AKDENIZ BÖLGESI NDEKI BAZI AKARSULARIN ZOOPLANKTON (ROTIFER, CLADOCER VE COPEPOD) FAUNASI ÜZERINE İLK GÖZLEMLER Ahmet BOZKURT Mustafa Kemal Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, 31040, Antakya, Hatay, Türkiye E-Posta: bozkurt@mku.edu.tr ÖZET Akdeniz Bölgesi nde yer alan bazı akarsulardan Ceyhan Nehri (Adana), Seyhan Nehri (Adana), Manavgat Nehri (Antalya), Savrun Suyu (Osmaniye), Keşiş Çayı (Osmaniye), Deliçay (Adana) ın zooplankton faunasının tespiti amacıyla 2001, 2002 ve 2003 yıllarında iki defa örnekleme çalışması yapılmıştır. Bu ön çalışma sonucunda Rotifera dan 46 tür, 2 alttür, Cladocera dan 14 tür, Copepoda dan 8 tür olmak üzere toplam 70 organizma tespit edilmiştir. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Akarsu, Rotifer, Cladocer, Copepod PRELIMINARY OBSERVATION ON THE ZOOPLANKTON FAUNA OF SOME RIVERS IN MEDITERRANIAN REGION ABSTRACT Ceyhan river (Adana), Seyhan river (Adana), Manavgat river (Antalya), Savrun streams (Osmaniye), Keşiş streams (Osmaniye) and Deliçay (Adana) are some important rivers and streams of Mediterranean region. In order to determine their zooplankton fauna, two sampling studies were done between 2001 and 2003. As a result of these observations, a total of 70 species were determined. Of them, 46 species and 2 subspecies belong to rotifera, 14 to cladocera and 8 to copepoda. KEYWORDS: river, stream, rotifer, cladocer, copepod GİRİŞ Su ekosistemindeki besin zincirinin önemli halkalarından birini oluşturan zooplanktonda yer alan rotifer, kladoser ve kopepod grupları, ikincil üretimin temel ögelerini oluşturmakta ve bu kapsamda yavru balıkların doğrudan ve bunları tüketen diğer hayvanların da dolaylı olarak besin gereksinimlerini sağlamaktadır. Özellikle rotifera grubunun suyu filtre ederek doğal arıtıma getirdiği katkı, bu gruba zooplanktonda önemli bir ayrıcalık sağlamaktadır (Cirik ve Gökpınar, 1993). Ülkemiz akarsularında zooplanktonla ilgili az sayıda çalışma mevcut olup, Ceyhan Nehri, Manavgat Nehri, Savrun Suyu, Keşiş Çayı ve Deliçay da ise şimdiye kadar zooplanktonla ilgili bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Ülkemiz akarsularında yapılan bazı çalışmalar ise; Gümüldür Deresinin (İzmir) rotifer faunası (Ustaoğlu vd., 1996), Seyhan Nehri nin (Adana il merkezi sınırları içindeki bölümünde) rotifer ve kladoser faunası (Göksu vd., 1997), Kuzey Ege Bölgesi ndeki akarsuların faunası üzerine ilk gözlemler (Balık vd., 1999), Hazar Gölü ne dökülen Zıkkım Deresi nin (Elazığ) rotiferleri ve mevsimsel değişimleri (Saler ve Şen, 2001), Riva Deresi Zooplanktonu üzerine taksonomik bir çalışma (Temel, 1996), Fırat Nehri Rotiferleri ve mevsimsel değişimleri (Saler vd., 2000) ve Asi Nehri rotifer faunası (Hatay, Türkiye) (Bozkurt vd., 2002) üzerine yapılmış araştırmalardır. 65
MATERYAL VE YÖNTEM Akdeniz Bölge sinde yer alan Ceyhan Nehri, Seyhan Nehri, Manavgat Nehri, Savrun Suyu, Keşiş Çayı ve Deliçay üzerinden birer istasyon olmak üzere toplam 6 istasyon seçilmiştir. Belirtilen akarsuların faunaları üzerine ilk tespitlerde bulunmak üzere iki arazi çalışması gerçekleştirilmiştir (Şekil 1). Seçilen bu istasyonlarda bazı fiziko-kimyasal parametreler ölçülerek, zooplankton örnekleri toplanmıştır. Fiziko-kimyasal parametrelerden çözünmüş oksijen ve sıcaklık, YSI 95 tipi oksijenmetre, ph, Hanna marka laboratuvar tipi ph metre ile ölçülmüştür. Plankton örnekleri 30 cm çaplı, 1 m uzunluğunda ve 60 μm göz açıklığındaki plankton kepçesi ile, suyun akıntılı kısımlarından yaklaşık 0.5 saat süreyle çekilerek toplanmış ve örnekler %4 lük formaldehid te tespit edilmiştir. Plankton gruplarının sistematik tayinlerinde, Edmondson (1959), Koste (1978), Kolisko (1974), Dussart (1969), Stemberger (1979), Scourfield ve Harding (1966), Tsalolikhin (1994) ve Tsalolikhin (1995) eserlerinden yararlanılmıştır. Şekil 1. Araştırma bölgesindeki örnek toplanan istasyonlar Figure 1. Sample collection stations at study area BULGULAR İki örnekleme sonucunda belirlenen fiziko-kimyasal parametre değerleri tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. İstasyonlarda Saptanan Fiziko-kimyasal Parametre Değerleri (1. Ceyhan Nehri, 2. Keşiş Çayı, 3. Savrun Suyu, 4. Deliçay, 5. Manavgat Nehri, 6 Seyhan Nehri). Table 1. Physical-Chemical Parameters at Stations (1. Ceyhan River, 2. Keşiş Stream, 3. Savrun Stream, 4. Deliçay, 5. Manavgat River, 6. Seyhan River) İstasyonlar Örnekleme zamanı Sıcaklık( o C) DO (mgl - ) ph 1 23.02.2002-15.05.2002 17.7-21.5 8.10-7.60 7.6-7.4 2 25.09.2001-22.10.2001 22.1-20.0 9.26-9.50 8.5-8.0 3 25.09.2001-22.10.2001 24.4-20.7 7.88-7.90 7.4-7.8 4 25.09.2001-22.10.2001 23.5-20.1 8.85-8.40 7.0-7.2 5 13.08.2003-05.09.2003 16.0-15.4 9.15-9.25 8.2-8.3 6 28.10.2002-14.12.2002 16.0-11.2 7.90-8.50 7.5-7.9 66
Araştırma bölgesindeki 6 istasyondan elde edilen verilere göre, Rotifera, Kladosera ve Kopepodaya ait türlerin istasyonlara göre dağılımı tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Araştırma Bölgesindeki Zooplankton Gruplarının İstasyonlara Göre Dağılımı (1. Ceyhan Nehri, 2. Keşiş Çayı, 3. Savrun Suyu, 4. Deliçay, 5. Manavgat Nehri, 6 Seyhan Nehri). Table 2. Groups of Zooplankton Distribution Towards Stations at Study Area (1. Ceyhan River, 2. Keşiş Stream, 3. Savrun Stream, 4. Deliçay, 5. Manavgat River, 6. Seyhan River) Rotifera 1 2 3 4 5 6 Brachionus angularis Gosse, 1851 + Brachionus calyciflorus Pallas, 1766 + Brachionus bidentata (Anderson, 1889) + Brachionus quadridentatus Hermann, 1783 + Brachionus urceolaris (O.F. Müller, 1773) + Keratella cochlearis cochlearis (Gosse, 1851) + + + Keratella cochlearis tecta (Lauterborn, 1900) + + + + + + Keratella quadrata (O.F.Müller, 1786) + + Keratella tropica (Apstein, 1907) + + Keratella valga Ehrenberg, 1834 + Polyarthra dolichoptera Idelson, 1925 + + + Euchlanis dilatata Ehrenberg, 1832 + + + + + Lepadella patella (Müller, 1786) + + Lepadella ovalis (Müller, 1786) + + + + + Trichotria tetractis (Ehrenberg, 1830) + + + + + Trichotria pocillum (Müller, 1776) + + Collotheca mutabilis (Hudson, 1885) + Collotheca pelagica (Rousselet, 1893) + + + Sychaeta stylata Wierzejski, 1893 + + + Synchaeta elsteri Hauer, 1963 + Filinia longiseta (Ehrenberg, 1834) + Rotaria rotatoria (Pallas, 1766) + Asplanchna priodonta Gosse, 1850 + + Cephalodella gibba (Ehrenberg, 1838) + + + + + Lecane lunaris (Ehrenberg, 1832) + + + + + + Lecane flexilis (Gosse, 1886) + + Lecane closterocerca (Schmarda, 1859) + + + + Lecane bulla (Gosse, 1886) + + + + + Lecane luna (O.F.Müller, 1776) + + + + Lecane papuana (Murray, 1913) + Lecane stenroosi (Meissner, 1908) + + + + Lecane stichaea Harring, 1913 + Lecane grandis (Murray, 1913) + Colurella adriatica (Ehrenberg, 1831) + + + + Colurella colurus (Ehrenberg, 1830) + Pompholyx sulcata Hudson, 1885 + + Hexarthra oxyuris (Sernov, 1903) + Ascomorpha ovalis (Bergendahl, 1892) + + Trichocerca similis (Wierzejski, 1893) + + Trichocerca capucina Wierzejski & Zacharias, 1893 + Trichocerca insignis (Herrick, 1885) + + + Trichocerca longiseta (Schrank, 1802) + Notholca squamula (Müller, 1786) + Lophocharis salpina (Ehrenberg, 1834) + + + + Testudinella patina (Hermann, 1783) + + + + 67
Dicronophorus luetkeni (Bergendal, 1892) + Mytilina mucronata (Müller, 1773) + Platyias quadricornis (Ehrenberg, 1832) + Cladocera Bosmina longirostris (O.F. Müller, 1785) + + + + + Ceriodaphnia pulchella Sars, 1862 + + Alona rectangula Sars, 1862 + + + Alona quadrangularis (OF Muller, 1785) + Alonella exigua (Lilljeborg, 1853) + Chdorus sphaericus (O. F. Müller, 1776) + Moina micrura Kurtz, 1874 + Diaphanasoma birgei Korinek, 1981 + + Daphnia longispina O. F. Müller, 1785 + + Daphnia cucullata Sars, 1862 + Daphnia galeata Sars, 1865 + + Disparalona rostrata (Koch, 1841) + + Scapholoberis kingi Sars 1903 + Simocephalus vetulus O.F. Müler, 1776 + Copepoda Cyclops vicinus Uljanin, 1875 + Mesocyclops leuckarti (Claus, 1857) + Macrocyclops albidus (Jurine, 1820) + Paracyclops fimbriatus (Fischer, 1853) + + Eudiaptomus drieschi (Poppe & Marazek, 1985) + Eudiaptomus vulgaris (Schmeil, 1898) + Nitocra hibernica (Brady, 1880) + + + Nannopus palustris Brady, 1880 + Tablo 2 den görüldüğü gibi, araştırma sonucunda Rotifera dan 46 tür, 2 alttür, Kladosera dan 14 tür ve Kopepoda dan 8 tür olmak üzere toplam 70 organizma tespit edilmiştir. Tür zenginliği açısından istasyonları incelediğimizde en zengin istasyon Ceyhan Nehri (44 tür) olup, bu istasyonu 35 tür ile Manavgat Nehri, 31 tür ile Keşiş Çayı, 17 tür ile Savrun suyu ve Deliçay ve 7 tür ile Seyhan Nehri izlemektedir. Grupların tür bolluğuna göre sıralamasına bakıldığında, tüm istasyonlarda Rotifer tür sayısının en yüksek olduğu, Savrun Suyu, Deliçay ve Seyhan Nehri hariç, bunu Kladoser ve Kopepoda nın takip ettiği belirlenmiştir. Türlerin istasyonlara göre dağılımları ise, Rotifera dan Keratella cochlearis tecta ve Lecane lunaris tüm istasyonlarda, Euchlanis dilatata, Lepadella ovalis, Trichotria tetractis, Cephalodella gibba, Lecane bulla 5 istasyonda, Testudinella patina, Lophocharis salpina, Lecane closterocerca, L. luna, L. stenroosi ve Colurella adriatica türleri 4 istasyonda; Kladosera dan Bosmina longirostris in ise 5 istasyonda varlığı belirlenmiştir. Diğer türlerin ise daha az istasyonda dağılım gösterdikleri belirlenmiştir. SONUÇLAR VE TARTIŞMA Toplam 70 organizmanın belirlendiği çalışmada Ceyhan Nehri ve Manavgat Nehri nin tür çeşitliliği bakımından oldukça zengin olduğu görülmektedir. Bunun nedeni, örneklerin baraj gölünden çıkan sudan alınmış olmasından kaynaklandığı şeklinde yorumlanabilir. Seyhan Nehri nde tespit ettiğimiz Rotifer türlerinden Keratella cochlearis cochlearis, K. cochlearis tecta, Lepadella ovalis, Lecane lunaris türleri Göksu vd (1997) tarafından Seyhan Nehri nin (Adana il merkezi sınırları içindeki bölümünde) Rotifera ve Kladosera Faunası çalışmasından da bildirilmiş, fakat bu çalışmada bildirilen diğer türler, Brachionus bidentata, B. urceolaris, Keratella quadrata, K. tropica, K. valga, Trichotria tetractis, Lepadella princisi, Lecane luna, L. submagna, 68
L. stenroosi, Polyarthra dolichoptera, Filinia opoliensis, Asplanchna sp. Trichocerca sp. Kladosera dan Daphnia longispina, Ceriodaphnia pulchella, C. reticulata, C. quadrangula, Moina micrura, Diaphanasoma brachyurum, D. lacustris, Bosmina longirostris ve Leydigia leydigi türlerine ise çalışmamızda rastlanmamıştır. Bunun nedeni seçmiş olduğumuz istasyonun, nehrin baraj gölüne girmeden yaklaşık 60 km akış yukarısından seçilmiş olmasından kaynaklandığını düşünmekteyiz. Öte yandan, çalışmamızda tespit etmiş olduğumuz Colurella colurus, Pompholyx sulcata ve Lophocharis salpina türlerinin varlığından bu çalışmada bahsedilmemektedir. KAYNAKLAR Balık, S., Ustaoğlu, M.R., Sarı, H.M., 1999. Kuzey Ege Bölgesi ndeki Akarsuların Faunası Üzerine İlk Gözlemler. Su Ürünleri Dergisi, Bornova, İzmir, Cilt No: 16, Sayı 3-4, 289-299. Bozkurt, A., Göksu, M.Z.L., Sarıhan, E., Taşdemir, M., 2002. Asi Nehri Rotifer Faunası (Hatay, Türkiye). Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, Cilt 19, Sayı (1-2), 63-67 Cirik, S., Gökpınar, Ş., 1993. Plankton Bilgisi ve Kültürü. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Yayınları no: 47, 274 s. Dussart,B., 1969. Les Copepodes des Eaux Continentales d Europe Occidentale Tale II. Cyclopoides et Biologie. N.Boubee et Cie, Paris Edmondson, W.T., 1959. Methods and Equiment in Freshwater biology 2nd ed. John Willey and Sons. Inc., NewYork, 1194-1202 Göksu, M.Z.L., Çevik, F., Bozkurt, A. Ve Sarıhan, E., 1997. Seyhan Nehri nin (Adana il merkezi sınırları içindeki bölümünde) Rotifera ve Cladocera faunası. Tr. J. Of Zoology, Tübitak, Ankara, 21, 439-443. Koste, W., 1978. Die Radertiere Mitteleuropas Ein Bestimmungswerk, Begründet Von Max Voigt. Überordnung Monogononta. 2 Auflage Neubearbeitet Von II. Tefelband.Berlin Stutgart, 234 pp. Kolisko, R.A., 1974. Plankton Rotifers Biology and Taxonomy. Biological Station Lunz of the Austrian Academy of Science, Stutgart, 146 p Saler (Emiroğlu), S., Şen, B., Şen, D., 2000. Fırat Nehri Rotiferleri ve mevsimsel değişimleri, Su Ürünleri Sempozyumu, 22-24 Eylül, Sinop. Saler (Emiroğlu), S., Şen, B., 2001. Hazar Gölü ne Dökülen Zıkkım Deresi nin (Elazığ) Rotiferleri ve Mevsimsel Değişimleri. XI. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu, 4-6 Eylül, Hatay. Scourfield, D. J., Harding, J. P., 1966. Fresh-Water Biology As. Sci. Publ. New York. Stemberger,R,S., 1979. A Guide to Rotifers of the Laurention Great Lakes, Environmental Monitoring and Support Labarotory Office of Research and Development, U.S. Environmental Protection Agency, EPA-600/4, 1-185. Temel, M., 1996. Riva Deresi Zooplanktonu Üzerine Taksonomik Bir Çalışma, İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2 Tsalolikhin, S.J., 1994. Key to Freshwater İnvertebrates of Russia and adjacent Lands. St Petersburg, 395 pp 69
Tsalolikhin, S.J., 1995. Key to Freshwater İnvertebrates of Russia and adjacent Lands. St Petersburg, 627 pp Ustaoğlu, M. R., Balık, S., Aygen, C., Özdemir, D., 1996. Gümüldür Deresinin (İzmir) Rotifer Faunası. Su Ürünleri Dergisi, Cilt no 13, Sayı 1-2, 163-169, Bornova, İzmir. 70