ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ KIL KEÇİSİ OĞLAKLARINDAN ELDE EDİLEN ÜST VE ALT LİFLERİN BAZI FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ Birgül Hatice KULOĞLU EV EKONOMİSİ (EL SANATLARI) ANABİLİM DALI ANKARA 2010 Her hakkı saklıdır

ÖZET Yüksek Lisans Tezi KIL KEÇİSİ OĞLAKLARINDAN ELDE EDİLEN ÜST VE ALT LİFLERİN BAZI FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ Birgül Hatice KULOĞLU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN Bu araştırmada Yozgat Yerköy de yetiştirilen 9 aylık yaşlı kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinin üst ve alt liflerinin lif çapı, doğal ve gerçek uzunluk, kıvrım sayısı, kıvrım derinliği, mukavemet ve uzama gibi bazı fiziksel özellikleri incelenmiştir. Erkek ve dişi çepiçler için üst liflerde lif çapı sırasıyla 62,34 ± 2,55 mikron ve 52,88 ± 2,34 mikron olarak, alt liflerde lif çapı erkek ve dişi çepiçler için sırasıyla 18,43 ± 0,45 mikron ve 18,20 ± 0,51 mikron olarak bulunmuştur. Erkek ve dişi çepiçler için üst lif uzunluğu sırasıyla 89,22 ± 4,36 mm ve 60,27 ± 3,59 mm olarak, alt lif doğal ve gerçek uzunluğu erkek çepiçler için sırasıyla 37,34 ± 2,47 ve 51,03 ± 3,46 mm ve de dişiler için alt lif doğal ve gerçek uzunluğu da sırasıyla 27,04 ± 1,02 mm ve 38,01 ± 1,13 mm olarak bulunmuştur. Erkek ve dişi çepiçler için kıvrım sayısı sırasıyla 24,90 ± 1,76 adet/100mm ve 23,93 ± 2,26 adet/100mm olarak belirlenmiştir. Kıvrım derinliği erkek ve dişi çepiçler için sırasıyla 0,91 ± 0,04 mm ve 1,23 ± 0,08 (mm) olarak bulunmuştur. Üst liflerin mukavemet değerleri erkek ve dişi çepiçler için sırasıyla 67,44 ± 4,11 g ve 66,94 ± 4 g olarak bulunmuştur ancak alt liflerin mukavemet değerleri yeterli örnek bulunamadığı için belirlenememiştir. Erkek ve dişi çepiçler için üst lif uzama değerleri sırasıyla % 40,16 ± 1,34 ve % 37,65 ± 1,26 olarak bulunurken, alt lif uzama oranı diğerlerinde yeterli miktar bulunmadığı için sadece 3 erkek çepiç örneğinde % 30,54 ± 0,61 olarak belirlenmiştir. Ekim 2010, 27 sayfa Anahtar Kelimeler: Kıl keçisi, üst ve alt lif, fiziksel özellikler i

ABSTRACT Masters Thesis SOME PHYSİCAL PROPERTİES OF COARSE AND DOWN FİBRES OBTAİNED FROM HAİR GOAT KİDS Birgül Hatice KULOĞLU Ankara Universitry Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Home Economics Supervisor: Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN In this research, raised in Yozgat Yerköy some physical properties of 9 months age male and female hair goat kids s coarse and down hair such as fiber diameter, natural and actual length, resistance, elongation rate, number of crimps and depth of crimps were studied. Fiber diameter values for male kids and female kids in coarse hair were found as respectively 62,34 ± 2,55 µ and 52,88 ± 2,34 µ. Fiber diameter in down hair for males and females were found as respectively 18,20 ± 0,51 µ and 18,43 ± 0,45 µ. Length of coarse hair for males and females were found as respectively 89,22 ± 4,36 mm and 60,27 ± 3,59 mm, natural and actual length of down fiber for males were found as respectively 37,34 ± 2,47 mm and 51,03 ± 3,46 mm and for females respectively 27,04 ± 1,02 mm and 38,01 ± 1,13 mm were found. Number of crimps for males and females were determined as respectively 24,90 ± 1,76 ve 23,93 ± 2,26. The depth of crimps for males and females were found as respectively 0,91 ± 0,04 mm and 1,23 ± 0,08 mm. The resistance values of coarse hair for males and females were found as respectively 67,44 ± 4,11 g and 66,94 ± 4 g but the resistance values of down fibers couldn t determine because there was no efficient sample. When the elongation rate of coarse hair for males and females were determined as respectively 40,16 ± 1,34 % and 37,65 ± 1,26 %; the elongation rate of down hair was determined in only 3 samples of males as 30,54 ± 0,61 % because there was no efficient amount for the others. September 2010 27 pages Key Words: Hair goat, coarse and down fiber, physical properties ii

TEŞEKKÜR Bu tez araştırmam sırasında bana yardımcı olan ve desteğini esirgemeyen değerli hocam Sayın Prof. Dr. Zeynep ERDOĞAN (Ev Ekenomisi Anabilim Dalı) a ve önerileriyle beni teşvik eden diğer bölüm hocalarıma, tezimin yazımında yardımcı olan sevgili yeğenim Hülya KULOĞLU na içtenlikle teşekkür ederim. Birgül Hatice KULOĞLU Ankara, Ekim 2010 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET...i ABSTRACT. ii TEŞEKKÜR...iii SİMGELER DİZİNİ.... v ÇİZELGELER DİZİNİ...vi 1.GİRİŞ.....1 2.KAYNAK ÖZETLERİ.... 5 3. KURAMSAL TEMELLER.. 12 4.MATERYAL VE YÖNTEM. 14 4.1 Materyal... 14 4.2 Yöntem......14 4.2.1 İncelik.... 14 4.2.2 Uzunluk......14 4.2.3 Kıvrım sayısı....15 4.2.4 Kıvrım derinliği...........15 4.2.5 Mukavemet ve Yüzde uzama.....15 5. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA.. 16 5.1 Lif inceliği........16 5.2 Lif uzunluğu.... 18 5.3 Kıvrım sayısı........20 5.4 Kıvrım derinliği.......21 5.5 Mukavemet ve Yüzde uzama.....21 6. SONUÇ.......23 KAYNAKLAR.......24 ÖZGEÇMİŞ... 27. iv

SİMGELER DİZİNİ mm cm Milimetre Santimetre µ Mikron g Gram % Yüzde v

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 5.1 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin lif çapı değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler.......16 Çizelge 5.2 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin medulla içeriği değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler..17 Çizelge 5.3 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst liflerin doğal uzunluk ve alt liflerin doğal ve gerçek uzunluk değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler 18 Çizelge 5.4 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen alt liflerin % kıvrım sayılarına ilişkin tanımlayıcı istatistikler....20 Çizelge 5.5 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen alt liflerin kıvrım derinliği değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler 21 Çizelge 5.6 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin mukavemet ve % uzama değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler. 22 vi

1.GİRİŞ Dünyada son yıllarda doğal liflere olan ilgi giderek artmaktadır ve geçimi doğal liflerin üretimine ve işlenmesine bağlı olan milyonlarca insanın üzerinde gerek yapay lifler ile gerekse mevcut küresel ekonomik krizin yarattığı olumsuz etkileri azaltmak amacıyla uluslar arası alanlarda birçok farklı girişim ve çalışmalar yapılmaktadır. Bu yüzden FAO, doğal liflerin önemine dikkat çekmek amacıyla 2009 yılını uluslar arası Doğal Lif Yılı olarak ilan etmiştir. Doğal lifler yenilenebilir kaynaklardır ve mekanik güce, düşük ağırlığa düşük maliyete sahiptirler. Buda doğal lifleri otomotiv endüstrisinde etkili kılmaktadır. Kaşmir 18 mikrona kadar çıkan incelikte en ince Merinos yününden bile daha ince bir liftir. Renk ve incelik fiyatında büyük farklılıklar ortaya çıkarmaktadır. Kalın lifler ciltte kaşıntı hissine neden olur. Bunlar halılarda, heybelerde ve izolasyonda kullanılmaktadır. İnce lifler ise kıyafet yapımına uygundur ve vücuda rahatsızlık vermez (Ananoymus2010). Dünyada bitkisel ve hayvansal kaynaklı olmak üzere her yıl yaklaşık olarak 35 milyon ton doğal lif üretilmektedir. Hayvansal kaynaklı doğal lifler yapağı, ipek, tiftik, keşmir, Ankara tavşanı yünü, keçi üst kaba lifleri ve Asya ve Güney Amerika develerinden elde edilen liflerdir. Bu lifler tekstil, otomotiv, mobilya, tarım ve el sanatları gibi birçok farklı üretim alanında kullanılarak, üretildikleri ya da işlendikleri ülkelerin ekonomisine önemli katkıda bulunmaktadırlar (Ananoymus 2010). Ülkemizde 2009 yılı sonu itibariyle toplam büyükbaş hayvan sayısı bir önceki yıla göre % 1,2 azalış göstererek 10 811 165 baş olarak gerçekleşmiştir. Koyun sayısı 2009 yılı sonu itibariyle bir önceki yıla göre % 9,3 azalarak 21 749 508 baş, keçi sayısı ise % 8,3 azalarak 5 128 285 baş olmuştur (Anonim 2010). 1

Yapağı üretim miktarı ise % 8,8 lik oranda bir azalış göstererek 40 270 ton olmuştur. Kıl üretim miktarı 2009 yılında bir önceki yıla göre % 10,5 azalarak 2002 ton olmuştur. Tiftik üretimi, 2009 yılında % 10,3 lük azalış göstererek 174 ton olarak gerçekleşmiştir. (Ananim, 2010a) Türkiye de keçi varlığının bölgelere göre dağılımında, Akdeniz bölgesi %26.5, Güneydoğu %25.6 ve Ege bölgesinde %20.3 lük paya sahiptir (Kaymakçı ve Aşkın 1997). Kıl keçiler kombine verimli yetersiz bakım ve besleme ile her türlü iklim koşullarına çok iyi uyabilen dayanıklı bir ırktır. Döl verimi çok yüksek değildir bir doğumda genellikle bir oğlak elde edilir. Laktasyon süreleri 180-235 gün ve laktasyon süt verimleri 100-130 kg arasındadır. Sütteki yağ oranı % 5-5,5 arasındadır. Keçilerde canlı ağırlık 45-65 kg, teklerde 60-90 kg dır. Kıl verimi tekelerde 1-2 kg, keçilerde 0,5-1 kg arasındadır (Anonim 2010b ). Keçilerden elde edilen lifler tiftik, kaba kıl ve kaşmir olmak üzere üçe ayrılabilir. Keçilerde kaba kıllar çeşitli şekillerde adlandırılmaktadır. Örneğin Türkiye istatistiklerinde kaba keçi kıllarından adi keçi kılı diye söz edilmekte, batı kaynakçasında ise sakal kılı (beard hair) ya da koruyucu kıl (guard hair) gibi adlar verildiği görülmektedir. Kaba keçi kılları uzun kıllı keçi ırklarından üretilmektedir. Bu kıllar daha çok yerel tüketimde kullanılmak üzere göçer çadırı, çul, çuval, ip, döşeme astarı ve tela gibi ürünlerin üretiminde kullanılırlar. Eğrilmeleri oldukça zor olan liflerdir. Kaşgora ise keşmir, kıl, süt ve etçi keçi ırklarının saf Ankara keçileri ile melezlerinden elde edilmektedir. Kaşgora liflerinin çapları 19-23 mikron arasında değişmektedir (Phan ve Wortmann 2000). Kıl keçisi lifleri keratin yapılı hayvansal liflerden spesiyal lifler grubunda yer almaktadır. Kıl keçisi alt ve üst lif olmak üzere 2 tip life sahiptir. Üst lif sert, kalın ve kıvrımsızdır. Alt lif ise yumuşak, ince ve kıvrımlıdır. Bazı araştırmacılar tarafından 2

kaşmir keçisinden elde edilen kaşmir lifi özelliklerine benzerliğinden dolayı kaşmir lifi olarak da adlandırılmaktadır. Kaşmir (cashmere), tekstil endüstrisinde kullanılan yumuşaklığı ve inceliği ile ön plana çıkmış bir hayvansal liftir. Tiftik dışındaki keçi kıllarını kaba üst kıllar ve ince alt kıllar diye ikiye ayırmak olasıdır. Üst kıllar daha çok fiziki koruma ve bir bakıma duyu organı gibi görev yaparken alt kıllar büyük ölçüde ısı yalıtım aracıdır. Kıl keçilerinden elde edilen kılların fiziksel özellikleri keçinin yetiştirildiği yöreye ve aynı hayvanda farklı vücut bölgelerine göre değişmektedir. Kıl keçilerinde omuzdan buta doğru gidildikçe kılların çapı artmaktadır (Kaymakçı ve Aşkın 1997). Alpaka, angora, deve yünü ve ipek gibi diğer lüks lifler ile birlikte tiftik ve kaşmir, tekstil endüstrisinde ilave edilerek daha yüksek değer için kullanılan az bulunan hammaddelerdendir. Bu lifler (tiftik ve kaşmir), lüks ve spesiyal kıl lifleri olarak yün tekstil endüstrisi tarafından dikkate alınmaktadır. Yün endüstrisinin işleme yeteneğini artırmaktadırlar ve yün ile karışımı yaygındır. Kaşmir parlaklık ve sıcaklık vermektedir. Lüks bir lif olarak kaşmir ele ilk alındığında çok yumuşak his veren doğal bir liftir (McGregor 2000). Günümüzde, tekstil sanayi açısından en pahalı keçi lifi "Keşmir" dir. Keşmir lifi Keşmir, kıl, et ve sütçü keçi ırklarında derideki sekonder foliküller tarafından üretilmektedir. Keşmirin fiyatını belirleyen fiziksel özellikler incelik, uzunluk, renk ve kaba kıl içeriğidir. Keşmir lifi geleneksek olarak Çin, Moğolistan, Afganistan ve İran da üretilirken, 1980 li yıllardan beri Avustralya, Yeni Zelanda, İskoçya, A.B.D ve bazı Avrupa ülkelerinde de üretilmektedir. Türkiye de yaklaşık 8 milyon baş Kıl keçisinin bulunmasına karşın, bu keçilerden Keşmir üretimi yönünde yararlanılmamaktadır (Dellal 2001). Tekstil endüstrisinde alt ince lifler kullanılır. Üst kaba kıllar ise ekonomik özelliğe sahip değildir. İpek inceliğinde ve parlaklığında olan alt ince lifler oldukça yumuşak ve çok fazla bükülebilme yeteneğinde olan liflerdir. Bu lifler çok lüks bayan elbisesi yapımında 3

kullanılır. Ancak fiyatları son derece yüksektir. Bu nedenle kaşmir yünleri genellikle saf olarak kullanılmaz (Kaya ve Yazıcıoğlu 1992). Ülkemizde kıl keçisi hakkında sınırlı sayıda araştırma bulunmaktadır. Tekstil sektöründe çok kıymetli bir lif olmasına rağmen ülkemizde kıl keçisinin alt liflerinden yeterince yararlanılamamaktadır. Bu çalışmada da 1 yaşını doldurmamış kıl keçisi erkek ve dişi oğlaklarından elde edilen üst- alt liflerin lif çapı, uzunluk, kıvrım sayısı, mukavemet, yüzde uzama değerlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Kıl keçilerinden üst kaba liflerinin kullanım alanları sınırlıdır ve ekonomik değeri azdır, alt ince lifler ise tekstilde kullanım yeri bakımından kıymetlidir ve değerlendirilmesi için çalışmalar yapılması gerekmektedir. Bu nedenle bu çalışmada kıl keçilerinden elde edilen üst ve alt liflerin fiziksel özelliklerinin önemine ve bu özelliklerin incelenmesi sonucu elde edilen değerlere değinilmiştir. 4

2. KAYNAK ÖZETLERİ Yazıcıoğlu vd. (1989), Manisa Yunt Dağı köylerinden bir yaşını tamamlamış siyah, beyaz, boz ve kahve renkli onar adet dişi kıl keçi liflerinde başlıca mineral maddeler, bunların renk ve bazı önemli fiziksel özelliklerle (uzunluk, incelik, mukavemet ve yüzde uzama ) ve lifin rengine göre sodyum, kalsiyum, potasyum, magnezyum, çinko, bakır, mangan ve kobalt gibi mineral maddelerin ilişkisini incelemişlerdir. Ning vd. (1995a), Ekonomik özellikler, kalıtsallıkları ve özellikler arasındaki genetik ve fenotipik ilişkiler üzerine yaş, cinsiyet, yavru büyüklüğü ve annenin yaşının etkileri bildirilmektedir. Doğum ağırlığı hariç bütün ekonomik özelliklerde cinsiyetler arasında önemli farklılıklar (p<0.01) bulunmaktadır. Alt lif ağırlığı, temiz alt lif ağırlığı, canlı ağırlık, alt lif çapı, alt lif uzunluğu ve alt lif katman yüksekliği artan yaşa bağlı olarak artmıştır (p<0.01). Yavru büyüklüğü, doğum ağırlığı, sütten kesim ağırlığı ve canlı ağırlığı alt lif ağırlığını etkilemiştir (p<0.01). Alt lif ağırlığı, temiz alt lif ağırlığı, alt lif çapı, alt lif uzunluğu, alt lif katman yüksekliği, doğum ağırlığı, sütten kesim ağırlığı ve canlı ağırlığın kalıtsallıkları 0,357, 0,685, 0,421, 0,263, 0,321, 0,647, 0,337 ve 0,571 olarak bulunmuştur. Temiz ağırlıkla alt lif ağırlığı, alt lif çapı, alt lif katman yüksekliği ve canlı ağırlığın genetik korelasyonları sırasıyla 0,718, 0,658, 0,632 ve 0,713 olarak, fenotipik korelasyonlar, ise sırasıyla 0,823, 0,278, 0,475 ve 0,476 olarak belirlenmiştir. Canlı ağırlık ile alt lif çapının genetik ve fenotipik korelasyonları da 0,112 ve 0,139 olarak, lif katman yüksekliği, doğum ağırlığı ve sütten kesim ağırlığının genetik korelasyonu sırasıyla 0,76, 0,841 ve 0,421 olarak bulunmuştur. İlgili fenotipik korelasyonlar 0,205, 0,138 ve 0,406 idi. Alt lif çapı ve canlı ağırlığın tahmini yetiştirme değerinin (EBV) artmasıyla alt lif ağırlığının tahmini yetiştirme değeri de artmıştır. Yüksek lif ağırlığı ve düşük çapın ideal kombinasyonuna sahip olan yetişkin erkek keçilerin oranı düşüktü. Ning vd. (1995b), Ana ekonomik özellikler üzerine yaş, cinsiyet, yavru boyutunun etkilerini incelemişlerdir. Doğum ağırlığı hariç bütün ekonomik özellikler açısından cinsiyetler arasında önemli farklılıklar bulunmuştur (p<0,01). Alt lif ağırlığı, temiz alt lif ağırlığı, canlı ağırlık, alt lif çapı, alt lif uzunluğu, alt lif katman yüksekliği yaşın 5

artışına bağlı olarak artmıştır (p<0,01). Yavru boyutu alt lif ağırlığını, doğum ağırlığını ve sütten kesim ağırlığını önemli düzeyde etkilemiştir (p<0,01). Annenin yaşının da doğum ağırlığını, sütten kesim ağırlığını ve canlı ağırlığı önemli düzeyde etkilediğini belirlemişlerdir(p<0,01). Bir yetişkin erkek keçinin dişi yavrusunun kaşmir lif çapı erkek yavrularınınkinden daha ince bulunmuştur. 1 yaşlı erkek keçilerde alt lif çapını ve alt lif uzunluğunu sırasıyla 13.37 µm, 8.46 cm, dişi keçilerde ise sırasıyla 12.86 µm, 7.82 cm olarak belirlemişlerdir. Hermann ve Wortmann (1996), Kaşmirin Avrupa üretiminin gittikçe artan önemi ve kaşmir analizinin ortaya koyduğu özel sorunlardan dolayı European Fine Fibre Network un kaşmir ipliği test etme olanakları konusunda bir çalışma yürütmesinin önemli bir öncelik olduğu belirtmektedirler. Laboratuar-içi deneme, lif dökülme sürecinin farklı aşamalarında alınmış kaşmir numunelerinin elyaf çapı ve kaba yün içeriğinin belirlenmesine dayandırılmıştır. Asıl amaç, elyaf kalitesi ölçümünde benzerlik düzeyinin araştırılması olmuştur. En kesin ve güvenilir ölçüm sistemini belirlemek için girişimde bulunulmuştur. Gözlemlenmiş veri popülâsyonlarını anlamlı yapılar içerisine düzenlemek için farklı istatistiksel testlere başvurulmuştur. Tüm analizlerin sonuçları özetlenecek olursa, şu anda elyaf çapı ölçüm teknikleri arasında sınırlı benzerlik bulunmaktadır. tüm bu dört yöntem arasında (Mikro projeksiyon (mikro projection), OFDA (Optik Lif Çapı Analizi), Lazer tarama, Enine Kesit yöntemi) önemli derecede ölçüm farklılıkları gözlenmiştir. Bu farklılıklar özellikle ilk üç numune için, örneğin en heterojen laboratuar-içi değişkenlik görülmüştür. Dikkate değer ölçüm farklılıkları için asıl nedenler, kullanılan yöntemde ve numune yapısı ve ilgili işletmen gibi faktörlerle bağlantılı olan tesadüfî etkilerde var olan sistematik etkilere ayrılabilir. OFDA ve Lazer Tarama yöntemi ile karşılaştırıldığında Mikro projeksiyon yönteminden elde edilen arttırılmış ölçüm varyanslarının daha küçük numune boyutları ile alakalı olduğu gözükmektedir. Sadece bir dizi Lazer tarama yöntemi ve bir dizi enine kesit ölçümleri mevcuttu. Başka ölçüm sonuçları, bu ve diğer yöntemler arasındaki karşılaştırmadan çıkarılabilecek sonuçlardan önce gereklidir. Öte yandan genel olarak OFDA (Optik Lif Çapı Analizi) yönteminin numuneler arasında iyi bir ayrıma imkân verdiği ve özellikle yapısal olarak çok benzer olan numuneler arasında diğer üç ölçüm yöntemlerinden daha uygun olduğunu gösteren belirtiler bulunmuştur. Aynı zamanda OFDA numune 6

hazırlığı ve ölçüm prosedürü için hızlıdır. Bu nedenle de, bu yöntemin tercih edilen ölçüm tekniği olması gerektiği ileri sürülmektedir. Phan ve Wortman (2000), son yirmi yılda endüstri süreci yapısının yanı sıra tekstil kullanımında keçi liflerinin özellikle kaşmirin üretiminde meydana gelen değişiklikleri belirtmektedirler. Keçi kıllarının kökenleri ve karakteristiklerini farklı tiplerine göre sınıflandırmak amacıyla birtakım atılımlar yapılmıştır. Keçi kılı değerini etkileyen faktörler açıklanmış olup keçi kılı değerlendirmesi için teknik metotları da sunmaktadırlar. Ayrıca kaşmir kumaş parçalarının etiketlenerek taklitçilik problemleri tartışmışlardır. Eliçin vd. (2000), Antalya, Artvin, Diyarbakır, İzmir, Kars ve Konya illerinde yaptıkları araştırmada bu illerde yetiştirilmekte olan kıl keçilerinden elde edilen üst ve alt liflerin bazı fiziksel özelliklerini incelemişler ve kullanım alanlarını belirtmişlerdir. İller geneli için üst ve alt lif inceliği sırasıyla 92,1 ± 0,56 ve 16,5 ± 0,07 µm, alt lif kıvrım sayısı 9,3 ± 0,108 adet, üst lif doğal uzunluğu 11,6±1.37 cm ve alt lif doğal ve gerçek uzunluğu ise 2,4 ± 0,35 cm ve 4,4 ± 0,47 cm olarak bulmuşlardır. Araştırma yöresinde yaptıkları incelemelerde el sanatları çerçevesinde kıl keçisi üst liflerinden çadır, kıl tela, kolan, yer yaygısı(çul ve cicim), heybe, torba, çuval, hayvan yem yeme torbası; alt liflerinin ise başlık, atkı, eldiven ve çorap olarak değerlendirildiğini belirlemişlerdir. Dellal vd (2001a), tarafından Türkiye de bazı illerde yetiştirilmekte olan Kıl keçilerinden elde edilen üst liflerin bazı fiziksel özellikleri ile kullanım alanları araştırılmıştır. İller geneli için üst liflerde incelik ve tek lif doğal uzunluk ortalamaları sırasıyla; 92,1 ± 0,56 mikron ve 11,6 ± 1,37 cm olarak saptanmıştır. Araştırma bulgularına göre Kıl keçisi üst liflerinin çadır, kıl tela, kolan, yer yaygısı (çul ve cicim), heybe, torba, çuval, hayvan yem torbası ve çorap gibi ürünler şeklinde değerlendirildiği belirlenmiştir. Dellal vd. (2001b), Bu araştırmada Türkiye de bazı illerde yetiştirilmekte olan Kıl keçilerinden elde edilen alt liflerin bazı fiziksel özellikleri ve kullanım alanları araştırılmıştır. İller geneli için alt liflerde incelik, kıvrım sayısı ile tek lif doğal ve 7

gerçek uzunlukları sırasıyla 16,5 ± 0,07 mikron, 9,3 ± 0,108 adet 2,4 ± 0,35 cm ve 4,4 ± 0,47 cm olarak saptanmıştır. Zhou vd. (2002), yaşın, cinsiyetin, anne yaşının, üretim yaşının, sürünün ve doğum şeklinin; kaşmir ağırlığı, lif çapı ve lif uzunluğu, doğum vücut ağırlığı, keçilerde sütten kesim ve bir yaşlı yavrudaki etkileri İç Moğolistan da bir Albas kaşmir keçisi damızlık çiftliğinden alınan 12 yıllık verilere dayandırılmaktadır. Üretim yaşının Keşmir ağırlığı, lif çapı ve uzunluğu, bir yaşlı yavrular ile yetişkin keçilerin vücut ağırlıkları üzerine önemli etkisi bulunmuştur. Yaşın sütten kesim üzerinde önemli bir etkisi yoktur.1 yaşlı yavru erkeklerde, sütten kesilmiş bir yaşlı dişilere göre doğum ağırlığı daha fazlaydı ve daha fazla Keşmir elde edildi. Yetişkin erkeklerde dişilere göre önemli ölçüde Keşmir ağırlığı, lif çapı ve uzunluğu ve de vücut ağırlığı daha fazlaydı. Bir yaşlı yavruda, annenin yaşı; Keşmir ağırlığı, lif çapı ve uzunluğu, doğum ağırlıkları, sütten kesimi ve yaşının birinci yılı üzerinde önemli bir etkiye sahipti. Yetişkinlerde de anne yaşı lif çapı ve vücut ağırlığı üzerine önemli etkisi vardı. 2-4 yıl yaşlı anneler daha yaşlı olanlarına göre daha yüksek Keşmir veren döller üretmiştir. Bir yaşlı yavrudan doğumun şekli; doğum vücut ağırlığı, sütten kesim ve yaşının birinci yılında, lif uzunluğunda önemli etkisi vardı. Sürü içerisinde yaşın etkileri çalışılan tüm ayırt edici özellikler için önemli idi. Oysa cinsiyet ve yaşın; Keşmir ağırlığı ve doğum vücut ağırlığı, sütten kesim ve birinci yaş yılı üzerindeki etkileri de önemliydi. Bu sonuçlar yetiştirme önemi tahmininin Keşmir üretiminde yaş yapıları, anne yaşı, cinsiyet, doğum şekli, sürü ve karşılıklı etkileşim yönünden bir ayırt etme planı dahilinde daha kesin düzen takibi olabildiğini göstermektedir. McGregor. (2004), Son araştırmaların dünyanın farklı bölgelerinde üretilen Keşmirleri ayırt ederek ticari keşmirin özeliklerini Keşmir lif özelliklerine göre tarafsız bir şekilde ölçtüğünü belirtmiştir. Farklı üretim bölgelerindeki Keşmirlerden herhangi iki tanesinin ortalama lif çapının, lif kıvrımlığı ve sıkışma dayanıklılığının planı çizilerek farklı gruplara ayrılmıştır. Avustralya keşmirinin belki de daha uzun olmasının sonucu olarak daha düşük lif kıvrımlığına sahip olduğu belirtilmiştir. (P<0.05). Islah edilmiş oğlakların yetiştirilmesiyle biraz daha kaba ve uzun Keşmir elde edilmiştir ancak önemli derecede daha düşük lif kıvrımlığına sahip olduğu belirlenmiştir (P <0.05). Yeni 8

türlerden başta Avustralya olmak üzere sıkıştırılma mukavemeti düşük olan bu Keşmir; geleneksel kaynaklılardan daha sıkıştırılabilir olduğunu, kullanım açısından daha yumuşak olduğunu göstermektedir. Tipik ticari işlenmemiş Avustralya keşmirinin bileşiminde: üst lif % 44,3, Keşmir % 28,5, nem % 17, ter % 4,2, yağıltı % 30, kir % 2, bitki materyali % 0,9, diğer kirlilikler % 0,1olarak belirlenmiştir. Keşmir ticaretinde lif kıvrımlığının kullanışlılığı tartışılmıştır. Bolat (2006), yaptığı araştırmada Adana bölgesinde yetiştirilen kıl keçilerinde alt kıl (kaşmir ) üretim potansiyeli, alt kılların fiziksel karakteristikleri ve tekstil sektöründeki kullanım alanlarını belirlemek amacıyla üç farklı bölgedeki kıl keçileri ele alarak kaşmir özellikleri incelemiştir. Çalışmada kaşmir inceliği, miktarı, deri kalınlığı, alt ve üst kıl rengi, kıvrım sayısı, lif gerçek ve doğal uzunluğu incelenmiş ve bu özellikler üzerine cinsiyet, yaş, oğlak sayısı ve canlı ağırlığın etkisi tartışılmıştır. İlçeler ortalaması 14,3 µ olmakla beraber en düşük incelik ortalaması 13,8 µ ile deniz seviyesi en düşük olan Adana Merkez indeki hayvanlardan elde edilmiştir. Bunu deniz seviyesi Merkez den daha yüksek olan Karaisalı bölgesi 14,1 µ lif inceliği ile izlemiş en kalın lif ortalaması 15,0 µ ile deniz seviyesinden yüksekliği 1400 m olan Tufanbeyli ilçesinde saptanmıştır. Tseveenjav vd. (2006), Bilgisayarlı model sayesinde başvurulan hiyerarşik entegre bir kaşmir üretim sistemi için farklı saf ırk geliştirme projesinin sonuçları araştırılmıştır. Yirmi döl için yıllık esasına dayanan Kaşmir üretim sisteminde bir model geliştirmek için önceden belirlenmiş ve kararlaştırılmış prosedürlere ve tekrarlı kayıtlarla çok özellikli bir hayvan modeli kullanılarak özel hayvan yetiştirme değerlerine başvurulmuştur. Sonuç, entegre bir üretim sisteminde ekonomik seçim göstergelerini kullanmanın lif kalitesini geliştirmek için muhtemelen en yararlı olduğunu akla getirmektedir. Moğolistan da lif çapı için daha yüksek lif çapı ölçüm maliyetine ve emeğe rağmen etkili seçim göstergelerinin yapılandırılmasında tahmini yetiştirme değerleri (EBV) geliştirilebileceğini belirtmektedirler. Pehlivan (2007), yaptığı proje araştırmasında kıl keçilerinde alt ve üst liflere ait bazı özellikler üzerinde yapılan araştırma sayılarını belirlemiştir. Buna göre kıl keçilerinde 9

alt kıl veriminin tespiti yönünde 2 adet, lif çapının tespiti yönünde 7 adet, alt lif gerçek uzunluğun tespiti yönünde 4 adet ve doğal uzunluğun tespiti yönünde 3 adet, lif elastikiyetinin tespiti yönünde 2 adet ve mukavemet tespiti yönünde 3 adet, kıvrım sayısının tespiti ile ilgili 3 adet, renk dağılımı ile ilgili 4 adet ve mineral madde miktarı ile ilgili 1 adet araştırmaya ulaşılmıştır. Üst liflerde ise kıl verimi tespiti yönünde 3 adet, lif çapının belirlenmesi ile ilgili 5 adet, gerçek ve doğal uzunluğun belirlenmesi yönünde toplam 5 adet, mukavemetin belirlenmesi ile ilgili 1 adet, renk dağılımı yönünde 2 adet ve mineral madde miktarı ile ilgili 1 adet araştırmaya ulaşılmıştır. McGregor (2008), 4 eyalette 11 çiftlikten 1 ile 13 yaşlı keçileri temsilen 1147 dişi ve 97 koç kontrol altına alınmıştır. Temiz Keşmir üretimi 134 ± 62 gram standart sapma değerinde bir ortalamayla 21 den 389 grama kadar sıralanmıştır. Farklı çiftliklerden iki yaşlı dişilerin Keşmir üretimi 69 ile 225 gram arasındaydı ve ortalama 141 gram değerinde bulunmuştur. Yağlı yapağı ağırlığının ortalama standart sapması 394 ± 123 gram, temiz yıkama ürünü % 90,8 ± 4,1, temiz Keşmir ürünü % 33.4 ± 9.4, Keşmir lif çapı 16,4 ± 1,6 µm, lif kıvrımlığı 48 ± 8,7 derece/ mm ve lüle uzunluğu 8,7 ± 2,1 cm olarak belirlenmiştir. Temiz Keşmir ağırlığı, ortalama lif çapı ve Keşmir in diğer özellikleri açısından çiftlikler arasında ticari olarak önemli ölçüde büyük farklar elde edilmiştir. Bunlar yaş ve cinsiyetin etkilerinden daha büyüktür. Çiftlik ve yaş; temiz Keşmir üretiminde, ortalama lif çapında, lif kıvrımlığında, lif uzunluğunda ve temiz yıkama ürününde % 40 ile % 67 varyasyon hesabı vermiştir. Türün ait olduğu çiftlik Keşmir ürününün % 24 varyasyon değerinde etkilemiştir. Keçilerin cinsiyeti Keşmir in lüle uzunluğunda sadece küçük bir etkiye sahiptir. Lif kıvrımlığının aksine temiz Keşmir ağırlığının, ortalama lif çapının yaşa dair sonuçları çok benzerdir. Genellikle Keşmir verimi ve ortalama lif çapı yaşa bağlı olarak artmıştır. Çiftliklerin çoğu için keçinin yaşındaki artışla beraber kıvrımsal doğrultuda Keşmir lif kıvrımlığı azalış göstermiştir. Farklı çiftliklere ait Keşmirlerin lüle uzunluğunda sırayla ortalama 7 den 12 ye kadar büyük farklar bulunmaktadır. Türün ait olduğu çiftliğe bağlı olarak bir ve iki yaşlılar arasında Keşmir lüle uzunluğu sabit oranlı bir artış göstermiştir. İkiden daha büyük yaşlılarda lüle uzunluğu yaşla birlikte 1cm den daha az artmış ya da azalmıştır. Bu çalışma Avustralya Keşmir keçilerinden elde edilebilen verimlilikte büyük artışlar 10

olduğunu göstermektedir. Keşmir üretiminde çiftlik faktörüne dayalı etkinin daha iyi anlaşılması tüm üreticilere üretim sistemlerini iyileştirme imkânı vermektedir. Celi vd. (2009), çalışmalarının İtalya da yetiştirilen keçi türlerinden alınan Keşmir gibi değerli tekstil liflerinin üretim imkânlarını değerlendiren çok geniş bir araştırma programının parçası olduğunu belirtmişlerdir. Bunu elde etmek için melezleme yöntemine başvurmuşlardır. Programın ilk aşaması İskoçya Keşmir keçileri ile birlikte sekonder lif içermeyen beyaz kıllı Jonica dişilerinin melezlenmesiyle elde edilen F1 oğlakları da Keşmir üretiminin değerlendirilmesine bağlı olduğunu belirtmişlerdir. Mart 2007 den başlayarak bir yıl denemeye devam etmişlerdir ve bu çalışma Bari Üniversitesi (İtalya) Hayvan Üretim Bölümü nde yer almıştır. Ekseriyetle Güney İtalya da yetiştirilen 7 İskoçya Keşmir grubundan (SC group) ve Jonica türünün dişileriyle beraber İskoçya Keşmir keçilerinin melezlenmesinden türeyen 7 F1 (SC X Jonica group) olmak üzere 14 erkek oğlak kullanılmıştır. Dikkate alınan tüm parametreler (canlı ağırlığı, sayısı ve primer ve sekonder foliküllerin aktif yüzdesi, parça ağırlığı, üst lif ve alt lif büyüme ve uzunluğu, ürün, alt lif verimi ve çapı, kan proteini ile T3 ve T4) yaştan önemli ölçüde etkilenmiştir. Kan protein düzeyi ve primer foliküllerin aktif yüzdesi dışındaki tüm parametreler üzerinde genotip de önemli etkiye sahiptir (P<0,01). Alt lif verimini etkileyen faktörler F1 lerde boy değişimini etkileyen karışımı göstermiştir ancak yine de İskoç Keşmir grubu oğlaklarından önemli ölçüde daha az verim almışlardır (38,5 ± 4,04 vs 68,5 ± 9,16 g; p<0,01). Bu sonuçlar İskoçya keşmirinden %28 daha kısa alt lif uzunluğuna sahip olsa da daha az aktiflik düzeyi (64,7 ± 2,47 vs 90,0 ± 1,53;P<0,01)her ikisinin de düşük sekonder folikül sayısı (30,0 ±1,46 vs 39,3±1,02 ;P<0,01) yüzünden oldukça büyüktür. Bu genetik birleşimin faktöriyel istatistikî olmadığı açıktır, bu nedenle diğerleri melezleme için daha verimli türler kadar muhtemelen daha saf yerel türler kullanılarak elde edilmiş olmalıdır. 11

3. KURAMSAL TEMELLER Türkiye de keçi yetiştirmesi sürü hayvancılığı halinde yapılır. Türkiye de keçi denilince; geniş anlamda adi kıl keçisi ile tiftik keçisi anlaşılmaktadır. Adi kıl keçisi ile tiftiğin Türkiye de yayılma alanları birbirinden coğrafi sınırlarla ayrılmıştır. Ankara keçisi daha çok Orta Anadolu yaylasında toplanmıştır. Buna karşılık kıl keçisi ise Akdeniz kıyı orman bölgelerinde Güneydoğu Anadolu da, Doğu Anadolu nun birçok bölgesine yayılmıştır. Genel olarak dağlık bölgelerde yetişen keçilerin kılları ovada yetişen keçi kılarından daha kalın kaba ve sert olurlar. Keçi kılları kaba, sert olup kohezyon yetenekleri düşük olduğundan tek katlı iplik yapımında kullanılmazlar. Bunlar ancak çok katlı, kalın, kaba ip ve ipliklerin yapımına elverişlidirler. Bu nedenle yalnız kaba, kalın mamullerin yapılmasında kullanılırlar. Keçi kılları memleketimizde mutaf denilen küçük sanatkârlar tarafından işlenmekte ve mutaf mamulleri denilen kıl çullar, çuvallar, gebreler, yem torbaları, kolanlar, göçebe çadırları, geri ve kilim denilen araba örtüleri yapılır. Bunların dışında yağhaneler için pres torbaları, elbiseler için telalar yapılır (Harmancıoğlu 1974). Üst kıllar daha çok fiziki koruma ve bir bakıma duyu organı gibi görev yaparken alt kıllar büyük ölçüde ısı yalıtım aracıdırlar (Yazıcıoğlu ve Kaya 1992). Üst lifler kalın kaba dokumalar, alt ince lifler ise ince mamullerin yapımında önemli bir potansiyel olmalarına rağmen bunlardan yeterince yararlanılmamakta, bu olanaklar araştırılmamakta ve liflerin fiziksel, kimyasal ve mikroskobik araştırmaları da sınırlı kalmaktadır (Yazıcıoğlu vd. 1989). Keçilerde ince alt kıllar dünyada daha çok kaşmir (cashmere) ya da Keşmir yünü adıyla bilinmekte ve kaba kıllara göre daha az üretilmesine karşın ondan daha fazla ekonomik öneme sahip bulunmaktadır (Kaymakçı ve Aşkın 1997). Kaşmir Tibet te bulunan kaşmir keçisinden (Capra hucus laniger) elde edilmektedir. Kaşmir dağlarının vadilerinde yapılan Kaşmir atkılarıyla ünlüdür. Kaşmir keçisi Ankara keçisinden biraz daha küçüktür. Düz, yuvarlak sivri boynuzlara ve geniş sarkık 12

kulaklara sahiptir. Vücudu düz uzun kaba kıllar ile ince alt liflerle kaplıdır. Liflerinde beyaz, gri, siyah, gri ve siyah karışık doğal renkler hakimdir. Her ilkbahar haziran başlarında hayvan üst kılların bir kısmını ve alt lifleri dökülmesinden dolayı tamamen kaybeder. Lif yeterli uzunluğa erişince elle hayvandan taranmaktadır. Bu tarama işlemi sırasında ince dokumalar için uygun olmayan üst kaba liflerin çoğu alt liflerden ayrılır. Kaba lifler epidermis, korteks ve medullalı olmak üzere üç bölüm içermektedir. Medulla lifin genellikle daha geniş kısmını oluşturmaktadır. Kök ve uç kısmı medulla içermez. Nadiren de olsa medullalı life kısmen rastlanmaktadır. Kaba kılların çapları son derece düzenlidir, 30-150 µ arasında değişir, ortalama 62 µ dur. Eğer kaşmir suya tutulursa birkaç saniyede ıslanır ve birbirine yapışır. Yün gibi kaşmir de alkalilere son derece duyarlıdır ve ısıtıldığında yakıcı soda gibi aşındırıcı alkalilerde erir (Bergen 1954). Keşmir yün liflerinin ipek gibi ince ve yumuşak oluşları bunların tekstil endüstrisinde aranan ve bazı amaçların karşılanmasında kullanılan hayvansal liflerden olmasını sağlamıştır (Harmancıoğlu 1974). Türkiye de yerli keşmir üretiminin yok denecek kadar az olmasına karşın, özellikle Akdeniz Bölgesi nde bazı tüccarlar bahar ve erken yaz aylarında kırkılmış keçi lif gömleklerini ( bu gömlekler bu mevsimlerde kaba üst kıl ve keşmirleri birlikte içerirler) çok düşük fiyatlar ile toplayarak keşmirleri üst kaba kıllardan ayırdıktan sonra Türkiye içine veya dış ülkelere pazarlayabilmektedirler. Türkiye de keşmir lifinin üretimi yeterli düzeyde yapılamamaktadır. Bu durum esas olarak yüksek miktarda keşmir üreten Keşmir keçisi ırklarının bulunmamasından ve bu lifin üretimine yönelik sistemlerin kurulamamasından kaynaklanmaktadır. Türkiye de ticari olarak yapağı, tiftik, keçi üst kaba kılı ve ipek lifinin üretimi yapılmaktadır. Bununla birlikte belirli dönemlerde çok düşük düzeylerde de olsa Ankara tavşanı yünü ve keşmir üretimin de yapıldığı görülmektedir (Dellal vd. 2010). 13

4. MATERYAL VE YÖNTEM 4.1 Materyal Araştırmanın materyalini Yozgat Yerköy Hayvancılık Araştırma Enstitüsünde yetiştirilen yaklaşık 9 aylık 27 baş (14 erkek ve 13dişi) kıl keçisi çepiçlerinin elde edilen üst ve alt lifler oluşturmaktadır. Bu amaçla lif örnekleri, aynı bakım ve beslenme şartlarına tabi tutulan kıl keçisi çepiçlerinin yan bölgesinden kırkım makası ile alınmıştır. 4.2 Yöntem Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden keşmirlerin (alt lif) de içinde bulunduğu üst kaba kıllar kırkım makasıyla alınmıştır ve daha sonra kaba kıllar arasından alt lifler cımbız yardımıyla ayrılarak analiz yapılmıştır. Alt ve üst liflerde incelik, uzunluk, kıvrım sayısı, kıvrım derinliği, mukavemet, yüzde uzama özellikleri belirlenmiştir. İncelik, mukavemet ve yüzde uzama özelliklerinin belirlenmesinde Lalahan da bulunan Tarım ve Köy işleri Bakanlığı Hayvancılık Merkez Araştırma Enstitüsü nde bulunan cihazlardan yararlanılmıştır. Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde Yazıcıoğlu ve Erdoğan (2007) ve SPSS bilgisayar programından yararlanılmıştır. 4.2.1 Lif çapı (µ ) ve medullalı lif oranı (%) Lif çapı ve medullalı lif oranının belirlenmesinde OFDA 100 (Optical Fiber Diameter Analyser) cihazı kullanılmıştır. Her örnekte bulunan lif miktarına göre inceliği ölçülen lif sayısı 1374 7786 adet arasında değişmektedir. 4.2.2 Uzunluk (mm) Lif örneğini oluşturan kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinde üst ve alt liflerde rastgele 50 şer adet lif seçilerek üst liflerde doğal uzunluk, alt liflerde ise doğal ve gerçek 14

uzunluk değerleri belirlenmiştir. Lif uzunlukları siyah kadife bir zemin üzerinde milimetrik bir cetvel yardımıyla ölçülmüştür. 4.2.3 Kıvrım sayısı (adet/100mm) Kıvrım sayısı yalnızca alt liflerin doğal uzunluk ölçümü sırasında alınmış ve alt lif miktarı yeterli olan örneklerin her birinden 50 şer adet lif üzerinde belirlenmiştir. Bu araştırmada kıvrım sayısının belirlenmesinde aşağıdaki formül kullanılmıştır. % Kıvrım Sayısı = x 100 (mm) 4.2.4 Kıvrım derinliği (mm) Kıvrım derinliğinin belirlenmesinde Doehner ve Reumuth (1964) esas alınmıştır. Bu değerler alt liflerin doğal uzunluk ölçümü sırasında alınmış, dolayısıyla alt lif miktarı yeterli her örnekten 50 şer adet lifin kıvrım derinliği saptanmıştır. Kıvrım derinliğinin ölçülmesinde şu şekilde bir yol izlenmiştir: lifin uzunluğu boyunca ortasından bir eksen geçtiği kabul edilmiş, kıvrımların en alt ve en üst noktalarının eksene olan uzaklıklarının ortalaması alınmış ve bu değer tek bir lifin kıvrım derinliği olarak kabul edilmiştir. 4.2.5 Mukavemet (g) ve % uzama Üst lif mukavemet ve % uzama özelliklerinin analizinde Textechno Fafegraph Me (Standard Tensile Test) mukavemet cihazı kullanılmıştır. Her örnek için 10 adet lifin ölçümü yapılmıştır. Üst liflerde 27 örneğin tamamında mukavemet ve yüzde uzama analizi yapılırken, alt liflerin tamamında yeterli sayıda lif olmaması nedeniyle sadece 3 örnekte analiz yapılmıştır. 15

5. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA 5.1 Lif Çapı ve Medullalı Lif Oranı Lif çapı, lifin önemli özelliklerinden biri olup kalite tayininde önemli rol oynamaktadır (Dellal vd. 2001a). Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerinin incelik değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Çizelge 5.1 de sunulmuştur. Çizelge 5.1 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin lif çapı değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Cinsiyet Lif tipi N (µ) En az(µ) En çok(µ) % V Erkek Üst lif 14 62,34 2,55 43,72 74,47 91,14 Alt lif 14 18,20 0,51 15,89 22,80 3,72 Dişi Üst lif Alt lif 13 52,88 2,34 39,16 72,20 71,36 13 18,43 0,45 15,36 21,00 2,66 Çizelge 5.1 in incelenmesinden erkek çepiçlerde üst lif çapının 62,34 ± 2,55 mikron, alt lif çapının 18,20 ± 0,51 mikron, dişi çepiçlerde ise üst lif çapının 52,88 ± 2,34, alt lif çapının 18,43 ± 0,45 olduğu anlaşılmaktadır. Eliçin vd. (2000), 1 yaşlı keçilerden elde edilen üst liflerin incelik değerlerini Antalya ilinde 81,3 ± 1,10a mikron, Artvin ilinde 89,8 ± 11,6a mikron, Diyarbakır ilinde 85,6 ± 3,74 mikron, Kars ilinde 68,0 ± 0,79a mikron, Konya ilinde 68,1 ± 1,82a mikron olarak bildirmektedirler. 16

Ning vd. (1995) tarafından 1 yaşlı Liaoning Keşmir çepiçlerinden elde ettikleri değerlerde erkek çepiçlerde alt lif çapını 15,99 mikron, dişi çepiçlerde ise 14,99 mikron olarak saptamışlardır. Bu araştırmada bildirilen üst lif çap değerleri Eliçin vd. (2000) tarafından 1 yaşlı çepiçler için bildirilen incelik değerlerinden düşük ve Ning vd. (1995) tarafından bildirilen alt lif incelik değerlerinden yüksektir. Kalın ve kaba yapılı bir lif mikroskop altında incelendiğinde lifin orta kısmında siyah renkli bir kısmın olduğu görülür. Lifin ortasında bulunan kalınlığı liften life değişiklik gösteren siyah renkli tabakaya medulla ya da mıh kanalı adı verilir. Bu kısım lifin oluşumu sırasında lifin ortasında bulunan gevşek yapılı hücrelerin sonradan kuruması sonucu oluşur (Yazıcıoğlu ve Kaya 1992). Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin liflerin medullalı lif oranlarına ilişkin tanımlayıcı istatistikler Çizelge 5.2 de sunulmuştur. Çizelge 5.2 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin medullalı lif oranlarına ilişkin tanımlayıcı istatistikler Cinsiyet Lif tipi N En az En çok % V Erkek Dişi Üst lif 14 79,33 4,92 44,60 99,00 339,76 Alt lif 13 39,88 7,05 13,20 93,80 647,30 Üst lif 13 68,90 4,54 46,50 97,90 268,05 Alt lif 12 40,26 5,24 15,90 77,50 330,12 Çizelge 5.2 nin incelenmesinden kıl keçilerinin erkek çepiçlerinde üst ve alt lif medullalı lif oranları sırasıyla % 79,33 ± 4,92 ve % 39,88 ± 7,05 olarak, dişi çepiçlerde ise üst ve alt lif medullalı lif oranları sırasıyla % 68,90 ± 4,54 ve % 40,26 ± 5,24 olarak belirlenmiştir. 17

5.2 Lif Uzunluğu Bu araştırmada üst liflerde sadece doğal uzunluk, alt liflerde ise doğal ve gerçek uzunluk olmak üzere iki şekilde uzunluk ölçümü yapılmıştır. Lif uzunluğunun artması ile birlikte ipliğin bükülme yeteneği ve mukavemeti de artmaktadır (Eliçin vd. 2000). Lif çapı bakımından en ince olan Çin Keşmirlerinin 21-40 mm (süper kalite) uzunluğa sahip olmasına karşın günümüz dünya pazarında daha çok 35 mm den daha uzun Keşmirler tercih edilmektedir (Dellal 2001). Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflere ilişkin uzunluk değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Çizelge 5.3 de sunulmuştur. Çizelge 5.3 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst liflerin doğal uzunluk ve alt liflerin doğal ve gerçek uzunluk değerlerine ilişkin tanımlayıcı İstatistikler Cinsiyet Lif tipi N (mm) En az(mm) En çok(mm) % V Erkek Dişi Üst lif uzunluk Alt lif doğal uzunluk Alt lif gerçek uzunluk Üst lif uzunluk Alt lif doğal uzunluk Alt lif gerçek uzunluk 14 89,22 4,36 71,22 122,26 267,17 13 37,34 2,47 23,42 54,54 79,80 13 51,03 3,46 34,84 77,44 156,28 13 60,27 3,59 39,76 74,70 167,83 12 27,04 1,02 21,20 31,96 12,65 12 38,01 1,13 33,64 44,68 15,52 18

Çizelge 5.3 ün incelenmesinden erkek çepiçlerde üst lif uzunluğu 89,22 ± 4,36 mm, alt lif doğal ve gerçek uzunluğu sırasıyla 37,34 ± 2,47 ve 51,03 ± 3,46 mm olduğu görülmektedir. Dişilerde ise üst lif uzunluk 60,27 ± 3,59 mm, alt lif doğal ve gerçek uzunluğu sırasıyla 27,04 ± 1,02 ve 38,01 ± 1,13 mm olarak belirlenmiştir. Eliçin vd. (2000), Antalya ilinde bir yaşlı kıl keçilerinde üst liflerde doğal uzunluğu 12,3 ± 2,47a, Artvin ilinde 13,1±6,10a (cm), Diyarbakır ilinde 11,8 ± 8,27a(cm), Kars ilinde 13,2 ± 5,72a(cm), Konya ilinde ise 12,2 ± 4,45a(cm) olarak belirlemişlerdir. Alt liflere ait doğal ve gerçek uzunluğu sırasıyla Kars ilinde 2,0 ± 0,79a (cm) ve 4,0 ± 1,20a (cm), Artvin ilinde 1,7±1,56a (cm) ve 3,6 ± 2,31a (cm), Diyarbakır ilinde 2,0 ± 1,40a (cm) ve 4,6 ± 3,71a (cm), Kars ilinde 2,9 ± 1,24a (cm) ve 5,8 ± 2,13a (cm), Konya ilinde 2,9±1,72a (cm) ve 4,8±1,98a (cm) olarak belirlemişlerdir. Dellal vd. (2001), Antalya, Artvin, Diyarbakır, Kars ve Konya illerinde yaptıkları araştırmada 1 yaşlı kıl keçilerinden elde ettikleri üst liflere ait doğal uzunluğu iller genelinde 11,6±1,37 (cm) olarak alt liflere ait doğal ve gerçek uzunluğu sırasıyla 2,4±0,35 (cm) ve 4,4±0,47 (cm) olarak saptamışlardır. Bolat (2006), araştırmasında 1 yaşlı kıl keçilerinden elde edilen alt liflere ait doğal ve gerçek uzunluğu Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama Çiftliği nde 3.53 ± 1.21a (cm)ve 4.45 ± 3.53a(cm), Tufanbeyli ilçesinde 3.02 ± 0.28a (cm) ve 4.09 ± 0.39a (cm), Karaisalı bölgesinde ise 3.34 ± 0.28a (cm) ve 4.35 ± 0.46a (cm) olarak belirlemiştir. Bu araştırmada bulunan değerler Bolat (2006) tarafından 1 yaşlı kıl keçilerinden elde edilen alt lif uzunluk değerleri ile benzerlik göstermektedir. Eliçin vd. (2000) tarafından elde edilen 1 yaşlı kıl keçilerinde illere ait üst lif doğal uzunluk değerlerinden daha düşüktür. Alt lif doğal uzunluk değerlerinde ise iller ile benzerlik göstermezken gerçek uzunluk değerinde sadece Diyarbakır iline ait gerçek uzunluk değerleri ile benzerlik göstermektedir. 19

5.3 % Kıvrım Sayısı Kıvrım, tekstil endüstrisinde liflerin büküm yetenekleri üzerine etkilidir. Liflerde kıvrım sayısı fazlalaştıkça lif uzunluğu da artmaktadır. Yine çok kıvrımlı liflerden yapılan iplikler ince, sağlam ve düzgün olmaktadır. Bu özellikler, iplik eğrilmesi sırasında liflerin birbirleriyle iyice sarılabilmelerinden ileri gelmektedir (Eliçin vd. 2000) Araştırma sonucunda elde edilen kıvrım sayılarına ilişkin değerler çizelge 5.4 de sunulmuştur. Çizelge 5.4 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen alt liflerin % kıvrım sayılarına ilişkin tanımlayıcı istatistikler Cinsiyet N En az En çok % V Erkek 13 24,90 1,76 16,60 37,97 40,30 Dişi 12 23,93 2,26 12,94 36,63 61,44 Çizelge 5.4 ün incelenmesinden 9 aylık kıl keçisi erkek çepiçlerinde alt lif % kıvrım sayısı 24,90 ± 1,76, dişi çepiçlerinde ise % 23,93 ± 2,26 olarak saptanmıştır. Eliçin vd. (2000), tarafından 1 yaşlı kıl keçilerinden elde edilen alt liflerde kıvrım sayısı Antalya, Artvin, Diyarbakır, Kars, Konya illerinde sırasıyla (adet/10cm) 8,6 ± 0,39a, 10,5 ± 0,85a, 8,6 ± 0,66a, 9,3 ± 0,30a, 8,5 ± 0,34a olarak bulmuşlardır. Eliçin vd. (2000) tarafından bildirilen kıvrım sayısı değerleri bu araştırmada bildirilen değerlerden düşüktür. 20

5.4 Kıvrım Derinliği Kıvrım derinliğinin belirlenmesinde Doehner ve Reumuth (1964) esas alınmıştır. Bu değerler alt liflerin doğal uzunluk ölçümü sırasında alınmış, dolayısıyla her örnekten 50 lifin kıvrım derinliği saptanmıştır. 9 aylık erkek ve dişi çepiçlerden elde edilen alt liflerin kıvrım derinliklerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler çizelge 5.5 de sunulmuştur. Çizelge 5.5 Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen alt liflerin kıvrım değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Cinsiyet N En az En çok % V Erkek Dişi 13 0,91 0,04 0,65 1,89 3,00 12 1,23 0,08 0,96 1,21 7,00 Çizelge 5.5 in incelenmesinden alt lif kıvrım derinliği erkek çepiçlerde 0,91 ± 0,04 mm olarak, dişi çepiçlerde 1,23 ± 0,08 mm olarak belirlenmiştir. 5.5 Mukavemet ve Yüzde (%) Uzama Dokumada kullanılan liflerde incelik ve uzunluktan başka aranan diğer bir özellikte mukavemettir. Yün liflerinden yapılan iplik ve kumaşlar meydana gelinceye kadar ve kullanımları sırasında çeşitli mekaniksel darbe ve etkilere maruz kalırlar. Bu bakımdan endüstride mukavemeti yüksek hammaddeler tercih edilir. Lifler normal bir halde iken herhangi bir kuvvet çekimi etkisinde kalırlarsa kopmadan önce az veya çok uzamak sureti ile bu kuvvete karşı koymaya çalışırlar. Lifler herhangi bir kuvvet veya ağırlık etkisinde önce bir miktar uzar ve kopacakları anda azami uzunluğa erişirler. Bu azami uzunluğun, lifin kuvvet uygulanmadan normal haldeki uzunluğuna göre % olarak belirtilmesi de lifin uzama kabiliyetini verir. Liflerin uzama kabiliyeti ne kadar iyi olursa lif o derece kıymetli sayılır (Altınbaş vd. 1975). 21

Bu araştırmada 9 aylık kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinde üst liflerde 27 örneğin tamamında mukavemet ve yüzde uzama analizi yapılırken, alt lif örneklerinin tamamında yeterli sayıda lif olmaması nedeniyle sadece 3 erkek çepiçe ait örnekte analiz yapılmıştır. Kıl keçisi erkek ve dişi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin mukavemet ve yüzde uzama değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Çizelge 5.6 da sunulmuştur. Çizelge 5.6 Kıl keçisi çepiçlerinden elde edilen üst ve alt liflerin mukavemet ve yüzde uzama değerlerine ilişkin tanımlayıcı istatistikler Cinsiyet Lif tipi N En az En çok % V Erkek Dişi Üst lif mukavemet (g) Üst lif % uzama Alt lif % uzama Üst lif mukavemet (g) Üst lif % uzama 13 67,44 4,11 41,15 88,10 220,12 14 40,16 1,34 29,62 47,35 25,51 3 30,54 0,61 29,39 31,51 1,14 13 66,94 4,00 52,13 104,05 208,34 13 37,65 1,26 32,03 47,88 20,79 Çizelge 5.6 nın incelenmesinden kıl keçisi erkek çepiçlerinde üst lif mukavemet 67,44 ± 4,11 g, üst lif uzama % 40,16 ± 1,34 ve alt lif uzama % 30,54 ± 0,61 olarak, dişi çepiçlerde ise üst lif mukavemet 66,94 ± 4 g ve üst lif uzama % 37,65 ± 1,26 olarak belirlenmiştir. 22

6. SONUÇ Kıl keçisi geçmişten günümüze özellikle et ve süt verimi ile kaba üst kıllarından faydalanmak için yetiştirilmiştir. Bu kaba kıllar da konar göçerler tarafından özellikle çadır, heybe, kolan yapımında kullanılmıştır ve sınırlı da olsa bu yönde kullanımı devam etmektedir. Nedeni de kışın soğuğun yazın da sıcağın geçmesine olanak vermemesidir. Ancak bu kaba kılların yanında ince alt lif denilen ekonomik değeri oldukça yüksek önemli lifler yeterince değerlendirilememiştir. Bu konuda yapılmış araştırma sayısı da sınırlıdır. Orta Asya ülkeleri, Çin, Avustralya, Yeni Zelanda gibi birçok ülkede keçilerin keşmir denilen alt liflerinden faydalanmak için ıslah çalışmaları yürütülmektedir. Ülkemizde ise kıl keçisi liflerinden özellikle alt lifin önemi ve özellikleri yeterince bilinmemektedir. Öneminin benimsenmesinde yetiştiriciye gerekli bilginin götürülmesine ve bu konuda yapılacak daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır. 23

KAYNAKLAR Altınbaş, E., T., Gürtanın, N. ve Kaya, F. 1975. Lif Teknolojisi Ders Notları. LifTeknolojisi ve Köy El Sanatları Kürsüsü. Basılmamış. Anonim 2010. Web Sitesi: www.bigatarim.gov.tr, Erişim Tarihi: 08.08.2010 Anonim 2010. Web sitesi. http://www.tuik.gov.tr. Hayvancılık istatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 10.08.2010. Anonim 2010. Web Sitesi. http//www.fao.org. erişim Tarihi: 15.08.2010 Bolat, Ü. 2006. Adana bölgesinde yetiştirilen kıl keçilerinde alt kıl (kaşmir) üretim potansiyeli, alt kılların fiziksel Karakteristikleri ve tekstil sektöründeki kullanım Alanları. Çukurova üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim dalı. Yüksek Lisans Tezi. 41s. Celi, R., Toteda, F., Facciolongo, A.M., Zarrilli, A. and Marsico, G. 2009. Cashmere production from Scottish Cashmere kids and crossbreed Scottish cashmere x Jonica kids. Dipartimento di Produzione Animale. Università di Bari, Italy, 647 662. Dellal, G. 2001. Keşmir lifi ve Türkiye de keşmir üretim potansiyeli. Ekin dergisi. 5(15). Dellal, G., Eliçin, A., Erdoğan, Z., Söylemezoğlu, F.ve Arık, İ.Z. 2001a. Kıl keçilerindenelde edilen alt liflerin bazı fiziksel özellikleri ve kullanım alanları. Tübitak TürkVeterinerlik ve Hayvancılık Dergisi, 25(4), 589-596. Dellal, G., Eliçin, A., Erdoğan, Z., Söylemezoğlu, F., Arık, İ.Z. 2001b. Kıl keçilerinden elde edilen üst liflerin bazı fiziksel özellikleri ve kullanım alanları. Tübitak Türk Veterinerlik ve Hayvancılık Dergisi, 25(4), 589-596. Dellal, G., Eliçin, A., Tuncel, E., Erdoğan, Z., Taşkın, T., Cengiz, F., Ertuğrul, M., Söylemezoğlu, F., Dağ, B., Özder, M., Pehlivan, E., Tuncer, S.S., Kor, A.,Aytaç, M. ve Koyuncu, M. 2010. Türkiye de Hayvansal Lif Üretiminin Durumu ve Geleceği. Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi. Bildiriler Kitabı-2. 735-757. Doehner, H. andreumuth, H. 1964. Wolkunde. 2. Auflage Paul Parey. Berlin and Hamburg Eliçin, A., Dellal, G., Söylemezoğlu, F., Erdoğan, Z.ve Arık, İ.Z. 2000. Kıl keçilerinden elde edilen üst-alt kılların bazı fiziksel özellikleri ile kullanım şekilleri. Ankara Üniversitesi Basımevi, 58 s., Ankara 24

Harmancıoğlu, M. 1974. Lif Teknolojisi. (Yün ve Deri Ürünü Diğer Lifler. EÜZF Yayınları No: 224. Ege Üniversitesi Matbaası. İzmir. Hermann, S.and Wortmann, F.J. 1996. Keşmir elyaf çapı testinde EEFN deneylerin sonuçları. European Fine Fibre Network Occassional Publication No: 4, 117 133. Kaya, F.ve Yazıcıoğlu, Y. 1992. Lif teknolojisi. Ankara. Kaymakçı, M.ve Aşkın, Y. 1997. Keçi yetiştiriciliği. Bornova- İzmir. Bergen, W.V. 1954. Speciality Hair Fibers, In: Mathews Textile Fibres. Mauersberger, H. R. (ed.). John Wiley and Sons, pp. 676-719. U.S.A. McGregor, B.A. 2000. Recent advances in marketing and product development of Mohair and Cashmere.7. İnternatiional Conferance on Goats Victorian İnstitute of Animal Science, Department of Natural Resources and Enviroment. 631 637. McGregor, B.A. 2004. Qulity attributes of commercial cashmere. South African Journal of Animal Science, 34(1), 137 140. McGregor, B.A.and Butler, K.L. 2008. Cashmere production and fleece attributes associated with farm of origin, age and sex of goat in Australia Ning, M., Young, L., Yagin, S., Weimin, L. and Yujiel, L. 1995a. Estimates of genetic parameters main traits in Liaoning Cashmere goats. Fine Fibre News, No:5, 16-18. Ning, M., Young, L., Yagin, S., Weimin, L., Yujiel, L. 1995b. Estimates of non-genetic parameters main traits in Liaoning Cashmere goats. Fine Fibre News, No:5, 19-22. Pehlivan, E. 2007. Türkiye de Hayvansal Lifler üzerine Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi. Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesi. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Zootekni Anabilim Dalı, 236 s., Ankara. Phan, Kim-HQ and Wortman, F. J. 2000. Quality assessment of goat hair for textile use7.nternational Conferance on goats, France. German Wool Research İnstitute.638 640. Tseveenjav, B., Garrick, D. J.and Zagdsuren, Y. 2006. Simulation model for cashmere goat production system to improve fiber quality in Mongolia. Department of Animal Sciences Colorado State University. Proceedings of the 8th World Congress on Genetics Applied to Livestock Production, Belo Horizonte, Minas Gerais, Brazil, 13 18 August, 2006 25