BİTKİ MATERYALİ I: GYMNOSPERMAE YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER

BİTKİ MATERYALİ I: GYMNOSPERMAE YRD.DOÇ.DR. DOĞANAY YENER İstanbul Üniversitesi, Orman Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü Bitki Materyali ve Yetiştirme Tekniği Anabilim Dalı

GYMNOSPERMAE=AÇIK TOHUMLULAR Yaşayan örnekleri bulunan Gymnospermae sınıfları ve karakteristik özellikleri: Cycadinae Sınıfı Ginkgoinae Sınıfı Coniferae Sınıfı Gnetinae Sınıfı

PINOIDEAE TAKIMI 5. PINACEAE FAMİLYASININ GENEL ÖZELLİKLERİ Coniferae sınıfının en önemli familyasıdır. Dünya üzerinde 11 cins (Abies, Keteleeria, Tsuga, Pseudotsuga, Picea, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Pinus, Cathaya, Nothotsuga), 232 türle temsil edilmektedir. Tropik ormanlardan başlayıp, kuzey kutbuna kadar ormanlar kuran bu familyanın ülkemizde doğal yaşayan türleri bulunan cinsler ile düzenlemelerde kullanılan ekzotik taksonlar ele alınacaktır. Bunlar Abies, Tsuga, Pseudotsuga, Picea, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Pinus dır. Genellikle bir cinsli, bir evciklidir. Düzgün gövdelidirler. Dallar gövdeye çevrel dizilir, çevre katları arasında kalan bölüm genel olarak sürgünün yıllık büyümesini gösterir. Gövde ve dalların görünüşü cins ve türlere göre farklılık gösterir.

Çoğunlukla herdem yeşil (Pinus, Cedrus, Abies, Tsuga, Picea, Pseudotsuga) veya birkaç cinsinde (Larix, Pseudolarix) olduğu gibi kışın yaprak dökerler. Yapraklar sürgünlere sarmal dizilir. İğne yapraklar döküldüğünde veya koparıldığında sürgün üzerinde cinse göre değişik şekillerde çıkıntı ya da çukur izler bırakırlar. Bazı cinslerde kısa sürgünler üzerinde 2 ya da çok sayıda iğne yaprak yalancı çevrel diziliş yapar. Yapraklarda reçine kanalı bulunur. Brahte (dış pul) ve karpel (iç pul, tohum pulu) belirgindir. Rüzgarla döllenirler yani anemogamdırlar.

Erkek çiçekler, bir eksen etrafında dizilmiş bir çok puldan yani etaminlerden meydana gelmiş tek bir çiçek görünüşündedir. Her bir etaminin istisnasız 2 çiçek tozu torbası bulunur. Çiçek tozları(polen) genellikle ilkbaharda (mart ayında) olgunlaşmaya başlar yani tozlaşma ilkbaharda (Cedrus dışında) gerçekleşir. Çiçek tozları pulların üzerine dökülür, kuruduktan sonra da etrafa saçılır. Çiçek tozlarının (polenlerin) yan taraflarında iki tane hava baloncuğu bulunur (Larix, Pseudotsuga ve Tsuga hariç). Dişi çiçekler bir brahte (dış pul), bir karpel (iç pul=tohum pulu) ve iki tohum tomurcuğundan oluşur. Dişi çiçeklerin bir çoğu bir eksen etrafında sarmal dizilerek kozalak oluşturur. Pinaceae familyasında dişi kozalak, bir çiçek kuruludur.

Familyanın bazı cinslerinde (Abies, Pseudolarix, Cedrus) kozalaklar olgunlaşınca dağılır. Kozalak olgunlaşması 1 yılda (Abies, Picea, Larix, Pseudolarix, Tsuga, Pseudotsuga gibi), 26 ayda (Cedrus) ya da 2-3 yılda (Pinus) gerçekleşir. Tohumlar genellikle kanatlıdır (birkaç taksonda tohumun kanadı yoktur). Tohumlar kanatla kaynaşmış veya serbesttir. Odunları reçinesiz (Abies, Keteleeria, Tsuga, Pseudolarix, Cedrus) veya reçineli (Pinus, Picea, Pseudotsuga, Larix, Cathaya gibi) dir. Odunlarında özışınları homojen veya heterojen yapıdadır. Bazı cinslerinde (Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cathaya gibi) hem uzun, hem de kısa sürgün; bazı cinslerinde (Abies, Keteleeria, Picea, Tsuga, Pseudotsuga gibi) ise yalnızca uzun sürgünler vardır.

ÇAMGİLLER FAMİLYASININ CİNSLERİ İÇİN BAZI AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ A- Yalnız uzun sürgünü olan cinsler Abies, Keteleeria, Tsuga, Pseudotsuga, Picea B- Hem uzun, hem kısa sürgünü olan cinsler Pinus, Cedrus, Larix, Pseudolarix, Cathaya

A- Yalnız uzun sürgünü olan cinsler İğne yapraklar birkaç yıl ömürlü olup, sürgünlere sarmal dizilir. 1. Yaprakları Yassı Olanlar Yaprak döküldüğünde sürgün üzerinde yuvarlak iz bırakır. Kozalak olgunlaştığında dik durur, kozalak pulları dökülür, kozalak ekseni dik olarak kalır.abies Kozalak olgunlaştığında dik durur, kozalak bütün halinde düşer..keteleeria Kozalaklar olgunlaştığında sarkık durur, ağaç üzerindeyken parçalanır, ancak dökülmez 2. Yaprakları yassı ya da dört köşeli, İç pul, dış puldan uzun Tsuga İç pul, dış puldan kısa..pseudotsuga Yaprak döküldüğünde sürgün üzerinde yastık biçiminde iz bırakır Kozalak olgunlaştığında aşağı sarkar, kozalak bütün halinde düşer Picea

B- Hem uzun, hem kısa sürgünü olan cinsler 1. İğne yapraklar kısa sürgünlerde 2-5 adet, nadiren daha çok sayıdadır. Kozalağı oluşturan iç pulların kenarı kalıncadır Pinus 2. İğne yapraklar kısa sürgünlerde çok sayıdadır: Yapraklar uzun ömürlü, kozalak olgunlaştığında ağaç üzerinde kalıp parçalanarak dökülür. Tohum 2-3 yılda olgunlaşır..cedrus Yapraklar 1 yıl ömürlü, kozalaklar da 1 yılda olgunlaşır Kozalak pulları ağaç üzerinde parçalanır, dökülmez, iğne yapraklar dardır Larix Kozalak pulları ağaç üzerinde parçalanır, dökülür, iğne yapraklar geniştir...pseudolarix

1. Herdem yeşil, az-çok dayanıklı.3 - İğne yaprakların hepsi sonbaharda dökülür, az-çok ince ve yumuşaktır.. 2 2. İğne yapraklar en az 1-5 mm. genişlikte, tepe tomurcuğunun pulları uzunca sivri, Kozalak olgunlaştığında dökülür..pseudolarix 2-19 - İğne yapraklar 0,5-1 mm. genişlikte, üst tomurcuk pulları yuvarlakça, Kozalak olgunlaştığında dökülmez, uzun sure sürgünlerde kalır...larix 2-20 3 (1). İğne yapraklar hep tek-tek bulunur.5 - İğne yapraklar ağırlıklı olarak küme(demet) halinde bulunur Her bir demet 2-5 adet yahut da 30-50 adet iğne yaprak taşır...4 4.2-5 Demet başına 2-5 adet iğne yaprak düşer (Şekil 2/11)... Pinus 2-22 -Demet başına 30-50 adet iğne yaprak düşer, iğne yaprak püskülleri (demetleri) yanında tek tek duran iğne yapraklar da vardır (Şekil 2/10)..Cedrus 2-18 5 (3). İğne yapraklar sürgünün üst yüzeyine direkt olarak yerleşir (Şekil 2/1), iğne yapraklar döküldükten sonra sürgünler az-çok pürüzsüz görünür 8 -İğne yapraklar bir yaprak yastıkları üzerinde oturur, bu yüzden iğne yapraklar Döküldükten sonar sürgün üzerinde belirgin olarak pürüzlü çıkıntı görülür (Şekil 2/7 ve 2/9)....6

6. İğne yaprakların tabanında sap benzeri daralma olmaz, neredeyse aynı genişlikte yuvaya oturmuştur (Şekil 2/8) Picea 2-10 - İğne yapraklar tabanda belirgin şekilde bir sapçıkla daralmıştır..7 7. İğne yaprakların sapçıkları sürgüne montajlanmıştır (Şekil 2/9), İğne yapraklar 1-2,5 cm uzunlukta, tomurcuklar küçük, yuvarlakçadır.tsuga 2-17 - İğne yaprakların sapçıkları sürgünden eğik açılıdır, iğne yapraklar 2-3,5 cm uzunlukta (Şekil 2/5), tomurcuklar iğ formunda sivri uçlu, 1 cm uzunlukta, parlak kırmızımsı kahverengi Pseudotsuga 2-9 8. (5) İğne yapraklar tabanda disk formunda genişlemiş, iğne yaprak Döküldükten sonra sürgün üzerinde az-çok yuvarlak bir iz bırakır. (Şekil 2/1) Tomurcuklar çoğunlukla az-çok küt, batıcı değil..abies 2-2 - İğne yapraklar tabanda sapımsı daralmıştır. İğne yapraklar döküldükten sonra Oval formda bir yara bırakır (sürgünün uzunlamasına çapraz yönde) (Şekil 2/4) Tomurcuklar uzunca, sivri, çok batıcı..pseudolarix 2-9

ABIES (GÖKNAR) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Kuzey yarım kürenin ılıman ve serin dağlık bölgelerinde yaklaşık 50 türle temsil edilen bir cinstir. Gençlikte piramidal, ileri yaşlarda konik formlu, dallar gövdeye çevrel dizilen, herdem yeşil, boylu orman ağaçlarıdır. Gövde kabuğu açık gri renkli, ince ve düzgün, yaşlılarda ise kalın ve çatlaklıdır. Tomurcuklar genellikle reçinelidir. Yapraklar; tek tek ve sarmal olarak dizilir. Ancak ışığa doğru yönelerek iki sıralıymış gibi tarakvari diziliş (pektinat) sergilerler. Yapraklar genellikle 2 yüzlü, yassı, ancak bazı taksonlarda 4 köşelidir. Yapraklar sapsız ya da çok kısa saplıdır. Tepe sürgünündeki yaprakların ucu sivri, diğerleri yuvarlak, küt ya da kertikli, bazılarında ise sert ve batıcıdır. Yaprağın üst yüzü hafif oluklu, alt yüzünde belirgin halde 2 tane gümüşi beyaz stoma bantları vardır (Taxus ta stoma bandı yok).

Yaprakların enine kesitinde genellikle 2, nadiren 4 sreçine kanalı vardır. İğne yapraklar uzun süre ağaçta kalır, düştüğünde ya da koparıldığında sürgünler üzerinde yuvarlak, iç-içe iki daire halinde çukurca iz bırakır (Şekil 1). Erkek çiçek kozalakçıkları; oval, sarı ya da kırmızı renkte, tepenin alt dallarında ya da bir önceki senenim sürgünlerindeki tomurcuklardan gelişir. Dişi kozalaklar tepenin üst dallarında, geçen seneki sürgünler üzerinde oluşur, uca doğru daralan silindir formundadır. Çok sayıda puldan oluşur. Birçoğunda dış pul (brahte), iç puldan (karpel) daha uzun olduğu için, dış pul dışarıdan görünür.

Kozalak tohumları sonbaharda olgunlaşır, kozalak pulları dağılır, yere dökülür, ağaç üzerinde kozalak eksenleri kalır. Tohum; üç köşeli, küt uçlu, reçineli, kanat zarsı, tohumu her iki yüzden örtmüştür, tohumla kaynaşmıştır. Odunu; beyaz veya sarımtırak-beyaz, kırmızımtırakkahverengidir, odununda doğal reçine kanalı yoktur. Peyzaj düzenlemelerinde genellikle soliter kullanılmaya uygundur. Kazık kök yapar, yüksek toprak ve hava rutubeti isterler, gölge ağacıdır, kirli hava koşullarına dayanıklı değildir. Ülkemizde doğal olarak yetişen taksonlar Asya Göknarları grubuna dahil olup, aşağıdaki gibidir: Abies nordmanniana subsp. nordmanniana (Doğu Karadeniz Göknarı) Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana (Uludağ Göknarı) Abies nordmanniana subsp. equi-trojani (Kazdağı Göknarı) Abies cilicica (Toros Göknarı) Bu 4 takson dışında; A. sibirica ve A. firma adında iki tür daha Asya Göknarları grubunda yer almaktadır.

Türkiye de doğal yetişen 4 taksonun ayırdım anahtarı 1- Kozalakların dış pulu (brahte) dışarıdan görülür. Tomurcuklar reçinesiz, genç sürgünler tüylerle örtülü A. n. subsp. nordmanniana Tomurcuklar reçineli, genç sürgünler çıplak A. n. subsp. bornmuelleriana Tomurcuklar reçineli, genç sürgünler çıplak, yan sürgünlerin uçlarında 5-7 adet tomurcuk var A. n. subsp. equi-trojani 2- Kozalakların dış pulu (brahte) dışarıdan görülmez, gizlidir. Tomurcuklar reçineli, genç sürgünler tüylerle örtülü Abies cilicica

Türkiye de Göknar taksonlarının doğal yayılış alanları

ASYA GÖKNARLARI Bu gruptaki Göknarlar ülkemizde doğal olarak yetişmektedirler. 1. Abies nordmanniana subsp. nordmanniana (Doğu Karadeniz Göknarı) 2. Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana (Uludağ Göknarı) 3. Abies nordmanniana subsp. equi-trojani (Kazdağı Göknarı) 4. Abies cilicica (Toros Göknarı)

Abies nordmanniana subsp. nordmanniana- Doğu Karadeniz Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Bu alt tür, asıl yayılışını Batı Kafkasya da yapar. Türkiye de ise Yeşilırmak tan başlayıp doğuya doğru Doğu Karadeniz ormanlarında yayılış göstermektedir. Habitusu: Tabanı geniş piramidal formlu, 30-40 m. boylanabilen bir ağaçtır. Yaprak Özellikleri: Yapraklarının ucu çoğunlukla küt ya da kertiklidir. Sürgün Özellikleri: Sürgünleri koyu esmer veya siyahımsı renkte sık tüylerle kaplıdır ve sürgünleri incedir. Yan sürgünlerin ucunda 4 adet çıplak (reçinesiz) tomurcuk bulunur, bu tomurcuklardan 3 tanesi aynı düzlemde, dördüncüsü altta olmak üzere 4 adet sürgün gelişir. Avrupa Göknarlarına (A. alba, A. pinsapo vs) kıyasla daha sık dallıdır. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar 15-16 cm. boyda ve 5 cm. eninde. Dış pul(brahte), iç puldan(karpel) daha uzundur ve dışarıdan görülür. Yarı gölge ağacıdır. Tomurcukları geç sürdüğü için ilkbahar donlarından biraz daha az zarar görür. Parklarda ve bahçelerde, soliter olarak kullanılır.

Abies nordmanniana subsp. nordmanniana

Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana- Uludağ Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Bu alt tür, Ordu nun Melet Irmağının batısından başlayıp, Kazdağları na kadar, tüm Karadeniz Bölgesinin dağlık kesiminde yayılış yapar. Ülkemiz için endemiktir. Yaprak Özellikleri: Yaprak üst ucunda stoma çizgileri bulunur. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları reçinelidir. Sürgün Özellikleri: Sürgünleri çıplak ve sürgünler parlak kahverengi ve kalındır. Kozalak Özellikleri: Kozalakların dış pulu dışarıdan görülür. İğne yaprakları, kozalak rengi ve şekli ile A. n. subsp. nordmanniana ya benzemesine rağmen ondan; tomurcuklarının reçineli, sürgünlerinin parlak ve çıplak olması, yapraklarının altındaki belirgin iki stoma bandından başka yapraklarının üstünde de stoma çizgileri bulunmasıyla ayrılır. Düzenlemelerde soliter kullanılmaya uygundur.

Abies nordmanniana subsp. bornmuelleriana

Abies nordmanniana subsp. equi-trojani - Kazdağı Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Bu alt tür, Kazdağları nda 1300-1800 m.de yayılış yapar. Ülkemiz için endemiktir. Yaprak Özellikleri: Yaprakları sivri uçludur. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları bol reçinelidir (Uludağ Göknarı gibi). Yan sürgünlerin uç kısımlarındaki tomurcuk sayısı, diğer türlerde en fazla 4 iken, bu türde 5-7 arasında değişmektedir. Sürgün Özellikleri: Sürgünleri cilalı gibi çıplak ve sürgünler parlaktır. Işık alan sürgünlerdeki yaprakların uçları sivri, diğerleri küt veya kertiklidir. Kozalak Özellikleri: Kozalakları 15-20 cm. boyunda olup, dış pul, iç puldan daha uzun ve uçları geriye kıvrılmıştır. Dış pul dışarıdan görülür.

Abies nordmanniana subsp. equi-trojani

Abies cilicica- Toros Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Bu alt tür, ülkemizin Akdeniz Bölgesi ndeki Toros Dağları nın 1000 m nin üzerindeki dağlık kesimlerinde yayılış yapar. Habitusu: Gövde kabuğu kül grisi renkte, pürüzsüz, ileri yaşlarda boyuna çatlaklıdır. Yaprak Özellikleri: İğne yaprakları 15-40 mm boyunda ve 1,5-2 mm genişliğindedir. Üst yüzü parlak açık yeşil renklidir. Genellikle yaprakların altında belirgin olmayan 6-7 çizgiden oluşan yeşilimsi beyaz stoma bantları vardır. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları reçinesiz veya hafif reçinelidir Sürgün Özellikleri: Genç sürgünleri; parlak çıplak veya ince, gri esmer tüylüdür. Kozalak Özellikleri: 15-25 cm.lik kozalakları ile kozalakları en büyük olan türdür. Kozalakların çapı 6 cm.dir. Dış pulu dışarıdan görülmez. Düzenlemelerde güneşli ve ya yarı gölgeli, bol rutubetli, kumlu balçık topraklarda kullanılmaya uygundur. İlkbahar donlarından zarar görür. İki alt türü var. Abies cilicica subsp. isaurica: Endemik, tomurcuklar reçineli, sürgünler çıplak. Abies cilicica subsp. cilicica: Tomurcuklar reçinesiz, sürgünler tüylüdür.

Abies cilicica

AVRUPA GÖKNARLARI Bu Göknarlardan özellikle ülkemizde peyzaj düzenlemelerinde en çok kullanılan türler ile kültür formlarına yer verilecektir. Bu türler; 5. Abies alba 6. Abies pinsapo 7. Abies cephalonica dır. Bu gruptaki Göknarlardan hiç biri ülkemizde doğal olarak yetişmez, egzotik olarak park ve bahçe düzenlemelerinde genellikle soliter olarak kullanılırlar.

Abies alba- Orta Avrupa Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Güney ve Orta Avrupa nın dağlık bölgelerinde yetişir. Habitusu: 50-60 m. boy yapan, uzun ömürlü bitkilerdir. Gençlikte dar piramidal, ileri yaşlarda yuvarlakça tepe formlu ağaçlardır. Gövde kabuğu gri-beyaz ve pürüzsüz, ileri yaşlarda çatlaklıdır. Yaprak Özellikleri: Yapraklar 1,5-3 cm. uzunlukta, uçları küt ya da kertiklidir, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt kısımlarında 2 adet stoma bandı bulunur. Alt dallardaki iğne yapraklar 2 sıralı, tarakvari diziliş sergiler, üst dallardakiler sürgünün üst tarafına doğru yönelmiş, fırça gibi dik dururlar. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar küçük ve reçinesiz ve daima yan sürgün uçlarında 3 tane olarak bulunur (Doğal türlerimizden farklı olarak). Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler gri renkte olup, üzeri dağınık-seyrek-kısa tüylerle kaplıdır. Kozalak Özellikleri: Kozalak taşıyan sürgünlerdeki yapraklar daha kısa ve daha dik ve nispeten de serttir. Kozalak; silindirik formda, uç kısmı küt, kısa-kalın saplıdır. Kozalağı oluşturan karpeller (iç pul), yelpaze formunda, dış pullar (brahte) kaşık formundadır. Dış pul, iç pulun arasından dışarı doğru çıkarak uzayarak, geriye doğru kıvrılır. Tam gölge ağacıdır. Zehirli gazlara ve asit yağmurlarına karşı duyarlıdır. Geç ilkbahar donlarından zarar görür. Orman ölümlerinde ilk kuruyan ağaçlardır. Peyzaj düzenlemelerinde değerlendirilebilecek kültivarları; A.a. Columnaris : Yapraklar küçük, sürgünler kısa ve sık, sütunumsu formda. A.a. Pendula : Yapraklar küçük, sürgünler ince-uzun, aşağı sarkık. A.a. Compacta : Sık dallı, fazla boylanmayan bodur bir çalıdır.

Abies alba

Abies pinsapo - İspanyol Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: İspanya nın dağlık bölgelerinde 1100-2000 m. rakımda doğal yayılış yapar. Habitusu: 25-30 m. boylanır. Yaprak Özellikleri: İğne yaprakları sert, kalın, kısa (1-1,5 cm.), uç kısmı küt veya sivri-batıcıdır. Yapraklar diğer göknarlardan farklı olarak 2 yüzlü değil, ladinlerdeki gibi hemen hemen 4 köşelidir. İğne yapraklar sürgünlere dik olarak çıkar ve sürgünleri silindirik olarak çevrelemektedir. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar bol reçinelidir. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler tüysüz-çıplak, sürgünleri 4 köşeli ve kısmen küt uçludur. Kozalak Özellikleri: Kozalağı oluşturan iç pullar 2,5 cm genişliğinde ve tam kenarlıdır. Donlara dayanıklı olmayan bu göknar türü, güneşli ya da yarı gölgeli, fazla kuru olmayan kumlu veya killii topraklarda iyi gelişir. A. cephalonica dan farkı; iğne yapraklarının ondan kısa, sürgünleri 4 köşeli ve kısmen küt uçlu olması yanında reçine kanallarının mezofil içinde kalması ile ayrılır. Önemli kültür formları; Abies pinsapo Glauca : iğne yapraklar mavi-yeşil renkte. Abies pinsapo Aurea : iğne yapraklar sarı-sarımsı yeşil renkte. Abies pinsapo Argentea : iğne yapraklar gümüşi-gri renkte.

Abies pinsapo

Abies cephalonica - Yunanistan Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Yunanistan ın dağlarında doğal yayılış yapar. Habitusu: 20-30 m. boylanan, bol ve sık dallı, geniş piramidal formlu ağaçtır. Yaprak Özellikleri: İğne yaprakların alt yüzünde belirgin 2 stoma çizgisi vardır. En belirgin özelliği; yapraklarının sert, uçlarının sivri ve batıcı olmasıdır. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları yumurta formlu, bol reçinelidir. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler parlak açık kahverengi ve çıplaktır. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar silindirik yapıda, 12-16 cm. boyda, 4-5 cm. çapında olup, kozalağın iç pulu kama biçimindedir. Dış pul, iç puldan uzun ve geriye doğru kıvrıktır. Düzenlemelerde soliter (tek) olarak kullanılmaya uygundur.

Abies cephalonica

AMERİKAN GÖKNARLARI Bu gruba giren göknarlar; Abies grandis Abies concolor Abies balsamea dır. Bu 3 türden hiçbiri ülkemizde doğal olarak yetişmez. Ancak sadece bir tür (Abies concolor) ve bazı kültür formları düzenlemelerde egzotik olarak yetiştirilmektedir.

Abies concolor - Gümüşi Göknar Familyası: Pineaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın batısında geniş bir yayılışa sahiptir. Habitusu: 30-40 m. boylanan, aşağıdan itibaren tepeye kadar sık ve bol dallanan bir ağaçtır. Gövde kabuğu gençlikte düzgün, çok açık renkli ve düzgün, yaşlı gövdeler ise kül renginde ve çatlaklıdır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar tırpan biçiminde, dar ve 4-8 cm. kadar uzunlukta, uç kısımları genellikle küt, nadiren sivri, derimsi, alt-üst yüzleri aynı renkte yani mat-mavimsi-gri olup, sürgünler etrafında dik açı yapacak şekilde dizilmişlerdir. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları küre formlu, reçinelidir. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler zeytin yeşili renkte, oldukça kalın, çıplak ya da seyrek tüylüdür. Kozalak Özellikleri: Kozalakları 8-14 cm. uzunlukta, silindirik formda olup, uç kısmı dardır. Dış pul kısa olduğu için dıştan gözükmez. Göknarlar içinde en kanaatkar olanıdır. Donlara hassas değildir.

Genellikle soliter olarak bahçelerde kullanılan bu türün kültivarları arasında; Abies concolor Aurea : Genç yapraklar altın sarısı Abies concolor Compacta : Yaprakları gümüşi-mavi renkte olan dağınık formlu çalıdır. Abies concolor Candidans : Yapraklar beyaz renklidir. Abies concolor Brevifolia : Yaprakları küçük, kalın ve küt uçludur.

Abies concolor

PICEA (LADIN) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Kuzey yarımkürenin serin ve yağışlı bölgelerinde yaklaşık 40 türle temsil edilir. Ülkemizde sadece tek bir türü doğal olarak yetişmektedir. Bu tür Picea orientalis tir. Sayısız varyete ve kültür formları yanında, hibritler de mevcuttur. Düzgün gövdeli, yerden itibaren dallanan, genellikle sivri tepeli, herdem yeşil, boylu ağaçlardır. 0,3-3 cm. boydaki iğne yapraklar, sık ve çok sıralı sarmal olarak sürgünlere dizilir. İğne yapraklar 4 köşeli olup, parmaklar arasında kolayca döndürülür, açık veya koyu yeşil renktedirler. Dört köşeli olan yaprakların her 4 yüzünde, yassı yaprakların ise sadece alt yüzlerinde sayısız stoma çizgisi mevcuttur. İğne yapraklar koparıldığında sürgün üzerinde törpü şeklinde çıkıntılı iz bırakır. Ancak bazı ladin (P. omorica ve P. breweriana) türlerinde iğne yapraklar yassı olduğundan parmaklar arasında kolayca döndürülemezler. Yapraklar sürgünlerde 7-10 yıl dökülmeden kalır.

Tomurcuklar konik veya yumurta formunda birbiri üzerine kiremitvari kapanan çok sayıda pulla örtülmüştür. Tomurcuklar reçineli veya reçinesizdir. Erkek çiçekler bir önceki yılın sürgünleri üzerindeki iğne yaprakların koltuklarında veya sürgün uçlarında oluşur. İlkbaharda tozlaşma gerçekleşir. Erkek çiçek kozalakçıklar; her biri iki çiçek torbası taşıyan çok sayıda etamin pulunun sık ve sarmal bir şekilde dizilmesinden oluşmuştur. Kısa saplı olup, sarkık ya da dik duruşludurlar. Dişi çiçekler de sürgün uçlarında, yeşil veya kırmızımtırak-mor renkli pullarda (karpellerden) oluşur. Dişi çiçek kozalakları önceleri dik, tohum olgunlaştıktan sonra aşağı doğru sarkar. Kozalak 1 yılda olgunlaşır, kozalak pulları açılır, fakat dağılmaz. Dış pul (brahte), çok küçük kalır ve dıştan görülmez. Her bir karpel 2 adet kanatlı tohum taşır. Kanat, tohumu kaşık gibi bir yüzden kapatmış, fakat kanatla tohum kaynaşmamıştır.

Ladinler dekoratif ağaçlardır. Düzenlemelerde soliter ya da grup halinde kullanılmaya elverişlidirler. Zehirli gazlara duyarlı, yüksek rutubet isteği ve hafif asidik ve balçık toprakta iyi gelişirler. Yaprak ve kozalak özelliklerine göre 3 seksiyona (Eupicea, Casicta, Omorica) ayrılırlar. Ancak burada, sadece düzenlemelerde kullanılan türlerden; 1. Picea abies Eupicea seksiyonu (yapraklar 4 köşeli, her yüzde 2. Picea orientalis stoma çizgisi var, kozalak pulu (karpel) sert ve 3. Picea glauca kalın, pul kenarları çoğunlukla tam, nadiren dişli ya da kertiklidir. 4. Picea pungens Casicta seksiyonu (yapraklar 4 köşeli, alt ve üst yüzünde stoma çizgileri var ya da yapraklar basık ve sadece alt yüzde stoma çizgisi var. Kozalak pulları ince ve zarsı, kozalak pulu (karpel) kenarı ondoleli ve kemirilmiş gibi incelmiştir. ve bunların kültür formlarından bahsedilecektir.

Ladinler dekoratif ağaçlardır. Düzenlemelerde soliter ya da grup halinde kullanılmaya elverişlidirler. Zehirli gazlara duyarlı, yüksek rutubet isteği ve hafif asidik ve balçık toprakta iyi gelişirler. Yaprak ve kozalak özelliklerine göre 3 seksiyona (Eupicea, Casicta, Omorica) ayrılırlar. Ancak burada, sadece düzenlemelerde kullanılan türlerden;

Picea abies Avrupa Ladini Familyası: Pineaceae Vatanı: Deniz iklimine sahip batı Avrupa dışında, tüm Avrupa da geniş bir doğal yayılışa sahiptir. Habitusu: 40-50 m. boyda, genellikle toprak seviyesinden itibaren dallanıp sivri tepeye sahip piramidal formlu bir ağaçtır. Düzgün ve dolgun gövdelidir. Gençlikte gövde kabuğu açık kahverengi, yaşlılıkta kırmızı-açık kahverengi-gridir ve ufak levhalar halinde parçalanır, dökülür. Yaprak Özellikleri: İğne yaprakları 1-2 cm. uzunlukta, genç ve gölge sürgünlerde yatay uzanırlar, ışık alan yaşlı dallarda yapraklar yukarı doğru fırça gibi yönelmiş, parlak açık yeşil renkte ve sivri uçludur. 5-7 yıl sürgün üzerinde kalır. Soğuk bölgelerde daha uzun süre ağaç üzerinde kalırlar. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar konik, uçları sivri ve reçinesizdir. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler açık kahverengi-açık kırmızımsı sarı renklidir ve üzerleri çıplak ya da hafif tüylüdür. Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler önce çilek renginde, olgunlaşınca sarı renkte olur. Dişi çiçekler daha çok tepenin yukarı kısımlarında bulunur, önce dik, döllendikten sonra aşağı sarkar. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar 10-15 cm. uzunlukta ve silindiriktir. Kozalak pullarının(karpeller) uç kısımları (kenarları) düz değil, seyrek kaba dişlidir. Tohumlar küçük ve kahverengidir. Nem isteği yüksek, sıcaklık isteği azdır. Yayvan köklüdür. Gölge ağacıdır fakat göknar kadar gölgeye dayanmaz.

Ülkemizde daha çok Karadeniz iklim etkisinde olan bölgelerde yetiştirilir. Park ve Bahçe düzenlemelerinde kullanılan kültür formları; Picea abies Aurea : İğne yapraklar altın sarısı renkte. Picea abies Pendula : Dalları aşağı sarkmış. Picea abies Compacta : Geniş, yuvarlak, toplu gelişen (1,5 m. boylanan) bodur formlu kültivardır. Picea abies Conica : Yukarı doğru yönelmiş, bol sayıda dallanan, yuvarlak ve sık dallı habitusa sahip formdur.

Picea abies

Picea orientalis Doğu Ladini Familyası: Pineaceae Vatanı: Kafkasya ve Küçük Asya nın önemli ağaç türüdür. Ülkemizde doğal yayılış yapan tek ladin türüdür. Ülkemizde de doğal olarak; Doğu Karadeniz Bölgesi nin dağlık kesimlerinde yetişmektedir. Habitusu: Sivri tepeli, toprağa kadar dallanan, düzgün gövdeli, 40-50 m. boylanan birinci sınıf orman ağacı. Gövde kabuğu gençlikte açık renkli ve düzgün, yaşlı gövdeler koyu renkli ve çatlaklı, dallar gövdeye çevrel dizilmiştir. Yaprak Özellikleri: Yapraklar parlak koyu yeşil, etli ve 3-11 mm., ladin türleri içinde en kısa iğne yapraklarıyla ayrılır. Boyda, kesitleri 4 köşeli ve her yüzde 1-4 sıra stoma çizgisi var. Uçları fazla sivri değil, küttür. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar kahverengi, sivri ve reçinesiz olup, üzerinde birkaç reçine damlacığı taşır. 0,4 cm boyundadır. Sürgün Özellikleri: Sürgünler; ince, açık renkli ve tüysüzdür. Çiçek Özellikleri: Erkek çiçekler, karmen kırmızısı renkte ve kozalakçık şeklindedir. Dişi çiçekler; violet renginde, 3-9 cm. uzunlukta, oval-silindirik formdadır. Kozalak Özellikleri: Karpeller ters yumurta biçiminde, dişsiz ve yuvarlakçadır. Bu özelliği ile P. Abies ten ayrılır. Tohumlar küçük, 3-4 mm. Uzunluğunda, kahverengi-siyah, kanat açık kahverengi-soğan kabuğu renktedir. Peyzajda kullanılan bir çok kültür formu var: Picea orientalis Aurea Picea orientalis Early Gold

Picea orientalis

Picea glauca Akladin Familyası: Pineaceae Vatanı: Kanada ve Amerika da geniş ve doğal yayılışa sahiptir. Habitusu: 25-30 m. boylanan, vatanında orman kuran ağaçlardır. Herdem yeşil, açıkta büyüdüğünde yerlere kadar dipten dallanan, konik tepeli, düzgün formlu ağaçtır. Gövde kabuğu gri-kahverengi, ince pullu ve levhalıdır. Düşen kabukların altı, bir dereceye kadar gümüşi renklidir. Dallar ve yan dallar, gayet sık dizilmiş, horizontal yönde çıkar. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar; mavimsi-yeşil renkte, bir önceki yıla ait sürgündekiler yeşil renkli, 1-2 cm. uzunlukta, küt veya sivri uçlu, 4 köşeli, her bir yüzünde 3-4 stoma çizgisi var, ovuşturulduğunda hoş olmayan koku çıkar. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar; 6 mm. boyda, yumurtamsıyuvarlaktır, tomurcuk pulları bir dereceye kadar geriye doğru kıvrıktır. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler çıplak, mavimsi-yeşil, daha sonra portakal sarısı, esmer veya gri-esmerdir. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar, dar, silindirik formda, 4-4,5 cm. uzunlukta, 1,5-2 cm. çapta, karpeller açık kahve renginde, ince, yumuşak, sırt kısmı çizgili ve tam kenarlıdır. Ülkemizde peyzaj düzenlemelerinde genellikle soliter kullanılan, 3-4 m.

Picea glauca Conica

Picea pungens Mavi Ladin (Kolorado Ladini) Familyası: Pineaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın batısında, Kolorado, Utah ve Arizona nın dağlık kesimlerinde doğal olarak yetişmektedir. Ülkemizde egzotik olarak yetişmektedir. Habitusu: 30 m. kadar boy, yatay dallanma yapan, toprağa kadar dallanan, sivri tepeli her dem yeşil ağaçtır. Gövde kabuğu gençlikte ince, kül grisi renkte, daha sonraları kabuk gri-esmer renk alır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar; 2-3 cm. boyda, 4 köşeli, biraz kıvrık ve uçları batıcıdır. Yapraklar yeşil, mavi-yeşil, gümüşi beyaz renktedir. Her bir yüzünde 4-5 stoma çizgisi bulunur. Yapraklar sürgünlerin her tarafına sıkı bir şekilde, fırça gibi dizilmiştir. Çiğnendiğinde ekşimsi-acı lezzettedir. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcuklar; konik-yuvarlak, reçinesiz, tomurcuk pullarının uçları geriye doğru kıvrıktır. Sürgün Özellikleri: Genç sürgünler; kalın koyu sarımtırak-esmer, çıplaktır. Çiçek Özellikleri: Çiçekler ilkbaharda bir önceki yılda oluşan sürgünler üzerinde görülürler. Erkek çiçekler tepe tacının her yerinde ve ilkbahar sonlarında görülürler; kırmızı tuğla renginde 1-2 cm uzunluğunda ve göze çarpan biçimdedirler, polenler sarı renktedir. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar 8-10 cm. uzunlukta, 3 cm. çapta, olgunlaşınca saman sarısı renktedir. Kozalak pulları, zar veya kağıt gibi incedir, uçları kertikli-dişlidir.

Park ve bahçe düzenlemelerinde en çok tercih edilen türdür. Toprak isteği fazla değil, kış soğuklarına ve yaz kuraklığına dayanıklıdır. Zehirli gazlara da pek duyarlı değildir. İstanbul, Ankara gibi büyük şehirlerdeki park ve bahçelerde, genellikle soliter olarak kullanılırlar. Düzenlemelerde daha çok aşağıdaki kültür formları kullanılmaktadır: Picea pungens Koster Picea pungens Thomsen Picea pungens Hoopsii Picea pungens Glauca Globosa Picea pungens Glauca Procumbens Picea pungens Pendula

Picea pungens Glauca

TSUGA (SUGA) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Kuzey Amerika nın doğu ve batısında ve doğu Asya da, Japonya Formoza, Çin ve Himalaya larda orman kuran, 10 türle temsil edilen bir cinstir. Ülkemizde ve Avrupa da doğal olarak bulunmaz, egzotiktir. Herdem yeşil, gençlikte piramidal, düzgün ve simetrik sık dallı olup, yaşlandığında dallar gövdeden yatay olarak çıkar. Sürgünler ince, uçları aşağı doğru sarkar, dallar ana gövdeye düzensiz olarak yerleşir. Tomurcuklar; çok küçük yumurta biçiminde ve reçinesizdir.

İğne yapraklar; sürgünlere sarmal dizilir, fakat yaprak saplarının kıvrılması nedeniyle iki sıralı sarmal gibi görülürler. Yaprak boyları değişiktir. Sürgün uçlarına yakın olan iğne yapraklar en kısa olanlardır. Yapraklar dar-uzun (lineer), yassı yahut enine kesitleri yarım daire şeklindedir. Yaprakların üst yüzlerinde orta damar derinde kalmıştır. Alt yüzlerinde 2 stoma bandı vardır. Yaprak kenarları yaprağın üst yarısında dişli, uçları küttür. Sürgünlerde gaga şeklindeki bir çıkıntının üzerinde yer alan kısa saplı iğneler, 3-6 yıl dökülmeden ağaç üzerinde kalır. Erkek çiçekler; çok sayıda etamin pulu (her etamin pulunun altında 2 adet çiçek torbası vardır) nun kısa bir eksen etrafında toplanmasından oluşan, küre şeklinde kozalakçık oluştururlar. Erkek kozalakçıklar bir önceki yıla ait sürgünlerde, yaprak koltuklarında yer alırlar.

Dişi çiçekler de bir önceki yıla ait sürgün uçlarında (terminal), bir çoğu bir araya gelerek kozalak oluşturur. Bu kozalak Pinaceae familyasının en küçük kozalağıdır. Dış pul (brahte) oldukça küçük, dışarıdan görülmez. Bir yılda olgunlaşan kozalağın pulları dağılmaz, sadece açılır ve tohumlar dökülür. Karpeller tam kenarlıdır. Kanat ve tohum küçük, birbirine kaynaşmış olduğundan ayrılmaz. 25-30 yaşlarındayken bol tohum verirler. Çelik ve tohum ile üretimleri mümkündür. Önemli 3 türü vardır. Bunlar; Tsuga canadensis Tsuga heterophylla Tsuga mertensiana dır. 3 türden sadece bir tanesi (Tsuga canadensis) ülkemizde görülebilmektedir.

Tsuga canadensis Kanada Tsugası (Doğu Tsugası) Familyası: Pineaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın doğusu, Kanada dan başlayıp, Kuzey Amerika nın doğu kısımları boyunca doğal yayılış yapar. Habitusu: Dekoratif, gençlikte dar, sivri ve piramidal tepeli, 25 m boylarında bir ağaçtır. Gövde kabuğu koyu esmer renkli, yaşlı gövdeler derin ve boyuna çatlaklıdır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklar 10-15 mm. Uzunlukta, sürgün ucunda olanlar daha kısadır. İğne yapraklar uca doğru daralır ve kenarları hafif dişlidir. Üst yüzleri parlak, koyu yeşil, alt yüzlerinde belirgin 2 stoma bandı vardır. Sarmal dizilir, fakat ışığa yöneldikleri için tarakvari görünümündedirler. Sürgün Özellikleri: Sürgünler gövdeye dik bağlanır, uç kısımları elastiki yapıdan olayı aşağı doğru sarkar. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar kısa saplı, sivri uçlu, dar yumurta şeklinde, 15-25 mm. Boyda, pulları deri gibi sert, yuvarlakça, kenarları tam ya da dikkat çekmeyecek kadar ince dişlidir. 2-3 yılda bir bol tohum verirler. Gölgeye çok dayanıklıdır.

Avrupa da ve ülkemizde park-bahçe düzenlemelerinde kullanılan önemli kültivarları; T. canadensis Nana : En fazla 1 m. boylanan, geniş, çalımsı bir formdur. T. canadensis Pendula : Genç sürgünler eğimli olarak aşağı doğru sarkar.

Tsuga canadensis

PSEUDOTSUGA (DUGLAS GÖKNARI) CİNSİ GENEL ÖZELLİKLERİ Kuzey Amerika nın batısı ile Çin in güneybatısında, Japonya ve Fransa da ormanlar kuran her dem yeşil ağaçlardır. 4-5 türle temsil edilir. Picea ile Abies cinsleri arasında özellikler sergiler. İğne yapraklar sürgünlere sarmal dizilir, ancak ışığa yöneldiği için 2 sıralı sarmal, yani tarakvari bir durum sergilerler. Yapraklar kısa saplı, dar-uzun (linear), yassı, üst yüzlerinde damarlar içeri gömülmüş, alt yüzlerinde geniş 2 stoma bandı var. Yaprak uçları küt, veya birdenbire daralarak sivrileşir, sürgün üzerinde 5-8 sene kalırlar. Yapraklar oğuşturulduğunda güzel kokar. Tomurcuklar reçinesiz, kırmızımtırakkahverenkli, çok sayıda parlak pullarla örtülmüştür. Sivri uçlu, konik formludur. Tomurcukları Pinaceae familyası cinsleri içinde en büyük olandır.

Erkek çiçekler kısa saplı, küremsi etaminlerin oluşturduğu küçük, silindirik formdadırlar. Bu erkek çiçekler kozalakçık oluşturacak şekilde bir araya gelirler. Erkek çiçek kozalakları bir önceki yılın sürgünlerinde yan durumlu olarak yaprak koltuklarından çıkarlar. İlkbaharda olgunlaşıp çiçek tozlarını etrafa saçarlar. Dişi kozalaklar, sürgün uçlarında, terminal durumlu olarak oluşur. Bir yılda olgunlaşan kozalaklar, daha sonra aşağı doğru sarkarak, karpelleri açılır, fakat dağılmazlar (Ladin gibi). Brahteler karpellerden her zaman daha uzundurlar, uç kısımları çatal gibi sivri, 3 lopludur. Ortadaki lop daha uzun ve dar olup, uç kısmı kılçık gibi sivrilmiştir. 25 yaşından sonra 2-3 yılda bir bol tohum verirler. Tohum yassı, 3 köşeli, sert kabukludur. Kanat büyük ve tohumu kısmen örter, tohumun kanat tarafından örtülmediği bölümü çizgilidir. Odunlarında reçine kanalı bulunur.

Genç ağaçların gövde kabuğu ince, düz, çatlaksız ve belirgin olarak reçinelidir. Yaşlı ağaçların gövde kabuğu ise kalın, boyuna ve derin çatlaklıdır. Türkiye de park ve bahçe düzenlemelerinde soliter olarak kullanılmaya uygun bilinen tek ve yaygın bir türü (Pseudotsuga menziesii) vardır.

Pseudotsuga menziesii- Adi Duglas Göknarı Familyası: Pineaceae Vatanı: Kuzey Amerika nın batısından Meksika nın kuzeyine kadar geniş ve yaygın yayılış gösterir. Habitusu: 130 m ye kadar boylanabilen, 5 m ye kadar çap yapabilen, uzun ömürlü ağaçlardır. Yaprak Özellikleri: İğne yapraklarının üst yüzleri koyu veya mavimsi yeşil, alt yüzlerinde 2 stoma bandı var. Yaprakları tabanda inceldiği için saplı gibi görünürler. İğne yapraklar ezilince aromatik bir koku verir. Tomurcuk Özellikleri: Tomurcukları uzun, sivri uçlu ve çok pulludur. Kozalak Özellikleri: Kozalaklar 7-10 cm. uzunlukta, 3 loplu, brahte belirgin şekilde dışarıdan görülür.

Bu türün 2 önemli coğrafik ırkı bulunmaktadır. Pasifik sahillerine bakan yamaçlardaki Sahil Duglas Göknarı ırkı ile, deniz etkisinden uzak, yüksek dağlık alanlarda ormanlar kuran Mavi Duglas Göknarı dır. P.m. var. menziesii (Sahil Duglas Göknarı): Kuzey Amerika nın çap ve boy bakımından dev Sekoya lardan sonra en ulu ağaçlarıdır. İğne yaprakları yeşil renkli, kozalakları diğer ırka nazaran daha büyüktür, yaklaşık 10 cm. uzunlukta ve dış pul (brahte) düz, uca doğru yönelmiş, geriye doğru kıvrılmamıştır. P.m. var. glauca (Mavi Duglas Göknarı): Pasifik sahilinden uzak, iç kesimlerde ve yüksek dağlık bölgelerde ormanlar kurar. İğne yapraklar mavi-yeşil renkte, kozalakları daha kısa, 7,5 cm. uzunlukta ve dış pullar (brahteler) geriye, kozalak sapına doğru kıvrılmıştır.

Pseudotsuga menziesii