12.
Prof. Dr. İsmail Doğan SOSYOLOJİ ISBN: 978-975-6802-80-9 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 8. Baskı: Eylül 2008 9. Baskı:Ekim 2010 12. Baskı: Ekim 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Yılmaz Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara-0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
Prof. Dr. İsmail DOĞAN Eğitim Sosyologu Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimini Ankara Üniversitesi nde yaptı. Ankara Etlik Lisesi nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü nde hazırladığı, Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları üzerinde, Cumhuriyet dönemindeki ilk doktora tezi dir. İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı nda Üniversite Doçenti iken Nisan 2002 de aynı alanda Ankara Üniversitesi nde Profesörlüğe yükseltilmiştir. 1992 2001 yılları arasında Polis Akademisi nde sosyoloji dersleri, Gazi Üniversitesi ve Hacettepe Üniversitesi nde değişik dönem ve programlarda; 2002 2003 öğretim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir. Son dönemde Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü nde Türkiye nin Sosyal Sorunları konulu yüksek lisans dersi, Ufuk Üniversitesi nde lisans düzeyinde Sosyoloji ve Türk Eğitim Tarihi dersleri vermektedir. Halen Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimin Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı nda öğretim üyesidir. İsmail Doğan, aynı zamanda ESTT Anabilim Dalı'nın da Başkanı dır. Eğitim Sosyolojisi nin temel sorunları arasında bulunan eğitim, aile, toplumsal kültür, yabancılaşma, toplumsal tarih, iletişim, gençlik ve çocuk kültürü, Türk düşünce hayatının paradigma sorunları, demokrasi ve insan hakları, estetik ve etik sorunlar üzerinde araştırma ve incelemeleri; ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılara sunduğu bildiri ve makaleleri; radyo ve televizyon konuşmaları, konferans ve benzeri faaliyetleri bulunmaktadır. Genel Sosyoloji, Sosyolojinin Temel Kavramları ve Sorunları, Eğitim Sosyolojisi, Felsefe, Eğitim Felsefesi, Eğitim Tarihi, Türk Eğitim Tarihi, Aile Sosyolojisi, Türk Aile Sosyolojisi, Çocuk Kültürü, Bilgi Sosyolojisi, Türk Sosyologları, Türk Sosyolojisinde İdeolojik Sorunlar, Toplumsal Alt Kültür Olgusu, üniversitede vermekte olduğu lisans ve lisansüstü derslerin bir kısmıdır. Mart 2012 tarihi itibariyle 200 ün üzerinde te lif makale ve incelemesi ile 12 si Fransızca, 9 u da Osmanlıca dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 25 adet kitabı bulunmaktadır. Prof. Dr. İsmail Doğan ın son dönemde yayımlanan kitapları şunlardır: 1. Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2009, 244 + x s. 2. Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Temmuz 2010, + x s. 3. Türk Eğitim Tarihi nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, Ankara, Nobel Yayınevi, Ekim 2010, 445+XV s. 4. Öncüller, Şiir, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s. 5. Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara Haziran 2011, 620 s. Yazarla iletişim: Elektronik posta: idogan@education.ankara.edu.tr idogan0616@hotmail.com Kişisel Web: http://80.251.40.59/education.ankara.edu.tr/idogan/
İşte bir yanda sosyolojinin bu dinamik özelliği, öte yanda ise bu alanda uğraşanların (öğretici, araştırmacı, amatörler vs.) toplumsal sorunlar karşısındaki duyarlılıkları, bir derse indirgenen çalışmalarda, uğraşanlar açısından her bir kişiye özgü tarzın (ifade biçimleri) oluşumuna yol açmaktadır. Burada özellikle kastedilen dersin hocasına ilişkin ifade biçimidir. Elinizdeki bu çalışma da sosyolojinin geleneksel ve güncel sorunlarını kendi ifade biçimine dönüştürme çabasının bir ürünüdür. Üniversite ve Polis Akademisi nde Lisans ve Lisans-üstü programlarda vermekte olduğumuz derslerin ortak deneyimi böyle bir çalışmanın nedenleri arasındadır. Daha önce Ders Notları şeklinde kullanılan malzeme, bu baskısında eksik ve gözden kaçan noktaların telāfisi ile birlikte yeni bazı ilāveler yapılmak suretiyle sunulmaktadır. Türkiye de gelişen sosyo-kültürel iklim, Üniversite öğrencisi dışında ortalama entelektüel ilgilere sahip olan kişilerin de belirli disiplinler ile bunların genel-geçer sorun ve kavramları konusunda bilgi edinmesini gerekli kılmaktadır. Bu yalnızca entelektüel in geleneksel konumunun bir zorlaması değil; eğitimli bir kişinin, evren, toplum ve kendisi hakkındaki bilgilenme gereğinin bir sonucudur. Çünkü çağdaş insan modern toplumun işleyiş ve oluşum gerçekliğine sırt çeviremez. Bu anlamda onun başta yaşadığı topluma tanıklığı esas olmak üzere, geçmişin bazı önemli bilimsel, yazınsal (edebî) ve sanatsal ürünlerini ve insanlığın büyük dinī, felsefī ve sosyolojik kavramları ile bilgili bir tanışıklığı olması (Rosovski, s.106) gerekli ve kaçınılmazdır. Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar- adını taşıyan bu çalışmada -ders kitabı olmasının yanı sıra- insanın değişen toplumda sözü edilen özellikleri büyük ölçüde dikkate alınmaya çalışılmıştır. Geçmişin çeviri ağırlıklı tarzından mümkün oldukça bu nedenle uzaklaşılmıştır. Bu çerçevede her bir üniteye karakteristik bilgileri içeren kesit metin lerle girilmiş; ayrıca konular tartışma ve okuma parçaları ile de desteklenmiştir. Son ünitede ise Sosyolojik Metin Çözümlemeleri başlığı altında örnek bir kuram ve sorun çözümlemesine yer verilmiştir. Gelecekte eserin, öne çıkarılan bu tarz üzerinde geliştirilmesi; yeni sosyolojik sorun ve kavramların böyle bir çalışmaya yansıtılması öncelikli hedeflerimiz arasındadır. Eserin bilgisayarda ilk dizgisini M. Akif Sözer gerçekleştirmiştir. Kendisine bu konudaki ilgi ve özverisi için; yayınını gerçekleştiren yayınevi mensuplarına da katkılarından dolayı teşekkür ederim. Ankara, Temmuz 1995. Doç. Dr. İsmail DOĞAN
ON BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ Bir süredir toplumsal dönüşümlerin küresel etkiler altında yaşadığı süreç bazı çevrelerde sosyolojinin önemini azaltan bir gelişme olarak değerlendirilmekteydi. Ancak görüldü ki hiçbir dönüşüm insanı bağlamlarından koparacak kadar köktenci sonuçlara yol açmadı. Bireyi küresel bir dünya gerçeğine zorlayan koşullar esaslı bir toplumsal ve hatta yerel zemin olmaksızın bu yeni dünyanın beklentilerini karşılamaktan uzak olacaktır. Bu durum toplumsal çevrenin klasik toplumsallaşma işlevine yeni boyutlar getirmektedir. Çünkü küresel değerler yerel ve ulusal değerlerin toplumsal formlardan süzülen ve ayıklanan hâsılasına büyük bir gereksinim duymaktadır. Küresel değerleri besleyen ve güçlendiren asıl unsur yerel ve bölgesel coğrafyaların bu hâsıladan sağlanan özgün değerler ve kültürlerdir. Bu gerçekler son dönem sanayi toplumu bilimsel değerlerine karşıt olarak sosyolojinin önemini azaltma yerine bilakis artıran bir gelişme olarak izlenmelidir. XI. baskıya ulaşan bu kitap sosyolojinin giderek artan önemine paralel bir duyarlılık içinde yeniden düzenlenerek sunulmaktadır. Bu çerçevede yazım ve basım hatalarıyla birlikte yeni bazı üniteler de eklenmiştir. Hukuk, siyaset, din, iktisat (ekonomi) kitabımızın özellikle toplumsal kurumlar bahsinde eksikliği duyulan konulardı. Bu yeni baskıda belirtilen eksiklik giderilmiştir. Sorunlar boyutunda yer alan bazı ünite ve bölümler de kitap hacmi göz önünde bulundurularak elenmiştir. Kitabımızın yeni içerik ve düzenlemesi aşamasında katkıları nedeniyle doktorantlarım Ar. Gör. Mahmut Çitil ve Uzman Özgür Atakan a, illüstrasyon ve çizgileriyle sanatçı/öğretmen arkadaşım Barış Can a teşekkür ederim. Bir teşekkür de yayınevinin kitabımızla ilgili değerli çalışanlarına. Onların titiz ve özenli çalışmalarıyla kitabımız bu yeni baskısıyla okurların ellerine ulaştırıldı. Yararlı olması dileğiyle Ankara, Nisan 2012 Prof. Dr. İsmail DOĞAN
İÇİNDEKİLER Birinci Baskıya Ön Söz... iv İkinci Baskıya Ön Söz... vi Üçüncü Baskıya Ön Söz... vii Beşinci Baskıya Ön Söz... viii Altıncı Baskıya Ön Söz... ix Yedinci Baskıya Ön Söz... x Sekizinci Baskıya Ön Söz... xi On Birinci Baskıya Ön Söz... xii İçindekiler... xiv BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM 1. Bölüm (ss: 1-18) BİLGİ... 1 Gelişigüzel Bilgi... 2 Bilimsel Bilgi... 3 Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri... 4 Bilim Adamı, Malumat Sahibi, Kültürlü Kişi... 4 Felsefi Bilgi... 5 Felsefenin Temel Sorunları... 5 Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojik Düşünce... 6 Sosyolojik Düşünceyi Dikkate Almanın Gereği ve Önemi... 7 Sosyolojik Düşüncenin Yararı: Yalnız Değilsiniz... 8 BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM... 10 TOPLUMSAL BİR BİLİM OLARAK SOSYOLOJİ 2. Bölüm (ss: 19-68) SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ... 17 Sosyoloji Sosyal Bir Bilim Dalıdır... 17 Toplumsal Bilimlerin Gecikme Nedenleri... 18 Sosyoloji, Toplumsal Bilimlerin Kuşatıcı Bir Modeli Olabilir mi?... 18 Sosyolojinin Sanayi Devrimi Öncesindeki Serüveni... 19 TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE 18.YÜZYIL ÖNCESİNDEKİ GELİŞMELER... 19 Antikite de Toplum Düşüncesi... 19 Sokrat tan Önceki Filozofların Düşünceleri... 19 Sokrat ve Sonraki Dönem... 20
İçindekiler xv Orta Çağda Toplum İncelemeleri... 22 Orta Çağın Kayda Değer Toplum Teorisi ve Bir İsim: İBN-İ HALDUN... 23 İbn-i Haldun un Toplum Çözümlemesi ve Yöntem Arayışı... 24 Doğal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi... 24 Toplumsal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi... 25 Asabiyyet Teorisi... 25 TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE MODERN GELİŞMELER: YENİ ÇAĞ VE SONRASI... 30 Sanayileşme ve Sosyoloji... 31 SOSYOLOJİ: TANIMI, ALAN VE SINIRLARI... 32 Tanım... 32 Sosyolojide İlk Sistematik Katkılar... 33 Saint Simon (1760-1825)... 34 Auguste Comte (1798-1857)... 35 Adolphe Quetelet (1796-1874)... 37 Emile Durkheim (1858-1917)... 38 Sosyolojik Düşünce ve Türkiye... 42 Günümüzde Sosyoloji... 50 SOSYOLOJİDE METOT (YÖNTEM)... 51 Araştırma ve Geliştirme... 56 Temel Araştırma... 56 Uygulamalı Araştırma... 57 Deneysel Geliştirme... 57 Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Modeller... 58 SOSYOLOJİ KÜLTÜRÜNÜN YARARLARI... 59 İNSAN VE TOPLUM 3. Bölüm (ss: 63-120) TOPLUMSAL OLAYLAR... 63 Toplumsal Olay Nedir?... 64 A.Comte un Entelektüel (Düşünsel) Gelişim Ölçütü... 71 Ekonomik Sistem Ölçütü... 71 Karşıt İlişkiler Ölçütü... 72 TOPLUMLARIN GEÇİRDİĞİ KARAKTERİSTİK DÖNÜŞÜM EVRELERİ... 73 Geleneksel Kapalı Toplum... 74 Sanayi Toplumu/Modern Toplum... 75 Post Modern Toplum/Küresel Toplum... 76 TOPLUMSALLAŞMA, BİREYSELLEŞME, KÜRESELLEŞME... 77 Toplumsallaşma (Sosyalleşme)...77 Geleneksel Bir Toplumsallaşma Kurumu: Ahilik... 79 Toplumsallaşma Sürecinin Üç Temel Görüntüsü... 80 Bireyselleşme... 82 Küreselleşme (Globalleşme)... 83
xvi Sosyoloji Küreselleşen Dünyada Neler İhtiyacımız Olacak... 86 TOPLUMSAL İLİŞKİLER... 89 Toplumsal Grup... 93 Küçük Grupları İncelemenin Yararları... 97 Değişen Toplumda Grup ve Birey... 98 Grup Dışı Topluluklar... 100 Toplumsal Yığınlar... 100 Toplumsal Kategoriler... 101 TOPLUMSAL YAPI 4. Bölüm (ss: 121-173) Toplumsal Yapı Neden Önemlidir?... 113 STATÜ... 114 Statüler Nasıl Kazanılmaktadır?... 116 Statü Grupları... 120 Max Weber e Göre Statü ve Statü Toplulukları... 121 Statü Toplulukları... 121 Statü Tabakalaşmasının Güvenceleri... 122 Statü Tabakalaşmasının Ekonomik Koşulları ve Sonuçları... 123 TOPLUMSAL ROL... 125 Rol Beklentileri... 126 Rol Çatışmaları... 127 Statükocu ve Gelişmeci Rol... 128 TOPLUMSAL TABAKALAŞMA (KATLAŞMA)... 128 Kölelik... 129 Kast... 132 Tarihi Yaklaşım... 134 Dini ve Felsefi Yaklaşım... 134 Feodalite (Feodal Zümreler)... 138 Toplumsal Sınıflar... 139 TOPLUMSAL SINIF KURAMLARI... 142 Kapitalist Sınıf Yaklaşımı ve Bazı İsimler... 142 Vilfredo Pareto ve Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı... 142 Davis ve Moore'a Yapılan Eleştiriler... 146 Talcott Parsons ve Toplumsal Tabakalaşma... 146 Max Weber e Göre Sınıf... 148 Marksist Sınıf Yaklaşımı... 150 Türk Toplumları ve Toplumsal Tabakalaşma... 151 İslâmiyet Öncesi Türk Toplumları (Genel)... 152 İslâmiyet Sonrası (Osmanlı Özeli)... 152 Türkiye Cumhuriyeti ve Toplumsal Sınıflar... 156
İçindekiler xvii TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE 5. Bölüm (ss: 175-226) AİLENİN TANIMI... 159 Alan ve Sınırlılıkları... 159 Le Play ve İlk Aile Monografisi... 162 Toplumsal Özellikleriyle Sosyolojik Çerçevede Adı Geçen Aile Çeşitleri... 163 Geleneksel Geniş Aile... 164 Geniş Ailenin İşlevleri... 164 Çekirdek Aile... 165 Türk Toplumunda Aile... 166 İslâmiyet Öncesi Türk Ailesi... 171 İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi... 173 Osmanlı da Kadın ve Aile... 175 Osmanlı Ailesini Belirleyen Ana Etkenler... 177 Osmanlı Kent Kadını... 179 Osmanlı Kent Erkeği... 180 Cumhuriyet Döneminde Aile... 183 Batı da Aile (Genel)... 185 AİLENİN BİYOLOJİK BOYUTUNA SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM... 188 Evlilik ve Evlenme Biçimleri... 188 Çevre Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri... 188 Eş Sayısı Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri... 188 Tercihli Evlilik Çeşitleri... 190 Türkiye nin Evlenme ve Boşanmadaki Genel Görünümü ve İstatistikler... 195 Bir Hukukçu Gözüyle Türkiye de Boşanma Nedenleri... 197 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK EĞİTİM 6. Bölüm (ss:227-311) KAVRAM ANALİZİ... 200 Eğitim Nedir?... 200 Eğitimin Amaç ve İşlev Üzerine Bir Tartışma... 202 Bilimin Konusu Olarak Eğitim ya da Eğitimin Toplumsallığı Sorunu... 204 TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ... 206 Örgün Eğitim... 206 Okul Öncesi Eğitim... 206 İlköğretim... 208 Ortaöğretim... 210 Yükseköğretim... 211
xviii Sosyoloji DEVLET ÜNİVERSİTELERİ... 213 YÖK (Yükseköğretim Kurulu)... 216 YÖK ü Ortaya Çıkaran Nedenler ve YÖK ün İşlevleri... 217 Yaygın Eğitim... 218 TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SAYISAL GELİŞMELER... 219 Eğitime Ayrılan Bütçe... 220 Okullaşma Oranları... 222 TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SORUNLAR... 227 Dersler ve Ders Kitapları... 232 Üniversite Sınav Sistemi... 233 Öğretmen Yetiştiren Programlar... 234 Öğretmenler ve Öğretmen Yetiştirme... 235 EĞİTİMDE FIRSAT EŞİTLİĞİ OLGUSU... 235 Eşitlik ve Eşitsizlik: Kavram Analizi... 235 Hukuk ve Eşitlik... 238 Eğitim ve Eşitlik... 239 Türkiye de Eğitimde Fırsat Eşitliği... 242 Coğrafi Etkenler... 242 Sosyal Etkenler... 242 Politik Etkenler... 244 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK DİN 7. Bölüm (ss: 313-326) Din nedir?... 253 Sosyoloji Açısından Din... 254 Din Sosyolojisi... 255 LAİKLİK... 256 Laik Düzende Din... 257 Türkiye de Laiklik... 258 Cumhuriyet ve Laiklik... 259 DÜNYADAKİ MÜSLÜMAN NÜFUS... 261 TÜRKİYE DE DİN ve DİNDARLIK... 262 Türkiye de Dindarlık... 263 Toplumsal Değişme ve Din Görevlileri... 267
İçindekiler xix TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK İKTİSAT/EKONOMİ 8. Bölüm (ss: 327-338) TANIM... 270 İktisat/Ekonomi nedir?... 270 İKTİSADİ/EKONOMİK KAVRAMLAR... 271 SOSYOLOJİ KURAMINDA EKONOMİ... 275 İşlevselci yaklaşım... 275 Çatışmacı yaklaşım... 275 Sembolik yaklaşım... 275 Durkheim ve toplumsal iş bölümü... 277 Marks ve ekonomi... 277 Max Weber ve ekonomi... 278 SOSYOLOJİ ve EKONOMİ BİLİMİ İLİŞKİSİ: İKTİSAT SOSYOLOJİSİ... 278 EKONOMİK KRİZ NEDİR?... 279 KRİZ SÖZCÜĞÜNÜN TÜRKÇE YE GİRİŞ ÖYKÜSÜ... 281 İKTİSAT SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN TOPLUM TİPLERİ... 281 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK HUKUK 9. Bölüm (ss: 339-362) TANIM... 285 Hukuk Nedir?... 286 Çeşitli Tanım Denemeleri... 286 Hukuk ve Ahlak farkı... 286 Hukuk Kuralları... 288 HUKUK SİSTEMLERİ... 289 Türk Hukuk Sistemi... 291 Türk Hukuk Kurumları... 292 Yargı... 292 Türk Hukuk Sisteminin Sorunları... 293 HUKUK ve SOSYOLOJİ... 293 Hukuk Sosyolojisi... 294 TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK SİYASET 10. Bölüm (ss: 363-381) TANIM... 297 Siyaset Nedir?... 298 Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi... 298 Siyasetin Toplumsal Bağlamları... 300 İktidar... 300 Otorite ve Meşruiyet... 301 Devlet... 302
xx Sosyoloji Hâkimiyetin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri... 304 Monarşik Devlet... 304 Teokratik Devlet... 305 Oligarşik Devlet... 305 Demokratik Devlet... 305 Geleneksel Toplumlarda Siyaset... 306 Modern Toplumlarda Siyaset... 307 Kamusal Alan, Özel Alan... 308 TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI 11. Bölüm (ss: 441-457) TANIM... 311 BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI... 313 Toplumsal Normlar... 313 Toplumsal Norm Çeşitleri... 313 Norm Çatışmaları... 315 DEĞERLER... 316 Değerlerin Özellikleri... 316 Değerler, Değer Yargılarının Etkisi Altındadır... 316 Değerler ve Davranışlar... 317 Değerlerin Göreceliği... 317 Değerlerin Duygusal Yükü... 317 Değerlerin Hiyerarşik Yapısı... 317 Toplumsal, Ulusal ve Küresel Değerler... 320 Toplumsal ve Küresel Değerler İlişkisi... 320 Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar... 324 TOPLUMSAL HAREKETLİLİK 12. Bölüm (ss: 441-457) TANIM... 325 Toplumsal Hareketliliğin Yönü... 326 Yatay Hareketlilik... 326 Dikey Hareketlilik... 327 Toplumsal Hareketlilik Etmenleri... 328 Belli Başlı Toplumsal Hareketlilik Etmenleri... 329 Demografik Etmen... 329 Ekonomik Etmenler... 330 Ailenin Toplumsal Yapısı... 330 Teknoloji ve Teknolojik Değişme... 330 Siyasal Etmenler... 330 Eğitim Etmeni... 331 Başarı ve Toplumsal Hareketlilik... 331 TOPLUMSAL KÖKEN VE EĞİTİMSEL BAŞARI... 333
İçindekiler xxi TOPLUMSAL DEĞİŞME 13. Bölüm (ss: 441-457) TANIM... 338 Gelişme (Développement)... 338 Evrim (évolution)... 339 Değişme (Changement), Toplumsal Değişme (Le Changement Social)... 340 Toplumsal Değişmenin Koşulları... 341 Değişme Etmenleri... 342 Demografik Etmen... 343 Türkiye de Nüfus Olgusu... 347 Teknoloji Etmeni... 349 Ekonomik Etmen... 350 Kültürel Değerler... 352 Bilgi (information) Etmeni... 354 Eğitim Etmeni... 354 İdeolojik Etmen... 354 TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI... 356 Doğrusal Kuramlar... 356 Doğrusal Kuramların Eleştirisi (Genel)... 356 Devresel Kuramlar... 356 Pareto Kuramının Eleştirisi... 357 Eklektik (seçmeci) Kuramlar... 357 Kültürel Gecikme (Boşluk) Kuramı... 358 SİVİL TOPLUM 14. Bölüm (ss: 441-457) TANIM... 365 Sivil Toplumun Batılı Serüveni: Düşünsel ve Toplumsal Temelleri... 367 Devlet ve Sivil Toplum... 369 Türk Kültürü ve Sivil Toplum... 370 Gerçek Sivil Toplum... 375 SİVİL TOPLUM VE YENİ PERSPEKTİFLER... 377 Sivil Toplum Kavramı Yeni Bir Buluş... 377 Sivil Toplumun Çekirdeği Gönüllü Kuruluşlardır... 378 Güçlü Bir Sivil Toplum Demokrasiyi Sağlamlaştırır... 379 Demokratik Koşullar Sivil Toplumu Güçlendirir... 379 Sivil Toplum Başarılı Bir Ekonomi İçin Belirleyici Bir Faktördür... 380 Gerçek Bir Sivil Toplum Devletten Para Almaz... 380 Sivil Toplum Küreselleşti... 381
xxii Sosyoloji KÜLTÜR VE MEDENİYET 15. Bölüm (ss: 441-457) KÜLTÜR... 385 TANIM... 385 Kavramın Bazı Tanımları... 386 Ziya Gökalp e Göre Kültür: Hars ve Tezhip... 387 Hars ve Tezhip Farkı... 387 Din -Toplum-Kültür İlişkileri... 388 Evrensel Kültür ve Millî Kültür... 390 Kültür Değişmeleri... 392 Serbest Kültür Değişmesi... 392 Zorunlu Kültür Değişmesi... 392 Yayılma (Diffusion)-İktibas-Kültürleştirme-Kültürsüzleşme... 393 Kültür Şoku... 394 Alt Kültür (Sub-culture=Sous Culture), Karşı Kültür... 395 Popüler Kültür... 396 KÜLTÜR HAYATIMIZ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME... 398 MEDENİYET (UYGARLIK)... 406 TANIM... 406 Kültür ve Medeniyet İlişkisi... 407 Arnold Toynbee ve Medeniyet... 408 Toynbee nin Tarih ve Uygarlık Tezi Üzerine Farklı Bir Değerlendirme... 410 Toynbee ye Göre Batı Medeniyeti Karşısında İki Karakteristik Tutum: Zealot ve Herodian... 411 Herodianlığın İki Zayıf Yanı... 412 Oswald Spengler ve Medeniyet... 413 YABANCILAŞMA: FELSEFİ VE TOPLUMSAL BİR PROBLEM OLARAK 16. Bölüm (ss: 441-457) TANIM... 417 Hegel ve Yabancılaşma... 417 HEGEL (1770-1831) KİMDİR?... 418 Marx ve Emeğin Yabancılaşması... 419 Yabancılaşma ve Bizâtihi Yabancılaşma Ayırımı... 420 Emek-Ürün İkilemi... 421 Günlük Hayatta Yabancılaşma: Nesneler ve İnsan... 422 YABANCILAŞMA ÇEŞİTLERİ... 423 Yabancılaşmanın Toplumsal Boyutu... 423 Bürokratik Yabancılaşma... 425
İçindekiler xxiii Kültürel Yabancılaşma... 426 Aile ve Yabancılaşma... 428 Aile Dışı İlişkiler... 429 Aile İçi İlişkiler... 430 Yabancılaşmanın Türk Ailesi Üzerindeki Top lum sal Tehdidinin Kalkması İçin Neler Yapılabilir?... 431 TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ETNİK KÜLTÜR: ETNİK SOSYOLOJİ 17. Bölüm (ss: 479-495) TANIM VE TERMİNOLOJİ... 434 Kimlik ve Üst Kimlik... 438 ETNİK AYRIMCILIĞIN TARİHSEL EVRİMİ... 439 Anthony Giddens kimdir?... 440 Karakteristik Bir Etnik Ayrımcılık Uygulaması: Güney Afrika... 440 TÜRKİYE DE ETNİK KÜLTÜR OLGUSU... 442 Türk Etnik Kültürü Üzerine Bazı Tartışmalar... 442 Ülke Sorunlarına Alt Kültürlerden Bakma Gereği... 443 Aczmendi Alt Kültürü... 445 GENÇLİK VE GENÇLİK SORUNLARI: DÜNYADA VE TÜRKİYE DE 18. Bölüm (ss: 497-537) TANIM... 450 Genç Kimdir, Gençlik Nedir?... 450 Türkiye de Gençliğin Demografik Yapısı... 451 GENÇLİK SORUNLARI (GENEL)... 453 Genel-Geçer/ Geleneksel Gençlik Sorunları... 453 Güncel Sorunlar... 453 GENÇLİK SORUNLARINI ORTAYA ÇIKARAN SOSYOLOJİK SÜREÇ... 456 Sanayileşme ve Ergenliğin Ortaya Çıkışı... 456 Anne-Babaların Gençlik Penceresi... 458 Medya ve Gençlik... 458 Hedef Kitle... 459 Gençler Değer Bunalımı Yaşıyorlar... 459 Şiddet ve Gençler... 460 Gençler: Yetişmiş İnsan Gücü... 462 Ergenlik İhmal Ediliyor... 463 Ergenlik çağının fırtınaları karşısında sakin kalabilmek... 463
xxiv Sosyoloji Temel Sorun İletişim... 465 TÜRKİYE DE ÇEŞİTLİ KATEGORİLERDE GENÇLİK VE SORUNLARI... 466 Eğitim Sürecinde Bulunan Gençlik... 467 Ortaöğretim Gençliğine Özgü Sorunlar Nelerdir?... 467 Yükseköğretim Gençliği ve Bazı Araştırmalar... 468 Yurtdışı Gençliği... 470 GENÇLİK ALT KÜLTÜRLERİ VE GENÇLİK KUŞAKLARI... 471 Gençlik Kuşakları Deyimi Doğru mu?... 471 Bazı Gençlik Alt Kültürleri... 472 Bağdat Caddesi Gençliği... 472 Ankara Yüksel Caddesi Gençliği... 473 Ankara Yüksel Caddesi ndeki Gençlik Alt Kültürü... 473 Bir Gençlik Alt Kültürü Olarak Emolar... 477 Bir Gençlik Karşı (Aykırı) Kültürü: Satanist Gruplar... 479 ATAKÖYLÜ GENÇLER... 481 TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK KENT VE KENTLİLİK 19. Bölüm (ss: 539-568) TANIM... 483 Kent ve Tarih... 484 Geleneksel Kent... 486 İslâm Kentleri... 488 GELENEKSEL TÜRK KENTLERİ: OSMANLI TECRÜBESİ... 490 Osmanlı Kentleri... 491 Osmanlı Kent Tasarımı... 493 Konut Tipleri... 493 Kentli Ailelerde Kategorik Farklılaşma ve Ev... 494 Çıkmaz Sokak... 494 Mahremiyet Kültürü: Sokak ve Mahalle... 497 Toplumsal Bir Değer Olarak Komşuluk... 498 Mahallenin Yapısı ve Farklı Unsurlar... 498 Mahalledeki Sosyal Kontrol... 499 Mahallenin Temel Unsurları... 500 ÇAĞDAŞ KENTLER... 500 Kent Kültürü ve Kentlilik... 502 GELECEĞİN ŞEHRİ VE SORUNLAR... 504 KENTLİ GELECEĞİMİZ... 504 FANTASTİK BİR KENT YORUMU... 506
İçindekiler xxv GECEKONDU OLGUSU VE GECEKONDU KÜLTÜRÜ 20. Bölüm (ss: 569-578) TANIM... 511 Gecekondu Nedir?... 511 Gecekondu Olgusunu Ortaya Çıkaran Nedenler... 511 Gecekondulaşmanın Sonuçları Nelerdir?... 513 Dünyada ve Türkiye de... 513 Dünyada... 513 Türkiye de... 515 Bazı gecekondu semtleri... 518 Varoşlar... 518 YOKSULLUK OLGUSU VE YOKSULLUK KÜLTÜRÜ 21. Bölüm (ss: 579-600) TANIM... 521 Türkiye de Yoksulluk... 523 Türkiye de Yoksulluğun Temel Boyutları... 526 Yoksulluk ve Aile... 529 Yoksullukla Mücadele Stratejileri... 532 Dolaylı Yaklaşım/ Ekonomik Büyüme Yoluyla Yoksullukla Mücadele Yaklaşımı... 532 Doğrudan Yaklaşım... 533 Ayni ve Nakdi Yardımlar... 533 Mikro Kredi Modeli... 535 Acil Sosyal Fonlar... 536 Neler Yapılabilir?... 537 Bazı Öneriler... 538 TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ŞİDDET 22. Bölüm (ss: 601-646) ŞİDDET KÜLTÜRÜ... 541 Şiddetin Psikolojik ve Felsefī Temelleri... 542 ŞİDDETİN TOPLUMSAL TEMELLERİ... 545 Aile ve Şiddet... 545 Aile İçi Şiddetin Yönü: Kadın ve Çocuklar... 545 Medya ve Şiddet... 548 Televizyon ve Şiddet... 549 Sosyo-Kültürel Ortam ve Şiddet... 551 BARIŞ KÜLTÜRÜ BİLDİRGESİ... 551 Türkiye ve Şiddet... 552 Silah ve Şiddet... 555
xxvi Sosyoloji Bireysel Silahlanma Kavramı... 555 Türkiye de Bireysel Silahlanma Gerçeği... 557 Simgesel Şiddet (Violence Symbolique)... 558 ŞİDDETİN GÜNCEL VE GELENEKSEL TOPLUMSAL ALANLARI... 559 Taciz/ Mobbing/Yıldırma... 559 Tanım... 559 Taciz Çeşitleri... 561 Taciz Araştırmaları ve Hukuki Yaptırımlar... 561 Hukuki Boyut... 562 Tacizin Bürokratik/Toplumsal Ortamları... 563 İşyerinde Taciz... 563 İşyerinde Tacizin/Yıldırmanın Karakteristik Özellikleri... 563 İşyerinde Yıldırma Nedenleri... 564 Eğitim Ortamlarında Yıldırma... 565 Cinsellik ve Taciz... 565 Cinsel İstismar/ Cinsel Taciz... 566 Cinsel Tacizin İki Yöntemi: Tehdit ve Taltif (Ödül)... 566 Çocuğun Tacize Uğradığı Anlaşılabilir Mi?... 566 Eğitimde Taciz Örnekleri... 567 Bir Şiddet Öğesi Olarak İntihar Olgusu... 569 Tanım... 569 Semavi Dinlerde İntihar... 570 İntihar Nedenleri... 571 İntiharların Mevsimi Var Mıdır?... 573 İntiharlarda Artış ve Azalma... 573 Türkiye de İntiharlar... 574 ÇOCUKLARIN ACIMASIZLIĞI... 575 ŞİDDETİN POPÜLER ALANI: FUTBOL VE ŞİDDET... 577 Futbol ve Küresel Değerler... 577 Mensubiyet Kültürü ve Taraftarlık... 578 Neden Şiddet?... 579 Şiddetin Türk Futboluna Özgü Nedenleri... 579
İçindekiler xxvii SOSYOLOJİK SORUN VE METİN ÇÖZÜMLEMELERİ 23. Bölüm (ss: 665-711) SOSYOLOJİK BİR MALZEME OLARAK TEZÂKİR... 584 Tezâkir Nasıl Ortaya Çıktı?... 585 Eserde Yer Alan Belli Başlı Konular... 586 Tezâkir in Ortaya Koyduğu Sosyolojik Gerçekler... 587 Yöntem... 587 Tezâkir in Siyâsî Boyutu... 588 Sosyal ve Ekonomik Boyut... 589 İşkodra... 591 Bosna-Hersek... 592 Fırka-i Islâhiyye... 594 SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN OSMANLI DAKİ KAYNAKLARI: ULŪM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI ÖRNEĞİ... 597 Sosyolojik Düşünce ve Osmanlı... 600 İlk Popüler Bilim Dergisi: Mecmua-i Fünûn... 600 Sosyolojik Düşünceye İlk Önemli Vurgu: Ulûm-I İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası... 602 ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI... 603 Kaynakça... 617 Dizin... 641
1. BÖLÜM BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM BİLGİ (Ma rifet, Connaissance) İnsanoğlunun temel çaba ve etkinliklerinden biri de bilgi üretmektir. Bu üretimin, evrensel boyutunun yanı sıra günlük hayatın kolaylaştırılması gibi görünür ve anlaşılır amacı vardır. Bu bakımdan bilgi, insanın dış dünya (yakın ve uzak çevre) ile uyumunu sağlayan önemli bir etkendir. Bir kılavuz, bir yol göstericidir. Felsefî yaklaşımla bilgi bir ışıktır. Çok genel anlamda bir sürecin sonunda ortaya çıkan deney ve tecrübe dir. Ancak bu tecrübe daha çok bir sonuç olarak ait olduğu bir süreci ifade etmektedir. Yani bilgi, belli bir sürecin sonunda elde edilir. Bilimde bu sürece bilimsel yöntem denilmektedir. Bilimsel yöntem yardımıyla elde edilen bilgi gelişigüzel bilgiden ayrılmaktadır. Bilimsel yöntem nesne ve olgular arasındaki ilişkileri sistematik olarak ifade etmektedir. Böyle sistematik bir ifade derli toplu bir fikir bütününe ulaşmaktadır ki bu bütüne bilgi denilmektedir. Bu açıklamadan şöyle bir tanıma gitmek mümkündür: Bilgi, nesne ve olgular arasındaki ilişkilerin sistematik ifadesi olan bir fikir ya da düşünce bütünüdür (Armağan, 1988, s.21). Kabul etmek gerekir ki sağlam ve güvenilir bilgi, insanoğlunun tarih öncesi çağlardan başlayarak hayatını düzenlemede yardımcı olmuştur (Sayılı, s.7). İnsanın tarım yapması uzun zaman içinde çeşitli bitkilere ilişkin olarak kazandığı bilgi ve deneyden yararlanması sayesinde mümkün olabildiği gibi, toprağa bağlanması, kentler, kültürler ve uygarlıklar kurması bu çeşitten bilgi ve tecrübelerin bir sonucu olarak düşünülebilir. Çağlar boyu fiziksel (doğal) çevrenin yol açtığı güçlükleri aşma çabasında ortaya çıkan somut gelişmeler bilgi kılavuzluğunun insana kazandırdıklarının hiç de küçümsenemeyecek bir göstergesidir.
2 Sosyoloji Güvenilir ve sağlam bilgi elde etme her türlü bilimsel çabanın başlıca amacıdır. Acaba her bilimsel çaba böylesi bir bilgi elde edilmesini gerçekleştirebilmekte midir? Ya da her bilimsel çaba sonunda ortaya çıkan bilgilerin belirtilen niteliklere uygun olduğu söylenebilir mi? Bütün bu sorular bilginin ait olduğu bilimsel alana (bir disipline veya bir derse) göre cevap bulunabilecek sorulardır. Ama, kanıtlanmış bilgiye ulaşan her çabanın amacına ulaştığını ilke olarak kabul etmek gerekir. Kanıtlanmış bilgi, bilimin ürün boyutudur. Sınama yoluyla günlük davranış ve etkileşim biçimleri içinde çıkabildiği gibi, belirli ve sistemli bir çalışmanın yani bilimsel yöntemin sonunda da elde edilebilir. Yani insanın günlük alışkanlıkları içinde edindiği zorunlu bilgiler gerçekte insanın toplumsal ortamda bulduğu bilgilerdir. Zaman içinde farklı insan davranışlarıyla denenerek değişik zaman ve ortamlarda ortak insani ürün haline gelmiştir. Bunların tek tek tüm insanlarca sınanıp denenmesine gerek yoktur. Bir insanın yaptığını yine bir insan yapacaktır. Bir insan yapıp ettikleriyle hemcinslerinden ayrı bir şey yapmayacaktır: Bir sevinç, heyecanlandıracak, bir hüzün, üzecek, bir ayrılık düşündürecek, kaybolanın eksikliğini bir başka hemcinsi gibi duyacaktır. Hissetme, kaybetme ve kazanma bilgisi için uzun ve ayrıntılı çabalar sarf etmesine gerek yoktur. Doğal olarak bunun eğitimini de görmeye gerek yoktur. Çünkü bunlar gelişigüzel (günlük, rastgele) bilgilerdir. Gelişigüzel Bilgi (La Connaissance Vulgaire) Gelişigüzel bilgi doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanma gereği olmayan bilgilerdir. Çevremizdeki eşyanın (nesne ve nesneler dünyası) bilgilerini duyularımızla kavrıyoruz. Ancak bu kavrayışta belirli (standardı belli, genel-geçer) bir metot kullanılmamaktadır. Düzensiz bilgiler olarak adlandırılan bu bilgiler günlük hayatımızı kolaylaştırarak çevremizden daha iyi yararlanmamızı sağlar. Ateşin ısıtma özelliğini -insana özgü olan - kişisel deneylerle, kuşun uçuculuğunu gözleyerek, dünyanın öteki ucundaki bir ülkeyi, farklı coğrafi bir bölgeyi sözgelişi Patagonya yı buraları görenleri dinleyerek ya da çeşitli iletişim araçlarının yardımıyla öğrenmek mümkündür. Düzensiz bilgiler onları elde edenlerin yönelişleriyle karışık bulunur ve herkese göre değişebilir. Mevsiminde ve ihtiyaç duyulan yoğunlukta yağan yağmur tarımsal alanlar için gerekli olurken, altyapısı olmayan yerleşim birimleri için doğal bir felakete dönüşebilmektedir. Bu durumda yağmurun yağması çiftçiler için yararlı, gecekondu sakinleri için de zararlı bir olaydır. Aynı şekilde bir taraftar için takımının aldığı sonuç son derece önemli olabilirken; taraftar olmayanlar için bu sonucun herhangi bir önemi olmayabilir. Duyu organlarımızın ve günlük algılarımızın verilerine dayanarak elde ettiğimiz bu çeşitten bilgiler ve buna dayalı olan düşünce biçimlerine düzensiz ya da bir leş tiril me miş gelişigüzel (âmiyâne= alelhusus= rastlantısal) bilgi ve düşünüş şekli denir. Bu tür bilgiler günlük algı ve deneylere dayandığı için her zaman kanıtlanamazlar. Kısacası düzensiz bilgiler tamamıyla subjektif (öznel) ve güvenilir olmayan dağınık ve