ALLIANOI ANTİK ILICASI NDA ÜRETİLEN ERKEN BİZANS DÖNEMİ GÜNLÜK KULLANIM KAPLARI* **Hande YEŞİLOVA Öz Allianoi antik ılıcası içersinde, Geç Roma Erken Bizans Dönemi yerleşiminde bulunan, seramik fırınlarında ve bu fırınların civarında ele geçirilen pişmiş toprak kapların Yüksek Lisans tezi kapsamında incelemesi yapılmıştır. Makalede kısmi olarak değinilmiş olan 2005 yılına değin ele geçen pişmiş toprak kullanım kapları arkeolojik veriler ve analizler ışında değerlendirilmiş ve tarihlendirilmiştir. analizi Anahtar Kelimeler: Allianoi, Bizans, Seramik, Günlük Kullanım Kapları, Seramik The Byzantine-Era Daily Use Pottery Found in the Thermal Spring in Allianoi Abstract Research of the Late Roman and Early Byzantine pottery found in and around the ceramic ovens which located in the thermal spring in Allianoi has been completed in the scope of a graduate thesis. The daily use pottery, which is partially mentioned in this article and was recovered before 2005, has been assessed and dated in light of archaeological data and analysis. Key Words: Allianoi, Byzantine, Ceramic, Daily Use Pottery, Ceramic analysis 56
Allianoi Antik Ilıcası, İzmir İli, Bergama İlçesi nin 18 km. kuzeydoğusunda, Paşa Ilıcası Mevkii nde yer almaktadır (Yaraş, 2003: 404). Mysa bölgesi 1 sınırları içinde bulunan Pergamon doğu-batı yönünde Bakırçay (Kaikos) Irmağı nın kıyısında vadide yer almaktadır. Bu vadiler, batıda deniz kıyısı ile doğudaki yüksek bölgeler arasında bağlantı sağlamaktadır (Radt 2000: 15). Allianoi Antik Ilıcası Helenistik Dönem den itibaren yerleşim yeri olarak kullanılmış olup, ılıcanın Bizans Dönemi nde seramik üretim atölyesi işlevi kazandığı yapılan çalışmalar sonucunda bilinmektedir. Ilıca da 2005 yılına kadar yürütülen kazı çalışmalarında Erken Bizans Dönemi ne tarihlenen 15 adet seramik fırını ortaya çıkartılmıştır (Resim.1). Allianoi da seramik fırınlarının içersinde ve çevresinde yürütülen kazılarda, Geç Roma Erken Bizans Dönemi nde üretilen Kırmızı Astarlı kaplar ile günlük kullanım kapları ortaya çıkarılmıştır. Ancak üretimin çoğunluğunu günlük kullanım kapları oluşturmaktadır. Bu kaplar içersinde, pişirme kapları, küpler, sürahi ve testi formları bulunmaktadır. Günlük kulanım kapları; açık ve kapalı kaplar olmak üzere iki grupta ele alınmıştır. Günümüzde çömlek adı ile kullanılan pişirme kaplarının tespit edilen tipleri kapalı kap tipleri içersinde ele alınır. Saklama kapları ise açık ve kapalı formlar olarak iki ana başlık altında incelenmiştir. Sürahi ve küp formları da saklama kapları içersinde ayrıca incelenmiştir. Gövdenin ağız kenarına doğru daralarak biçimlendirildiği, ağız çapı gövde çapının ve yüksekliğinin yarısından fazla olmayan kap tiplerine kapalı kap adı verilmektedir (Ökse 1993: 54). Yemek pişirme kabı olarak kullanılan ya da içinde sıvı veya katı besinler saklanan pişmiş toprak kaplara halk arasında çömlek denilmektedir. Bu tip kaplar, ağız kenarına doğru daralan, boyunlu ya da boyunsuz, ağız çapı gövde yüksekliği ve çapından daha az olan kaplardır (Ökse 1993: 55). Allianoi da ele geçen pişirme kapları 4. yüzyıl ile 7 yüzyıl arasına tarihlenmektedir. Benzer örnekleri Sakız Adası 2 (Resim.2), Korinth 3 ve Saraçhane 4 (Resim 3) kazı buluntularında tespit edilmiştir. 57
Saklama ve taşıma amacıyla kullanılan küp ve sürahi formları da, pişirme kapları gibi 4.-7. yüzyıllar arasına tarihlenmektedir. Bu kap formlarının benzer örnekleri Thassos 5 (Resim 4), Saraçhane 6 (Resim 5), Sagalassos 7, Laodikeia 8 ve Thassos 9 (Resim 6 8), Sakız Adası nda 10 (Resim 7) görülmektedir. Seramik fırınlarında 2005 yılına kadar, Geç Roma, Geç Roma Erken Bizans Dönemleri ile birlikte, Arkadius (395 408), II. Constantin (357 361), I. Iustinos ( 518 527), I. Iustinianus (527 565), II. Iustinus (565 578), Heraklius (610 641) dönemlerine ait sikkeler ele geçmiştir. Seramik fırınlarından ele geçen sikke buluntuları da tarihlendirmeyi desteklemektedir. Sonuç Cüruf parçasının ve Hamur No. 3b 11 ye ait kesitlerin analizlerinden de gözlemlendiği üzere her iki hamurda; aynı mineraller bulunakta ve benzer hamur yapısı özelliklerini taşımaktadır. Curuf; (Resim 9)yüksek oranda ve köşeli küçük boyutlu kuvars ve feldispat içeren örneğin kili homojen yapıdadır. Gözenekler gevşek dokuludur (Resim 10). Kuvars 0,05 mm. - 0,01 mm. arası boyutludur (Resim 11-12). Feldispat 0,04 mm.- 0,06 mm. arası boyutludur (Resim 11-12). Hamur 3b (Resim 13) nispeten büyük boyutlu ve fazla miktarda köşeli kuvars yanında kalsit, kuvarsit ve feldispat parçacıklarıda vardır. İri taneli mineraller hamurun gözenekli yapıda olmasına sebep olmaktadır (Resim 14). Kalsit minerali hamurun açık renkli olmasını sağlamıştır (Resim (Resim 14). Kesitte gözle görülür boyutta kalsit mineralleri mevcuttur (Resim 15). Biyotit 0,03 mm.- 0,05 mm. arası boyutludur (Resim 15-16).Feldispat ortalama 0,01 mm. boyutludur (Resim 15).Kuvars 0,05 mm.- 0,35 mm. arası boyutludur (Resim 15-16). Kuvarsit ortalama 0,45 mm. boyutludur (Resim 16). Tüm bu benzer özellikler ve sikkelerin tarihleri göstermektedir ki, Allianoi de 4 ve 7 inci yüzyıllar arasında yerel üretim yapılmaktadır. 58
Resimler Resim 1. Seramik fırınlarının plan üzerindeki dağılımı Resim 2. Pişirme kabı, Sakız Adası, 5.-7. yy. Saraçhane 5.yy. Resim 3. Pişirme kabı, Korinth 4. yy. 59
Resim 4. Küp, Thassos, 5.-6. yy. Resim 5. Küp, Saraçhane, 6. yy. Resim 6. Küp, Sagalassos 4.-6. yy. Thassos 5.-6. yy., Laodikeia 6. yy., Resim 7. Küp, Sakız Adası, 5.-7. yy. Resim 8. Sürahi, Sagalassos, 6. yy. ortası 60
-------1 mm-------- Resim 9: Seramik curufu. Resim 10: Seramik curufu kesit detayı. (SM;*1,tek nikol). ---0,5mm-- Resim 11: Curuf, Kesit detayı (PM; *4, çift nikol). ---0,5mm-- Resim 12: Curuf, Kesit detayı (PM; *4, çift nikol). -------1 mm-------- Resim 13: H.N.3b, Yüzey. Resim 14: H.N.3b, Kesit detayı (SM;*1,tek nikol) 61
Resim 15: H.N.3b, Kesit detayı (PM; *4, çift nikol). ---0,5mm-- Resim 16: H.N.3b, Kesit detayı (PM; *4, çift nikol). ---0,5mm-- 62
DİPNOTLAR ve KAYNAKÇA * Bu makale, Allianoi Antik Ilıcası Erken Bizans Dönemi Seramikleri (Kırmızı Astarlı Kaplar ve Günlük Kullanım Kapları, 1999-2005) adlı tezden hazırlanmıştır. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yükseklisans Tezi, Ankara, 2007. * * Hande Yeşilova, Uzman Sanat Tarihçi 1 Bölge günümüzde yaklaşık olarak Balıkesir ilinin tümünü, Manisa ilinin kuzey, İzmir ilinin kuzeybatı, Bursa ilinin güneybatı, Kütahya ilinin batı ve Çanakkale ilinin de doğu uç bölümünü kapsamaktadır (Sevin, 2001:43). 2 Boardman 1991: 105. fig.35. 221 224. 3 Hayes 1980: 79. fig.16.167. 4 Hayes 1992: 92. fig. 4 6. 30. 5 Abadie-Reynal 1992: 39. fig. 16.21. 6 Hayes 1992: 154. fig. 33.49. 7 Hayes 1972: 328. fig. 66.2.1. Sagalassos da ele geçen sürahi formu Waelkens 2000: 254. fig. 95 8 Gelichi 2000: 154. fig. 36.5. 9 Gassner 1997: 140 141. fig. 534 535. 10 Boardman 1991: 110. fig. 39. 261. 11 Hamur No3b: Hamur kesit analizleri tez içersinde 4 ana başlık altında ele alınmıştır. 3. tip kalitede olan bu örnek, kapalı ağızlı saklama kabı formuna aittir. - ABADIE-REYNAL, C. ve J. P. SODINI. La Ceramique Paleochretienne de Thasos (Aliki, Delkos, Fouilles Anciennes), Etudes Thasiennes XIII, Paris, 1992. - BOARDMAN, J. Excavations in Chios. 1991. - GASSNER, V. Ephesos, Das Südtor der Tetragonos-Agora, Keramik und Kleinfunde, XII.1.1, Wien, 1997. - GELICHI S. ve C. NEGRELLI. Ricogrizione Del 1999: Laodicea in etá Tardoantica e Bizantina, Laodicea di Frigia I. 24, Roma, 2000: 125 164. - HAYES, J. W. Late Roman Pottery, London, 1972. Supplement to Late Roman Pottery, London, 1980. Excavations at Saraçhane in İstanbul, The Pottery, vol.2, Princeton, 1992. - SEVİN, V. Anadolu nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara, 2001. - WAELKENS, M. ve R. DEGEEST (ed.). The Common Wares of Sagalassos Typology and Chronology, Belgium, 2000. - Erken Bizans Dönemi, Günlük Kullanım Kapları, Allianoi, Kesit Analizi, Bergama - Early Byzantine Period, Common Ware, Allianoi, Sectional Analysis, Pergamon 63