulunurken; atkı kadifelerde ilmeler kenar dokularda da kullanılabilir veya çözgü kadifelerde olduğu gibi ayrı bir kenar da dokunabilir. Bunun dışında her iki kadife dokunun görüntüsü veya kalitesi açısından bir fark görülmez. Atkı kadifelerin dokusu incelenecek olursa, 1-7 ilme atkısından sonra daha çok bezayağı, dimi veyahut rips dokudan oluşmuş 2 veya daha fazla zemin atkı ipliğinin dokusu göze çarpar. Zemin dokunun çok sıkı bağlantısından dolayı, atkı ipliği atlamalarının oluştuğu yerlerde, zemin atkı-ilme atkısından daha aşağıda kalır. Atkı kadifelerde çok sık hav tabakasının elde edilmesi için atkı ilme ipliği sayısını çok yüksek hesaplamak gerekir. Atkı kadifelere örnek 2 doku kesiti yukarıdaki şekilde verilmiştir. Şekil 1.8 de, üstte yer alan şekilde ilme atkısı 3 çözgü ipliği üzerinden atlama yapmıştır. Daha sonraki 3 çözgü ipliği ile de bezayağı tarzında bağlanarak tekrar 3 çözgü ipliği atlamıştır. Şekil 1.8 de, altta yer alan şekilde ise ilme atkısının 7 çözgü ipliği üzerinden atlayarak, ondan sonraki 5 çözgü ipliği ile bezayağı bağlantısı oluşturduğu görülür. Her iki örnekte de okla işaretlenen B noktaları atlama oluşturan atkı ilmelerinin kesildiği orta noktaları göstermektedir. Tezgahlarda bu şekilde dokuma işlemleri tamamlanan, ilmeleri kapalı dokular, ilmelerin kesimi için ayrı bir kesim makinesine geçirilirler. Tezgahın eni kadar bir silindire sarılı bıçak tertibatıyla donatılmış bu makinede kesiciler öyle ayarlanmıştır ki, sadece atkı ilmelerini kesecek fakat temel dokuya temas etmeyecek yükseklikte ve ilmeden ilmeye olan mesafeyi koruyacak sıklıkta olup kumaş eninde bulunan ilme sayısı kadardır. İlme kesimi çok dikkat gerektiren bir işlemdir. Çünkü ayarlamada yapılan bir hata temel dokunu da birlikte yer yer kesilmesine yol açabilir. Atkı kadifelere uygulanan çeşitli bağlama türleri ile çok değişik efektler sağlanabilir. Kumaş 16
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN genişliğince zemin atkıya bağlanan ilmeler örneğin, çizgiler veya şeritler halinde düz veya diyagonal olarak düzenlenebilirler. Bu kadifelerde daha yoğun bir hav tabakası oluşması için atkı sıklığı daha yüksek tutulabilir. Bu yüzden atkı kadifeler çözgü kadifelerde olduğu gibi yüzeylerinde yansıttıkları efektlere göre değişik şekilde isimlendirilirler. Düz Atkı Kadifeler: İlme atkısı 1 tek çözgü ipliğine asılıdır yani V havlıdır. Bluz, elbiselik, bayan şapkalarında kullanılan kadife, ayrıca pamuklu atkı kadife türleri düz kadife çeşitlerine girerler. Desenli Atkı Kadifeler: Atkı ilmesinin kesilmesiyle oluşturulurlar. Örneğin: çizgili atkı kadifeler ilmelerin yol yol şerit halinde bir kısmının kesilmesi bir kısmının kapalı bırakılmasıyla veya kare şekillerin aynı tarz, ilmelerin kesik veya kapalı bırakılmasıyla desenlendirilirler. Basılmış (Preslenmiş) Atkı Kadifeler: Verilen motife göre ilmelerin yer yer zemin dokuya basılması ile oluşturulurlar. Ripsli Atkı Kadifeler: Kord ismi ile tanınan kadifeler uzunlamasına riple dokunan atkı kadifelerdir. İnce ripli kord kadifelerin havları kısadır. Hafif kord kadife dokular, ince kord ve bayan elbiselik kord kadife türleri bezayağı bağlantılıdır. Daha kalın, ağır kord kadifeler dimi bağlantılıdır. Ripleri yuvarlak görüntülü kord kadifeler ise kenarları kısa, orta kısımları uzun havlı riplerden oluşmuş kadifelerdir. Kord kadifeler dar ripli, geniş ripli, değişik genişlikte ripli ve ilme atkı ipliği renkli olan ripli kadifeler olarak çeşitli türde üretilirler. Kord kadifeler çok sıkı dokunduklarından çok sağlam kadifelerdir. Bu yüzden spor elbiselik, kostümlük kumaşların üretiminde kullanılırlar. Kadife kumaşlarda üç faktör önem taşımaktadır: Hav uzunluğu; kumaş kalınlığını birinci derecede etkileyen bir faktördür. Hav uzunluğu atkı kadifelerinde çözgü sıklığına ve hav atkısının üzerinde yüzme yaptığı çözgü sayısına göre değişir. Hav yoğunluğu; kumaşın tutumunu etkiler. Hav yoğunluğu arttıkça kumaş dolgun ve hacimli bir yapıda olur. Hav yoğunluğu hav ipliğinin kalınlığına, havın uzunluğuna ve sıklığına göre değişir. İplik kalınlığının artması havı daha da kaba 17
1. GİRİŞ Sevilay SARIDUMAN yapar. Uzun hav, kumaş yüzeyinin daha iyi kapanmasına yol açarak, kısa havdan daha yoğun bir görünüş verir. Hav sıklığı; bu kumaşların önemli bir özelliği havın yüzeyden ayrılamaması için, zemin dokusuyla sıkı bir şekilde tespit edilmesidir. Uzun havlarda havın sıkıca tutulabilmesi için, kalın atkıların kullanılması gerekmektedir (Meriç, 1988). Ancak sıkı bir hav tabakası kumaşın dökümlülüğünü azaltırken, kumaşa daha uzun süre giyilebilirlik özelliği kazandırmaktadır. Atkı kadifelerinde hav-zemin atkı oranı değiştirilerek de hav sıklığı ayarlanabilir. Bu çalışmada dokunmuş atkı fitilli kadife kumaşların iplikten mamul kumaş oluncaya kadar üretim prosesi, temel fiziksel özellikleri, mamulün kullanım yeri nedeniyle sahip olması gereken özellikler incelenmiştir. Bu amaçla Birlik Mensucat A.Ş. de üretilen 20 adet atkı fitilli kadife kumaşa performans belirleyici testler uygulanmış ve bunların sonuçları değerlendirilmiştir. Temin edilen bu kumaşların çoğunluğu %100 pamuk elyafından üretilmiş ipliklerle dokunmuş atkı fitilli kadife kumaşlardır. Söz konusu kadife kumaşların içinden fitil sayısı, hav sayısı, iplik numarası, gramaj, sıklık, örgü gibi temel fiziksel özellikleri birbirinden farklı kadifeler numune olarak seçilmiştir ve standartlara uygun olarak numunelerin hav kaybı, kopma ve yırtılma mukavemeti, dikiş kayması, maksimum ve kalıcı uzama, kullanım haslıkları (su haslığı, yıkama haslığı, alkali ter haslığı, asidik ter haslığı, ışık haslığı, sürtme haslığı) belirlenmiştir. Yapılan bu testlerle atkı fitilli kadife kumaşların üretim parametreleri ile kullanım parametreleri arasındaki ilişkinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu amaçla numunelere uygulanan testlerin bazılarından beklenen sonuçlar elde edilirken, bazılarından da yeni tespitler yapılmıştır. 18
2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sevilay SARIDUMAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR İmer, kadife dokuları incelemiş, kadifeleri atkı ve çözgü kadifeler olmak üzere 2 grupta toplamıştır. Atkı ve çözgü kadifelerin dokuma tekniklerini karşılaştırıp, iki kadife türüne de örnekler vererek aralarındaki farkları ortaya koymuştur. Yakartepe, fitilli kadife mekanik apreleri üzerine çalışma yapmıştır. Fitilli kadife apresinde en önemli iki işlem olan fitil kesme ve fırçalama işlemlerini anlatmış, bu işlemlerde dikkat edilmesi gereken hususlar üzerinde durmuştur. Koç, Zervent ve Atay, çözgü kadife kumaşlarda hav dayanımını etkileyen parametreleri incelemiştir. Kadife kumaşların kullanım yeri nedeniyle yüksek hav dayanımı, kopma ve yırtılma mukavemeti ile renk haslıklarına sahip olması gerekmektedir. Ancak kadifelerin karakteristik özelliğinin yüzeydeki hav tabakası olması nedeniyle hav dayanımı en önemli özellik olarak ifade edilmektedir. Hav dayanımı derecesi; hav kaybı ve hav dökülmesi ise 3 boyutlu fiziksel deformasyona karşı dayanımın bir ölçüsüdür. Bu nedenle hav dökülmesinin hav dayanımının değerlendirmede daha etkili olduğu söylenebilmektedir. Kadife kumaşlarda hav kaybı yüzde olarak ağırlık kaybı olup, hav dökülmesi belirli bir bölgedeki havların görünür şekilde yüzeyden ayrılmasıdır ve 1 ile 5 arasında değerlerle tanımlanmaktadır. Bu değer arttıkça hav dökülmesi miktarının azaldığı ifade edilmektedir. Yürütülen bu deneysel çalışmada dokunmuş çözgü kadife kumaşlar ele alınmış ve numune olarak hav yükseklikleri 1.35-1.58 mm, atkı sıklıkları 29-37 tel/cm ve çözgü sıklıkları 27-42 tel/cm aralıklarında değişen kumaşlar kullanılmıştır. Yapılan değerlendirme sonucu hav yüksekliğinin kumaş boyunca sabit kalmadığı, ancak genellikle kabul edilebileceği bir aralıkta değişim gösterdiği belirlenmiştir. Test sonuçlarına göre ham kumaşlarda hav kaybı ile hav yüksekliği arasında sistematik bir ilişki tespit edilememiştir. Ancak aynı kumaşların terbiye işlemleri sonrası hav kaybı yüzdelerinin belirli bir değere kadar arttığı daha sonra azalmaya başladığı ve 0.83 mm de en düşük değeri alarak sabitlendiği görülmektedir. İncelenen kumaşların ham halde en yüksek hav dökülmesi değeri 1.54-1.55 mm hav yüksekliklerinde sağlanabilmiştir. Mamul halde ise 0.8 mm nin üstündeki hav 19