Yrd.Doç.Dr.Ali EKİ a_eksi@yahoo.com Ege Üniversitesi
Hastane öncesi acil bakımda hasta ve yaralıların transportu; olay yerinde hasta için gerekli olan incelemeler ve girişimler yapıldıktan sonra, hastanın hastaneye nakli anlamına gelir.
Hastane öncesi acil bakımda normal prosedür olarak öncelikle birinci ve ikinci değerlendirme yapılır, gerekli olan acil bakım ve travmalı hastanın immobilizasyonu sağlandıktan sonra transport gerçekleştirilir. Bu sırayı bir tek hasta veya uygulayıcının yaşamının tehlikede olması değiştirir.
Hasta veya kazazedelerin hastaneye transportu sırasında, hasta ve uygulayıcılar için yaşamsal tehlike oluşturan ve oluşturmayan durumlar için ayrı ayrı planlar yapılmalıdır.
Hasta transportu hastane öncesi acil bakımın son aşamalarından biridir. Dolayısı ile transport sırasında oluşabilecek küçük bir aksaklık sonucu, hastaya yapılan bütün işlemler etkilenebileceği gibi, hasta ve uygulayıcıda ek yaralanmalar da oluşturabilir.
Hastayı taşıma işlemi ise; hasta veya kazazedenin bulunduğu yerden, yardımcı taşıma ekipmanları ile ( travma tahtası, scoop sedye, vakum sedye vb. ) ambulansın ana sedyesine alınmasıdır.
Taşıma işlemi sırasında özellikle travmalı hastalar mümkün olduğunca az hareket ettirilmelidir. Hastayı taşıma işlemi için en az iki uygulayıcı olmalıdır, gerekli olan durumlarda çevredeki kişilerden yardım alınabilir.
Yardım istenecek kişiye taşıma işleminden önce ayrıntılı olarak neler yapması gerektiği ( nasıl durması, nasıl tutması gerektiği vb. ) anlatılmalıdır.
Taşıma işleminden önce ana sedye hastaya mümkün olduğunca yaklaştırılmalıdır, böylelikle taşıma mesafesi en aza inecektir. Hasta sedyeye alındıktan sonra hastanın güvenliği için emniyet kemerleri bağlanmalıdır.
Hasta sedyeye alınırken daha sonra gelişebilecek durumlar için hazırlıklı olunmalıdır. Örneğin; çoğul travmalı bir hastada hipovolemi gelişme riski varsa, hasta travma tahtasına alınmadan önce altına pnömatik anti şok giysisi konulabilir ya da kardiyak arreste girebilecek bir hasta transportu yapılıyorsa ve ambulansın ana sedyesi üzerinde kalp masajı yapılabilecek şekilde dizayn edilmemişse, hastada travma olmasa bile hasta travma tahtası üzerinde transport edilebilir.
Hastane öncesi acil bakımda kullanılan en önemli yardımcı sedyelerden birisi scoop ( kepçe ) sedyedir. Scoop sedye hasta sadece başka bir sedyeye alınana kadar kullanılmalıdır. Hasta uzun süre scoop sedye üzerinde bırakılmamalı ve scoop sedye, ile transport edilmemelidir. Böyle bir durum hastayı rahatsız edebileceği gibi, hastanın sırt ve kalça bölümlerinde yaralar da oluşturabilir.
Scoop sedyenin kullanımı için öncelikle hastaya göre boy ayarı yapılmalıdır. Boy ayarı için sedyenin yanlarındaki boy ayarı düğmeleri açık olmalı ve sedyenin uzunluğu ayarlanmalıdır (sedyenin boy ayarı yapılırken sedye kapalı pozisyonda olmalıdır).
Boy ayarı yapıldıktan sonra sedye açılmalıdır. Sedye açılırken her iki taraftaki uygulayıcı birlikte hareket etmeli, sedyeyi aynı anda açmalıdır. Eğer bir uygulayıcı sedyeyi daha önce açarsa, diğer uygulayıcı sedyeyi açmakta zorlanacaktır.
Sedyenin parçaları hastanın her iki yanına yerleştirilmeli, ve parçalar hastanın altındayken sedye birleştirilmeye çalışılmalı, eğer sedye birleşmiyor veya direnç ile karşılaşılıyorsa hasta omuz ve kalça bölgesinden hafifçe desteklenerek sedye hastanın altına yerleştirilmelidir.
Destekleme işlemi sırasında hasta kesinlikle çevrilmemeli, sadece kalça ve omuzundan sedyenin parçası altına girecek kadar desteklenmelidir. Eğer hastada servikal travma şüphesi varsa, çevirme işlemi sırasında mutlaka hastanın başı da desteklenmelidir. Sedye kapatılırken uygulayıcılar dizlerinden destek alabilirler.
Hasta çok katlı bir binadan taşınacaksa, ve hastanın travması yoksa sandalye sedye ile taşınabilir. Sandalye sedye ancak bilinci açık olan hastalarda kullanılabilir. Sandalye sedyenin kullanımı için öncelikle sedye açılmalıdır. Hastane öncesi acil bakımda kullanılan bir çok farklı sandalye sedye bulunsa da, kullanımında genel prensipler aynıdır. Sedye taşınırken uygulayıcı sedyeyi vücudu ile değil kolları ile destekleyerek taşımalıdır.
Sedyenin açılması; uygulayıcı sedyeyi bacaklarının önünde tutar ve öncelikle sedyenin kullanılmadığı zamanlarda açılmasını engelleyen emniyet kemeri çıkarılır. Sedyenin hastanın sırtı ile temas eden bölümü uygulayıcı tarafında olmalıdır.
Uygulayıcı geriye doğru çekilerek sedyeyi açmalıdır.
Sedye tam olarak düz hale getirildikten sonra, üstteki bölüm yavaş yavaş aşağıya doğru bırakılır. Bu işlemden sonra sedye sandalye şeklini alır.
Sedyenin üst bölümünde bulunan tutamakları açılmalıdır.
Alt bölümde bulunan tekerleklerin açılması; tekerleklerin tam olarak açılıp açılmadığı kontrol edilmelidir. Sedyenin tekrar açılmaması için emniyetinin kapatılmalıdır.
Sedye yürütülürken sadece tekerleklerinin üzerinde durmalıdır. Uygulayıcı sedyeyi kolları ile desteklemelidir.
Eğer travmalı bir hasta çok katlı bir binadan taşınacaksa, taşıma işlemi için travma tahtası veya vakum sedye kullanılabilir.
Vakum sedyeler travmalı hastaların çok katlı binalardan taşınması için önemli bir seçenektir. Hasta vakum sedyeye kütük yuvarlama yöntemi ile alınabileceği gibi scoop sedye yardımı ile de alınabilir.
Hasta vakum sedyeye alındıktan sonra, sedye hastaya, hastanın yüzü açıkta kalacak şekilde sarılır ve sedye içerisindeki hava pompa yardımı ile dışarıya alınır.
Vakum sedye travmalı olmasa bile bilinci kapalı hastaların çok katlı binalardan taşınması içinde kullanılabilir. Her iki kullanım şeklinde de sedyenin havası mutlaka alınmalıdır.
Vakum sedye dört kişi ile taşınmalı, sedyeyi kaldırma işlemi için acil bakım personelleri karşılıklı yer alarak, baş tarafta yer alanlardan birinin komutu ile hasta kaldırılıp, taşınmalıdır.
Vakum sedyenin hazır hale getirilmesi; uygulamacı hastayı sedyenin üzerine almadan önce, sedyeyi tam olarak açtıktan sonra, sedyenin içerisindeki maddeler, sedyenin her tarafına eşit bir şekilde dağıtılmalıdır.
Hasta sedyenin ortasına alınmalıdır. tam
Sedyenin hastaya sarılması; sedye hastaya tam olarak sarılmalıdır, özellikle baş bölümüne, başı destekleyecek şekilde pozisyon verilmelidir.
Sedyenin içerisindeki havanın tam olarak alınması; sedyenin vakum işlemi bitene kadar, uygulayıcılar tarafından desteklenmeye devam edilmelidir.
Sedyenin tam olarak sertleştiğinden emin olunduktan sonra pompası çıkarılmalıdır.
Sedyenin tüm vücudu özellikle de başı sabitleyip sabitlemediğinden emin olunmalıdır.
Kaldırma işlemi için 4 uygulayıcı karşılıklı pozisyon almalı, baş tarafındaki uygulamacılardan birinin komutu ile hasta kaldırılmalıdır. Kaldırma işlemi sırasında uygulayıcılar bacak kaslarını kullanmalıdırlar.
Vakum sedyenin kaldırılması.
Hasta merdivenlerden indirilirken veya çıkarılırken sedyenin baş tarafı mutlaka yukarıda olmalıdır. Taşıma işlemi sırasında acil bakım elemanı adımlarını tam olarak basmalı, dönme işlemi sırasında koordineli hareket edilmelidir. Merdivenin yukarı tarafındaki acil bakım elemanı ağırlığın tamamını aşağıdaki arkadaşına bırakmayarak, arkadaşı ile paylaşmalıdır. Taşıma işlemi sırasında hasta özellikle merdiven korkuluklarına tutunmaması için uyarılmalıdır.
Travma tahtası ile hastanın merdivenlerden indirilmesi sırasında, travma tahtasının kemerlerinin hastayı tam olarak immobilize ettiğinden emin olunmalı, hastanın aşağıya doğru kayması engellenmelidir.
Sandalye sedye ile hastanın merdivenlerden indirilmesi sırasında, baş taraftaki uygulayıcı sedyenin tutamaklarından, ayak tarafındaki uygulayıcıda sedyenin ayak destek bölümünden tutmalıdır. Baş taraftaki uygulayıcı sedyeyi kolları ile desteklemelidir. İndirme işlemi sırasında sedyenin tekerleklerinin merdivenlerle temasının olmadığına emin olunmalıdır.
Vakum sedye ile hastanın merdivenlerden indirilmesi sırasında, uygulamacılar karşılıklı çalışmalı ve özellikle adımları birbiri ile koordineli olmalıdır.
Transport sırasında hasta veya kazazedeye bazı pozisyonlar verilmesi gerekir. Hastanın kan basıncı düşükse veya hastada hipovolemi bulguları varsa hastaya şok pozisyonu verilebilir. Şok pozisyonu için hasta sırt üstü yatmakta iken bacakları 35 40 derece kadar yukarıya kaldırılır.
Eğer hipovolemi bulguları olan hastada travma varsa, sadece ayaklarının yükseltilmesi yerine hastaya trandelenburg pozisyonu verilebilir. Bu pozisyon için hasta travma tahtasına alındıktan sonra ayak tarafı yükseltilir.
Transport edilen hastada solunum sıkıntısı veya göğüs ağrısı varsa hastaya, oturur ya da yarı oturur ( semi fowler ) pozisyon verilebilir.
Kafa travmalı hastalar veya KİBAS ( kafa içi basıncının artması sendromu ) riski olan hastaların baş tarafı 10 15 derece yukarıda olacak şekilde taşınmalıdır. Kafa travması olan hastanın aynı zamanda servikal travması da olabileceği için hastanın sadece başı kaldırılmaz, hasta travma tahtasına alındıktan sonra baş tarafı yükseltilir.
Hamileliğinin üçüncü trimesterindeki hastaların transportu için sol yan pozisyon önemlidir. Bu hem anneden fetusa giden dolaşım için hem de fetusdan anneye venöz dolaşım için önemlidir. Eğer hastada hipovolemi bulguları da varsa ( özellikle üçüncü trimester kanamalarında ), hastaya sol yan trandelenburg pozisyonu verilmelidir. Bunun içinde yine hasta travma tahtasına alınmalıdır.
Hastaya pozisyon verildikten sonra başının altı yastık ile desteklenebilir. Sol yan pozisyon için hastanın sırt bölgesi yastık, battaniye benzeri malzemeler ile desteklenebilir.
Hastaya sol yan trandelenburg pozisyonunun verilmesi.
Hasta transportunda dikkat edilmesi gereken bazı özel durumlar vardır. Bunlardan en önemlisi bulaşıcı hastalığı bulunan hastalardır. Bu hastaların taşınmasında dikkat edilmesi gereken en önemli noktalar; bulaşıcı hastalıktan uygulayıcıların ve üçüncü kişilerin etkilenme riskidir. Bu risk her zaman olacaktır, ama, bu riski azaltmakta acil bakım personelinin elindedir.
Öncelikle uygulayıcı kendisini korumak için önlemler almalıdır. Benzer hastalar için vakaya çıkıldığında, bu durumlar için hazırlanmış temiz önlükler giyilmelidir.
Hastanın transportundan önce, ambulansta hasta için gerekli malzemeler dışındakiler ortalıktan kaldırılmalıdır. Mutlaka eldiven giyilmelidir. Bazı durumlarda yırtılma ve delinmeye karşı çift eldiven giyilebilir. Cerrahi maske takılmalı, mümkünse hastaya da bir tane takılmalıdır.
Mümkün olduğunca, hasta için tek kullanımlık (çarşaf ve yastık kılıfı dahil) malzemeler kullanılmalıdır. Vakadan sonra sterilize edilmesi gereken malzemeler ayrıca paketlenip bu iş için çalışan birimlere gönderilmelidir. Tek kullanımlık malzemeler ayrıca paketlenip imha edilmelidir. Ambulansın içi ayrıca dezenfekte edilmelidir.
Vakalardan sonra vücut banyosu ihmal edilmemeli, eller antibakteriyal sabun ve fırça ile sık sık yıkanmalıdır. Her gün temiz üniformalar giyilmelidir. Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için acil bakım personelinin genel sağlık durumu iyi olmalı ve bulaşıcı hastalıklara karşı var olan aşılarını olmalıdır.
Saldırgan hastaların taşınmasında hastanın kendine, uygulayıcılara ve diğer kişilere zarar vermesi engellenmelidir. Saldırgan hastalarda hastaya müdahale güvenlik görevlileri ile birlikte yapılmalıdır. Hastanın çevresinde, kendine ve çevresindekilere zarar verebilecek malzemelerin bulunmamasına dikkat edilmelidir. Hastanın üzerinde kesici, batıcı malzeme olup olmadığı kontrol edilmelidir.
Hastaya samimi davranmaya çalışılmalı ama istediği her şeyin olmayacağına da ikna edilmelidir. Saldırgan hastaların zararsız hale getirilmesinde travma tahtası ve scoop sedye birlikte kullanılabilir. Bu işlem için hasta travma tahtasına alındıktan sonra, scoop sedye yardımı ile paketlenir. Scoop sedyenin hastaya zarar vermemesine dikkat edilmelidir.
Hasta travma tahtasına alındıktan sonra, scoop sedye hastanın üzerine ters bir şekilde yerleştirilir, scoop sedyenin ayak bölümü hastanın yüz bölümüne gelmelidir. Sedyeden hastanın zarar görmemesi için hastanın yüzü çarşaf, havlu benzeri malzemeler ile desteklenmelidir.
Pediatrik hastaların taşınması sırasında ebeveynin hastanın yanında olmasına izin verilmelidir. Mümkünse transport sırasında çocuğun sevdiği bir oyuncağı da yanına alınabilir.
Pediatrik hastaların transportu sırasında mecbur olmadıkça, hasta düz yatar pozisyonda olmamalıdır. Sedyenin baş tarafı kaldırıldıktan sonra hasta sedyeye yatırılabilir. Hasta ebeveyninin kucağında da transport edilebilir.
Acil bakım ekipmanlarının çoğu yetişkin hastalar için düzenlenmiştir. Acil bakım personeli kendi seçeneklerini yaratabilmelidir. Örneğin; travmalı bir çocuğun sabitlenmesi için KED ( travma yeleği ) tüm vücudu sabitlemek için kullanılabilir.
Hasta öncelikle KED in üzerine alınmalıdır. Bu işlem için kütük yuvarlama yöntemi ya da scoop sedye kullanılabilir.
Servikal kolor takıldıktan sonra KED in baş kısmı sabitlenir.
En son KED in tüm kemerleri sabitlenir.
Geriatrik hastaların transportu da önemlidir. Yaşlı hastaların görme ve duyma duyularının iyi olup olmadığından emin olunmalıdır. Yapılan her işlem hastaya anlatılmalıdır. Hasta ani hareket ettirilmemelidir. Taşıma sırasında özellikle ikincil yaralanmalar için uyanık olunmalıdır ( kadınlarda osteoporoz ).
Hastanın taşıma işlemi için hastane öncesi acil bakım personeli taşıma işlemlerinden önce planını yapmalı ve kendi güç sınırlarını bilmelidir. Hasta taşıma işlemi,taşıyan kişinin vücudunu doğru kullanması ile ilgilidir. Acil bakım personeli vücudunu iyi kullanamazsa telafisi olmayan yaralanmalarla karşılaşabilir.
Kaldırma mekaniği prensipleri; Kol ve bacaklar gövdeye yakın olacak şekilde çalışılmalıdır. Böylelikle taşıyıcının ağırlık merkezi uygunsuz pozisyonda olmaz ve kaslarına aşırı yük binmez. Kaldırma işlemi sırasında mümkün olduğunca bacak kasları kullanılmalı, özellikle bele yük binmesi engellenmelidir.
Her iki ayak zemine düz, aralarında 20 25 cm açıklık olacak şekilde basılmalı, topuklu ayakkabı kullanılmamalıdır.
Her iki ayağa eşit yük verilmelidir. Bir ayağın çok az diğerinden önde olması daha iyi bir denge sağlayacaktır. Hastayı kaldırmak için diz ve kalça eklemi bükülerek pozisyon alınmalıdır. Belin düz olmasına dikkat edilmelidir. Hastayı kaldırma işlemi sırasında omuzlar, omurga ve kalçalar aynı hizada olmalıdır.
Taşıyıcıların başı dik olmalı ve birbirleri ile koordineli hareket etmelidirler. Kaldırma işlemi sırasında taşıyıcı belinin pozisyonunu bozmamalı, diz eklemini açarak yükü bacaklarda toplamaya çalışmalıdır.
Yavaş ve koordineli bir şekilde yürünmeli, her zaman geri geri yerine ileriye doğru yürümek tercih edilmelidir.
KAYNAKLAR 1. Krohmer JR: EMT Basic Field Care, Mosby, Missouri, ABD, 1999. 2. D. Heckman J, Rosenthal RE, Worsing RA, Me Fee AS: ( Emergency Care and Transportation of the Sick and Injured) Hasta ve Yaralıların Acil Bakımı ve Nakledilmesi, Türkçe 3. Baskı, Mısırlı Matbaası, İstanbul, 1996. 3. Caroline NL: Emergency Care in the Streets, 5 th Ed, USA, 1995. 4. Bledsoe BE, Porter RS, Shade BR: Paramedic Emergency Care, Pratice Hall, USA, 2001. 5. Ünlüoğlu İ, Ekşi A, Turgut A: Hastane Öncesi Acil Bakımda Tespit Amacı ile Kullanılan Ekipmanlar ve Teknikler, Sendrom, Mart 2001. 6. Bledsoe BE, Porter RS, Shade BR: Paramedic Emergency Care, Pratice Hall, USA, 2001. 7. Ünlüoğlu İ, Ekşi A, Turgut A: Hastane Öncesi Acil Bakımda Tespit Amacı ile Kullanılan Ekipmanlar ve Teknikler, Sendrom, Mart 2001.